“OH SHQIPËRI, SHQIPËRIA IME E MJERË!” NGA J. W. PANDELI

2. “OH SHQIPËRI, SHQIPËRIA IME E MJERË!”
HISTORIA E “NËNËS SHQIPËRI”
NGA FILLIMI I KOHËS,
NGA FILLIMI I BOTËS
NGA J. W. PANDELI

3. Titulli i origjinalit “Oh, Albania my poor Albania”
Botuar në SH.B.A. 1980
© Copyright i origjinalit: James W. Pandeli 1980
© Copyright i botimit shqip: Shpend Ahmeti 2010
Katalogimi në botim – (CIP)
Biblioteka Kombëtare dhe Universitare e Kosovës
94(496.5).01/.084.3(093.3)
930(4/9):94(496.5)
Pandeli, James William
“Oh Shqipëri, Shqipëria ime e mjerë” / James William Pandeli ; përktheu
Shpend Ahmeti. – Ferizaj : Dinograf, 2010. - 117 f. : ilustr. ; A5.
Parathënie : f. 15. - Bibliografia : f. 112-116. - Në kopertinë fotografia dhe
të dhënat për autorin
1. Ahmeti, Shpend
ISBN 978-9951-579-01-8
Lekturimi
Musli Berisha
Kopertina dhe përpunimi grafik
Arian Hoti – Ferizaj, Kosovë
Redaktura kompjuterike
Avni Lubishtani
Riprodhimi i pjesshëm ose i plotë i librit ndalohet me ligj
Shprëndarja e botimit shqip brenda dhe jashtë kufijve të
Republikës së Kosovës është e drejtë ekskluzive e botuesit
Tirazhi: 1000 copë, Formati A5
Botuesi
Shpend Ahmeti, Shkup
Shtëpia botuese: “DINOGRAF” - Maj 2010
Ferizaj, Republika e Kosovës

4. PËRMBAJTJA
“Shtegtimi i Çajlld Harolldit” nga Lord Bajron ........................................... 10
Ilyria (Iliria): Pjesa për Shqipërinë e lashtë................................................... 12
Parathënie ...................................................................................................... 15
Shënim pasqyrues: Pjesa e parë .................................................................... 16
I. Shqipëria ................................................................................................... 21
A. Ku gjendet Shqipëria…? ...................................................................... 21
B. Kur paraqitet njeriu i parë? .................................................................. 24
C. Si është humbur historia? ..................................................................... 24
II. Dionisi (Diounsis) .................................................................................... 25
A. Parathënie për Zotin ........................................................................... 25
B. “Theogonia” e Hesiodit (Zanafilla e zotrave) ..................................... 27
1. Hesiodi, Autori ................................................................................. 27
2. Burimet e Hesiodit ........................................................................... 27
3. Grafiku mbi prejardhjen e Dionisit .................................................. 29
4. “Theogonia” (Zanafilla e Zotrave) ................................................... 29
C. Në fillim .............................................................................................. 33
1. Prejardhja e Dionisit ......................................................................... 33
a. Kaosi - Chaos (Cha, Kha) ............................................................. 33
(1) Krijimi i Nënës Tokë ............................................................... 35
- Ge, Gaea (Dheu, Toka) ........................................................... 35
- Tartarus (krehëri, grabuja) ....................................................... 36
- Erosi (Era) ................................................................................ 36
(2) Krijimi i babait........................................................................... 37
- Erebus dhe Nata (Era e natës) .................................................. 37
- Aether-i dhe Hemera (Babai/Rënia e Hënës) ........................... 37
(Semeni-Apsus-Lumi) ............................................................... 40
b. Urani (Ou-ra, ranë) .................................................................... 40
c. Kroni (Ker-oun) ............................................................................ 42
d. Zeusi (Ze) ..................................................................................... 43
e. Dionisi (Di-Oun-Zi, Ze) ................................................................ 44
2. Rruga për te lumi Shkumbin (Genusus): (Zhvillimi dhe martesa e
Qiellit dhe Tokës) .......................................................................................... 47
a. Katër fiset kryesore ........................................................................ 47
b. Veriu (Ve-ri) ................................................................................... 49
3

5. c. Jugu (Juge, Iuge) ............................................................................ 50
d. Lindja (Lenje) ................................................................................. 50
e. Perëndimi (Perendim, -ia) .............................................................. 51
f. Ge/Tos, La, Cha: Veriu dhe Jugu .................................................... 53
g. Afërdita (Aphrodite): Lindja dhe Dielli ( Agimi tek lumi Genusus) ....... 54
3. Rruga për në Tokën e Bricjapit: (Miti ku përfshihen Kroni dhe Zeusi).. 58
a. Rajoni i pesë vendeve ..................................................................... 58
b. Miti ................................................................................................. 59
c. Etimologjitë e emrave të lashtë ...................................................... 60
d. Agimi: G’dhi .................................................................................. 63
D. Orakulli më i vjetër i Dionisit ........................................................... 63
1. Zoti i mbretërve dhe profecisë dinastike ....................................... 64
2. Orakulli dhe betimi ........................................................................ 66
3. Dio-Bessi, Fisi Satrae ................................................................... 68
a. Bessi .......................................................................................... 68
b. Etimologjia e Satrae ................................................................. 69
III. Bota është një skenë ................................................................................ 71
A. Drama/Tragjedia .................................................................................. 71
B. Karakteret ............................................................................................ 72
I biri: Aleksandri i madh ..................................................................... 73
Faraoni: Ptolomeu i pare ..................................................................... 75
Kushëriri: Pirro .................................................................................... 76
Restauruesi: Diokleciani ...................................................................... 77
Shpëtimtari: Konstantini i madh ......................................................... 79
Nipi: Juliani ......................................................................................... 80
I shenjti: Shën Jeronimi ....................................................................... 82
Ligjdhënësi: Justiniani i madh ............................................................ 83
Trashëgimtari: Gjergj Kastrioti, Skënderbeu ...................................... 84
Pirati: Khair-ed-Din ( Hajredin) Barbarosa ........................................ 86
Botuesit-Dijetarët: Familja Eestien ..................................................... 88
Restauruesi II: Muhamed Kuprili ........................................................ 89
Princi: George Ghica ........................................................................... 91
Papa: Klementi XI ............................................................................... 92
Mbreti: Muhamed Ali Pasha ............................................................... 93
Restauruesit III .................................................................................... 95
Burrështeti: Françesko Krispi ............................................................. 98
Atdhetari: Isa Boletini ......................................................................... 99
Kryetari: Admiral Kundruoti ............................................................. 100
4

6. Babai: Mustafa Kemal Ataturku ........................................................ 101
Ushtarët ............................................................................................. 105
IV. Mbi vdekjen e Julianit ........................................................................... 108
V. Akti i parë: Skena e parë ........................................................................ 109
Shënim pasqyrues: Dy ........................................................................... 110
Bibliografi .............................................................................................. 112
5

7. Lexues i nderuar,
E gjeta më se të vlefshme t’i qasem kësaj sfide, përkthimit të kësaj
vepre mbresëlënëse, e cila me përmbajtjen e saj, që nga fillimi e deri më shkro-
njën e fundit, më magjepsi dhe njëkohësisht në mua ngjalli dëshirën e flaktë që
këto ndjenja patjetër t’i ndaj me të afërmit e mi, me miq e dashamirë, si dhe
me të gjithë bashkatdhetarët e mi, kudo që janë.
Ky libër i autorit James Pandeli, i shkruar në gjuhën angleze, i botuar
gati 30 vjet më parë dhe deri sot i mbuluar nga “pluhuri i harresës” apo ndosh-
ta i “mospërfilljes” nga ana e “inkuizicioneve ideologjike” të të gjitha
ngjyrave, edhe sot paraqet një ide të re, një libër i veçantë në lidhje me histor-
inë e popullit shqiptar nga "fillimi i kohës“, një projektim i idesë se historia e
lashtë shqiptare është e “fshehur” në letërsinë greke…që paraqet një pikënisje
të mprehtë dhe mahnitëse për të gjithë ata që studimeve të tyre do t’u qasen
mendjehapur… një mënyrë e re e të menduarit dhe koncepcion i guximshëm…
Ky libër përmban sasi të madhe të materialit të vlefshëm historik, depër-
tim interesant dhe një rifreskim të të mësuarit të asaj se kush kemi qenë, kush
jemi dhe nga po shkojmë; janë më se ngazëllyese gjykimet e dokumentuara të
mendimtarëve të huaj mbi të kaluarën e shqiptarëve dhe të Shqipërisë, por edhe
më ngazëllyes është gjykimi i një shqiptari, i lindur, i rritur dhe i edukuar në
“Botën e Re”, atje matanë oqeanit, i cili e formoi këtë vetëgjykim, gjithmonë
duke qenë në kontakt shpirtëror me shqiptarët e tij andej dhe këndej, me rrën-
jët e thella dhe të paluhatshme të babëlokëve të tij në Treni të Devollit, tek
Nënë Shqipëria, siç lakmon të thotë edhe vetë ai.
E gjeta më se të vlefshme t’i qasem kësaj sfide, se diçka thellë në shpirt
më thoshte se duhet patjetër të gjej mënyrën më të mirë, që ta falënderoj këtë
pishtar, i cili pjesën më të madhe të jetës së tij ia kushtoi çështjes sonë kom-
bëtare.
Me respekt,
Shpend Ahmeti
Duke i marrë parasysh të gjitha mbresat, peshën e përgjegjësisë ndaj versionit
origjinal si dhe vështirësitë tjera në të cilat kam hasur gjatë ballafaqimit me shkrimet e
mendimtarëve dhe studiuesve të ndryshëm, (nga epokat e ndryshme) si dhe mënyrën e të
shprehurit të tyre në këtë libër (mos të përmend relacionin gjuhë burimore - gjuhë angleze -
gjuhë shqipe), jam i gatshëm të pranoj çdo kritikë për ndonjë lëshim, gjatë përkthimit të këtij
materiali mjaft kompleks.
6

8. “Do ti këndoj Tokës së begatshme, nënës së përgjithshme, nga të gjitha
krijesat, më e moçmja. Ajo ushqen të gjitha krijesat që janë në botë, në mbarë
ato vende të mrekullueshme dhe në çdo shteg deti dhe çdo gjë që fluturon; çdo
gjë ushqehet nga bollëku i saj.
Me ty, o mbretëreshë, njerëzit janë të bekuar me fëmijtë e tyre dhe janë
të bekuar me të korrat e tyre dhe ty të takon t’i japësh kuptim jetës së njeriut
vdektar, ose ta marrësh me vete. Është i lumtur njeriu që ti e shpërblen me
kënaqësi! Ai i ka të gjitha gjërat me bollëk: toka e tij pjellore përplot me misër,
kullosat përplot me bagëti, e shtëpia e tij e mbushur me plot miradi. Njeriu i
tillë sundon drejt; në qytetet e tij me gra të ndershme; pasuri e madhe dhe
shëndet i shoqëron ata; djemtë e tyre ngazëllehen me kënaqësi të përhershme
e bijat e tyre me lule flokëqëndisur, luajnë dhe kërcejnë nëpër fusha përplot lule
të njoma. Kështu, pra, janë ata që ti i shpërblen, o hyjni e shenjtë, shpirt
zemërgjërë.
“Rrofsh, Nënë e Zotërave, grua e gjithësisë, më shpërble për përmba-
jtjen e kësaj kënge time që ma gëzon zemrën! E tani unë do të përkujtoj ty dhe
një këngë për ty.”
Himni i Homerit,
“Tokës, nënës së përgjithshme” v.800 p.e.r
“O moj Shqypni, e mjera Shqypni,
Kush të ka qitë me krye n'hi?
Ti ke pas kenë një zojë e randë,
Burrat e dheut të thirrshin nanë.”
Himni i çlirimit:“Oh moj Shqypni” nga Vaso Pasha, 1881
(Vargjet 1-4) me prejardhje nga Shqipëria.
Ishte guvernator i Libanit dhe Sirisë, provinca të Perandorisë
Otomane.
7

9. 8

10. Në përkujtim të gjyshërve të mi
9

11. “Shtegtimi i Çajlld Harolldit” nga Lord Bajroni
(Vendi: I)
O Shqipëri, ku lindi Iskanderi
Këngë e rinis’fanar i t’urtëvet
Dhe Iskanderi tjetër që i dërmoi
Përherë armiqt me kordhën e tij kreshnike:
Shqipëri, lejom të kthej syt’ e mi
Mbi ty, o nënë e rreptë burrash t’egër!
Kryqi po zbret, po ngrihen minaret.
E zbehta hënëz ndrin pëpër lugina
Mbi pyje me selvi n’agor të çdo qyteti
(Agimi: II)
Agimi lind; me të po çohen brigjet
E shqipëris së rreptë, shkëmb i Sulit
Dhe larg të Pindit çuka mjegull e veshur
Të lara prrenjsh të bardh si dëbora
Me ngjyra mashkullore e kuqërreme
Dhe ndërsa retë nisin të shprëndahen.
Spikasin tbanet e malësorëve:
Këtu bredh ujku-shqipja sqepin mbreh-
Zogj-bisha-njerëz t’egër zën’e duken
Stuhitë rrotull tundin motin që mbarron
(Fëmijtë: III)
Të rrept bijtë e shqipes! Po vetitë
Nuk u mungojnë; veç t’ishin më t’arrira;
Armiku ua pa kurrizin ndonjë herë?
Kush e duron si ata mundimin e luftës?
Shkëmbijt e tyre s’janë më të patundur
Nga ata në çast rreziku dhe nevoje:
Ç’armik për vdekje, po sa miq besnikë!
Kur besa e nderi i thrret të derdhin gjakun,
Si trima turren ku t’i çojë i pari i tyre
10

12. (Shtiza: IV)
Ngreu bir i Lindjes! Eja, afrohu këtu!
Po mos e nga atë bosk të neveritur:
Në këtë vend sheh varrin e një kombi!
Banesë hyjnish, po korat më s’u ndizen,
Dhe Zotët shëmben-fetë vijnë vistër,
Qe Zeusi, është Allahu, do të vinë
Të tjerë, sa të marrë vesh njeriu
Se ngrihet kot themjan i tij në qiell;
Fëmi Dyshimi e Vdekjeje që rron me shpresë
(Për kohën dhe Fatin: V)
Një mijë vjet mezi krijojnë shtetin;
Në nj’orë bëhet hi.A mund ta ndezësh
Shkëlqimn’ e shuar e t’i zgjosh nga varri
Virtutet e ta mundësh Kohën dhe Fatin
(Canto II; 38, 42, 65, 3, 84)
11

13. Illyria (Iliria): Pjesa për Shqipërinë e lashtë
Marrë nga “Vendet dhe popujt”, Grolier Society (1929-49, fq. 45, 46, 54)
“Shqipëria dhe malësorët e saj; toka e bijve të shqiponjës”
“Me sa duket për Shqipërinë ka shumë më pak njohuri se për cilindo
shtet tjetër të Europës, ndonëse Shqipëria është vendlindja e popullit më të
lashtë të Gadishullit Ballkanik. Pa marrë parasysh që shekuj me radhë kanë
qenë nën sundimin e huaj, ata i kanë ruajtur ndjenjat kombëtare si dhe gjuhën
dhe zakonet e tyre më se të ndryshme nga popujt e shteteve fqinjë. Ata vendin
e tyre e quajnë Shqypnia ose Shqipëria, që do të thotë: toka e shqiponjave…
Lashtësia e tyre është aq e hershme sa që as historia e as legjendat nuk mund
të përcaktojnë ardhjen e tyre…Gjuha shqipe, e cila mbijetoi shekuj me radhë,
për gjuhëtarët përherë ka qenë një enigmë e vërtetë. Ndryshe nga grekët dhe
sllavët nga shtetet fqinje, mendohet se prejardhja (e gjuhës shqipe) është nga
ilirishtja e vjetër, gjuha e Maqedonisë në kohën e Aleksandrit të Madh. Të
gjitha synimet e serbëve, grekëve dhe turqve, kanë dështuar ta shkatërrojnë
dashurinë e shqiptarëve ndaj gjuhës së tyre. Dikur në Shqipërine jugore ku
jeton një pakicë greke, shqiptarët e besimit orthodoks, priftërinjtë i mësonin se
është e padobishme lutja në gjuhën shqipe, se Zoti nuk e kupton shqipen.Turqit
urdhëruan ndalimin e mësimit dhe botimin e librave në këtë gjuhë…”
Marrë nga “Majat e Shalës”, nga Rose Wilder Lane (1923, fq.21)
“Konstantinopoli s’është gjë.Të gjithë shkojnë në Konstantinopol. Por
nëse nuk e sheh Shqipërinë, atëherë ke humbur mundësinë e tërë jetës. Atje lart
në ato vargmale, atje lart në ato male, një ditë udhëtimi nga këtu, njerëzit jeto-
jnë ashtu siç kanë jetuar edhe para 20 shekujve, shumë më parë se të njihen
grekët, romakët dhe sllavët. Atje lart ka qytete parahistorike, legjenda të lash-
ta, këngë e zakone, për të cilat askush kur nuk ka dëgjuar. Asnjë i huaj kurrën
e kurrës s’i ka parë. Ti grua e lartë skoceze! Ti qëndron aty dhe më flet për
Konstantinopolin!”
“Por nëse askush nuk shkon atje, si do t’ia bënim ne?” i thashë.
“E, si ia bëjnë përherë të tjerët? Thjesht, e bën. Merr me qira kuajt,
kalëro dhe shko atje.”
“A duhet mbajtur armët tona me vete?”
“Oh, ne do të jemi mjaft të sigurta! Ne mund të hasim në një apo dy armiqësi
të përgjakshme dhe ndoshta shoqëruesit tanë të vriten, por kurrë askush nuk
lëndon një femër. Askush nuk vret njeri në prezencë të saj.”
12

14. Marrë nga “Historia ushtarake e botës perendimore”, nga J. Fuller (fq.90)
“Botëkuptimi i Aleksandrit të Madh për femrën si pre lufte, që në të gjitha
epokat konsiderohej si e drejtë legjitime e ushtarit, tërësisht dallohej krahasuar
me popujt bashkëkohës, sepse Aleksandri i takonte një bote morale krejtësisht
ndryshe. Ai jo vetëm që gruan dhe vajzat e robëruara të Darit i trajtoi me gjithë
respektet mbretërore, por gjithashtu kishte edhe neveri ndaj dhunimeve dhe
violencës, që në ato ditë ishin shoqëruese universale të luftërave
13

15. 14

16. PARATHËNIE
Ky libër është një përgjigje e një ideje të mëhershme. Paraqet një orvatje për të
përshkruar një udhëtim në kohë të një qytetërimi që nuk ka lënë pas dokumente
të shkruara.
Tema kryesore është historia shqiptare, me theks të veçant të historisë së lashtë,
e shprehur në letërsinë greke. Vështirësitë e kësaj tematike ndërlidhen me fak-
tin se historia e mëhershme shqiptare është e humbur dhe me mundësinë që në
shkrimet e lashta greke deri në një instancë ka mbijetuar, vetëm për arsye se
autorët në mënyrë efektive kanë fshehur gjërat të cilat nuk kanë qenë në gjen-
dje t’i shprehin drejtpërsëdrejti.
Synimi im është të zbuloj, të projektoj ide të reja dhe të përpiqem të kuptoj që
të dy konceptet toka; (nëna-tokë) dhe tregimi mbi historinë shqiptare “Nëna
Shqipëri”, të dalin në shesh si pjesë e diturisë sonë të përgjithshme. Natyra e
tematikës dhe interpretimet e mia të së kaluarës, kërkojnë që unë të krijoj fakte
nga piktura që e shoh, një e vërtetë që do të duhet ta di.
Sugjerimi im se në letërsinë greke ndoshta është ruajtur historia e lashtë
shqiptare, nga e tërë dituria ime, paraqet një ide të re.
James Wm. Pandeli
15

17. SHËNIM PASQYRUES: I
Kjo që do ta lexosh në vijim, paraqet tregimin për rrënjët e mia, nga Shqipëria,
prej “fillimit të kohës”, “fillimit të botës”.
Tregimi: Zhvillimi i shqiptarëve prej “fillimit të kohës” duke shfrytëzuar Zotin
e lashtë të mbretërve dhe profecive dinastike, pjellorisë, bimësisë dhe të ko-
rrave, Dionisit (Diounsis), si mjet udhëtimi për tregimin dhe gjuha shqipe si
vegël për zbulimin e së kaluarës.
Një ide e re: Sugjerimi im qëndron aty, se ndoshta historia e lashtë shqiptare
është ruajtur në “Theogoninë” e Hesiodit (Zanafilla e zotërave), e shkruar rreth
vitit 700 p.e.r.. Ndoshta “Theogonia” mund të përmbajë disa versione ose shp-
jegime të tregimit për zhvillimin e popullit shqiptar, fiseve shqiptare në pjesën
qendrore të Shqipërisë, përgjatë lumit Shkumbin (Genusus), duke e kon-
sideruar si linjë ndarëse ndërmjet katër fiseve kryesore: “Gegë” në pjesën veri-
ore të lumit, “Toskë”, “Lab” (Llapë) dhe “Çamë”, në pjesën jugore. Ky zhvi-
llim gjithashtu mund të përfshijë edhe tregimin, përfshirë “martesën” e qiellit
dhe tokës, si dhe krijimin e “të bekuarës”, Agimit “gdhirjes së ditës së parë”,
Orvatja për rindërtimin e historisë shqiptare do të bëhet me ndihmën e vetë
gjuhës shqipe. Zbatimi i gjuhës do të bëhet sipas etimologjisë së mundshme
(prejardhja dhe zhvillimi i fjalëve) të emrave dhe vendeve të lashta, përfshirë
këtu edhe gjenealogjinë e Dionisit, gjeografinë e Shqipërisë së lashtë si dhe
emrat e fiseve.
Gjuha shqipe është degë e veçantë e familjes të gjuhëve indoEuropiane dhe
rrënjët e saj i bart nga gjuhët e lashta të ilirishtes - thrakishtes. Një autoritet,
N.Jokli, deklaron: “Trashëgimia gjuhësore e popujve të lashtë ballkanik, ilirëve
dhe thrakasve, ndërlidhet ngusht me gjuhën e shqiptarëve”. (Mayani, fq.15)
Sugjerohet se ekzistojnë dëshmi që gjuha shqipe është aq e vjetër, sa që zhvi-
llimi i fjalëve ndoshta ka të bëjë me kohë shumë të hershme, siç është koha e
gurit, koha që karakterizohet me përdorimin e gurit si vegël nga njeriu i lashtë.
Për shembull, fjala shqipe për të vrarë (kafshë) “ngurdhitur” (Mayani, fq.271)
në anglishte do të përkthehej si ”stone-knowledge” ose “dituri për përdorimin
e gurit”. Me shkronjën e parë “n” që ndoshta paraqet diçka më tepër se zë
“primitiv” në shqip: “gur” – “dhitur” = gur-dituri ose sot “dituri për përdori-
min e gurit” (?).
16

18. “Me sa duket gjuha shqipe kur nuk ka qenë e shkruar; nuk ka alfabet as gra-
matikë e as fjalor, fakt ky që mjafton vetvetiu të shfaq se në esence çfarë race
barbare gjithmonë ka ngelur”. (Clark, v.1898, fq.188)
“Gjuha shqipe mundëson mënyrën e vetme të mundshme për shpjegim racional
të kuptimit të emrave të zotërave të lashtë grekë, e gjithashtu edhe kreacioneve
të tjera mitologjike, që me përpikmëri u korrespondojnë aftësive kushtuar
hyjnive nga njeriu i asaj kohe. Shpjegimet janë aq bindëse, sa që mund të kon-
firmoj opinionin se mitologjia e lashtë greke është huazuar tërësisht nga iliro-
pellazgët”. (Çekrezi, Shqipëria: E kaluara dhe e sotmja”, v.1919)
“Pavarësisht nga bashkëjetesa e besimeve (muhamedane-krishtere) në
Shqipëri, besimi pellazgjik akoma vazhdon me praninë e tij në mesin e popu-
llit. Aq më tepër që një numër i madh i betimeve solemne, nuk bëhen në emër
të Krishtit apo Muhamedit, por në emër të gurit. Kështu që në rastet kur shqyr-
tohet ndarja kufitare në mes të dy fiseve, pleqësitë e zgjedhura për gjykim nga
të dyja palët e grindura, me betim të përshtashëm solemn të gurit, bëjnë provat
e duhura dhe japin dëshminë. Në Shqipërinë veriore është dukuri e zakonshme
për dy njerëz që të vërtetojnë pohimet e tyre me fjalët “për të rendit e këtij
guri”. Ata gjithashtu betohen edhe me “për këtë qiell e për këtë dhe”, “për këtë
mal e për këtë fushë”, ose “për këtë diell dhe për këtë hënë”… Me fjalë të tjera,
shqiptarët betohen me qiellin, tokën dhe elementet që personifikojnë esencën
hyjnore.
“Origjina e këtyre besimeve të moçme religjoze në qiellin dhe tokën në epokën
klasike greke është konsideruar si “barbare”.”Se cilët kanë qenë prindërit e
zotërave, apo gjithmonë kanë ekzistuar dhe si duken ata, Grekët nuk e kanë
ditur dhe nuk e dinë deri më ditët e sotshme, gjersa unë po i shkruaj këta rresh-
ta”, thotë Herodoti (Libri, II, 53) (v.485-425 p.e.r)(Dako, “Shqipëria çelësi
kryesor… “, v.1919, fq 13-14).
Kritika kryesore rreth zbatimit të antikës në gjuhën shqipe ka të bëjë me atë që
është modernizuar tepër dhe e përplotësuar me një përqindje të madhe të
fjalëve “të huaja”, fjalë këto që e pamundësojnë rikonstruimin e së kaluarës.
“Është më se e vërtetë se gjuha moderne shqipe, përmban një numër të madh
të fjalëve të huazuara nga gjuhët që shqiptarët i kanë dëgjuar përgjatë historisë
së tyre: greke, latine, gote, sllave apo turke etj. Mirëpo, bërthama e lashtë e
gjuhës shqipe përcakton një pasuri të pavarur gjuhësore”. (Mayani, fq.14)
17

19. Prej asaj që është e njohur deri sot, sipas vëzhgimeve të mia, kjo kritikë qën-
dron dhe është e besueshme deri në një shkallë të pacaktuar. Mirëpo kjo kritikë
është shpesh më e padobishme për studiuesit, se sa si arsye për mënjanimin e
tërësishëm të eksiztimit të shqipes nga lashtësia.
Unë do të doja të projektoj mundësinë në lidhje me faktin se shumë nga të ash-
tuquajturat “fjalë” të huaja në gjuhën shqipe, ishin fjalë origjinale shqiptare
(ilire-thrakase), fjalë që, në një kohë të panjohur, kanë kaluar tek civilizimet
tjera dhe me përdorimin dhe me shkrimin e këtyre civilizimeve, janë bërë pjesë
e fjalorit “të huaj” e më pastaj rikthehen në gjuhën e pashkruar shqipe.
Popujt e lashtë shqiptarë të Ilirisë, Epirit, Maqedonisë dhe Thrakisë
Perëndimore shtriheshin në pjesën juglindore të Europës. Historianët e kon-
sideronin këtë rajon si kufi ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit, Azisë dhe pjesës
tjetër të Europës; ndërmjet Greqisë dhe botës romake si dhe religjioneve të
Lindjes dhe religjioneve të Perëndimit.
“Ne lirisht mund të pyetemi se përse Maqedonia, një vend i padefinuar i ban-
uar me raca të ndryshme, shfaqet në histori vetëm për të na e dhënë Filipin dhe
Aleksandrin, e pastaj fundoset përgjithmonë në harresë. Ky është fakti përbërës
(dhe padyshim më pak i shquar) se “mrekullia greke” të cilën Renani e anulon
në mënyrë që të tipizojë evolucionin bazë të mendjes njerëzore prej së cilës
buron “qytetërimi” i sotshëm.
“Unë pranoj se nuk ka shpjegim adekuat të çështjeve për diskutim, pa asnjë
përpjekje për përpikëri, rreth kontaktit të Europës dhe Azisë, edhe pse ishte
fakt i rëndësishëm në historinë e njerëzimit. Sidoqoftë, mbetet e vërtetë që
kthesa vendimtare e përparimit tonë intelektual, u zhvillua në kufirin në mes
dy qytetërimeve, çuditërisht të ndryshme”.
“Se në ç’masë banorët e egër të maleve maqedonase ishin të gjakut ilir, paraqet
çështje që është jashtë kompetencave të mia. Mundem vetëm të them se të
gjithë grekët, maqedonasit i konsideronin si barbarë të vërtetë. Si pasojë e
kësaj, grekët i përjashtuan ata nga lojrat olimpike…” (Clemenceau, v.1926,
fq.9, 12)
“Brigjet lindore të Adriatikut, në çdo epokë kanë sajuar karakterin e brezit kufi-
tar. Dhe kjo është ajo që vjen nga karakteri i tyre si brez kufitar dhe ajo që ata
tërheqin një pjesë të madhe të hijeshisë së tyre, ngjashëm me atë që e studion
18

20. të kaluarën e tyre dhe të tashmen dhe me atë që sheh në kodrat dhe ishujt e tyre
me sytë e tij. E ata kanë qenë brez kufitar në dy kuptime. Ata krijojnë një zhvi-
llim të dy ndarjeve të mëdha gjeografike, politike dhe religjioze në
Europë…Vendi ku romakët ndërtuan rrugën kryesore të tyre (Via Egnatia) për
tu lidhur me vendet lindore, në ditët kur perandoria ndahej në copa, një brez
kufitar, një pronë grindjeje e Perandorisë Lindore dhe asaj Perëndimore…”
“Gjatë tërë kohës ka qenë edhe “kufiri në mes civilizimit kundër barbarizmit
aktual, gjithmonë nga civilizimi më i lartë kundër atij më të ulët… Ilirët e
vjetër u bënë çështje e romakëve; vendi i tyre u bë rrugë kryesore dhe fushë-
betejë e Gotëve; emri i tyre, raca dhe gjuha u fshinë ose u drejtuan drejt jugut
në drejtim të sllavëve…” (Freeman, fq 22-25)
Është e pamundshme të studiohet më parë historia e “civilizimit”- një civilizi-
mi që mbijetoi përgjatë epokave historike, e më vonë i karakterizuar si një brez
kufitar ndërmjet Azisë dhe Europës, pa qenë të vetëdijshëm për influencën e
mundshme që ka mundur të ketë në tregimet e lashta dhe legjendat që kanë
mbijetuar në dokumentet historike dhe letrare, siç janë gjetur në letërsinë greke
dhe në Bibël. Dhjata e Vjetër dhe Bibla janë të shkruara ose të përkthyera në
gjuhën greke gjatë shekujve, pas vitit 280 p.e.r., në Aleksandri, Egjipt.
Aleksandria ishte vendi i një biblioteke të stërmadhe, që thuhej se përmbante
“tregimin e njerëzimit”, themeluar nga Ptolomeu I, shoku dhe generali i
Aleksandrit të Madh.
“Citati në vijim është nga profesor Shotwell, me të cilin ai sqaron karakterin e
Biblës nga pikëpamja e studiusve modernë:
“Le të imagjinojmë se, për shembull, në vend të shënimeve të shenjta të
çifutëve, po diskutojmë për ato greke.Të supozojmë se tashëgimia e Hellas-it
na është e ruajtur në formë të Bibles. Athua vallë çfarë karakteri do të kishte
libri? Mbase duhet të fillonim me disa fragmente të Hesiodit për lindjen e
zotërave dhe agimin e civilizimit të përzier me fragmente nga “Iliada” dhe
kështu së bashku të vihen në fragmentet e gjata të Herodotit. Dialogët e
Platonit mund t’u jepen heronjve të Homerit dhe tekstet e dramaturgëve të
mëdhenj (në vend të profetëve) të ruhen të shprëndara nga njëra-tjetra dhe të
bllokuara me komentet jofrymëzuese të dijetarëve të Aleksandrisë. Pastaj
imagjinoni se sa shumë paqartësi do të kishte kuptimi i drejtë gjatë shekujve të
kaluar, sa që filozofët (filozofët për Greqinë paraqitnin atë që teologët paraqit-
nin për Izraelin) ishin të mendimit se një pjesë e madhe e kësaj pune të ndër-
19

21. likuar historike dhe filozofike, së pari është shkruar nga Soloni, si çlirim i pro-
fetit Apollon në Delf. Pastaj, më në fund, imagjinoni se teksti do të jetë shtypyr
me klishe dhe i shenjtëruar, bile edhe fjalët tabu dhe bëhet trashëgimi e popu-
jve të huaj, të cilët nuk dinin asgjë më shumë për historinë greke se sa kjo që
përmban ky përplim. Kjo, me pak a shumë zmadhime, do të ishte Bibla
Helenike, sipas modelit të Biblës së Çifutëve. Nëse ky krahasim është pak i
tepruar, s’ka rrezik, por që ne duam të bëjmë një përkufizim intelektual për të
parandaluar veten që të mos shkojmë tepër larg. Mbi të gjitha, aq sa zhvillohet
forma dhe struktura, ngjashmëria qëndron për mrekulli”.
(Barnes, Voll.III, fq.957)
Të supozojmë se trashëgëmia e shqiptarëve është e ruajtur në letërsinë greke të
Hellas-it. ”Të supozojmë se trashëgimia e Hellas-it është ruajtur për ne në
formë të Biblës, ose në vetë Biblën. Atëherë do të parashtrohej pyetja se vallë
trashëgimia shqiptare, a është e ruajtur, në një farë forme, po në Bibël…
Diku përgjatë rrugës, historia shqiptare dështoi të shfaqet dhe të bëhet pjesë e
tregimit të mbarë njerëzimit …
20

22. I. SHQIPËRIA
A. Ku gjendet Shqipëria, sa i përket tokës së saj, gjuhës së banorëve si dhe
vendlindjes së Aleksandrit të Madh dhe familjes së tij?
Shqipëria është shtet që gjendet në pjesën juglindore të Europës, në veri
të Greqisë dhe në lindje të Italisë, përtej detit Adriatik. Në kohët e lashta, gru-
pet shqiptare, ilirët, epirotët, maqedonët dhe thrakasit perëndimorë, zaptuan
këtë pjesë të Europës. Gjuha që ata flisnin, në kohën e sotme bashkëkohore nji-
het si gjuha shqipe.
Në kohën e lindjes së Aleksandrit të Madh të Maqedonisë (v.356 p.e.r.),
ky rajon njihet si “gjysma e botës ndërmjet Greqisë dhe Europës…” (Fox,
fq.297)
“Grekët… nuk kanë qenë në gjendje të kuptojnë gjuhën maqedone, e cila
kishte fare pak marrëdhënie me të tyren dhe pa kurrëfarë letërsie për t’u studi-
uar…”
“Është e vërtetë se klasat e larta, në rrafshinat e Maqedonisë, orvateshin
të përhapnin një masë të qytetërimit grek në shtetin e tyre; mirëpo grekët
akoma shihnin dallim të vogël mes tyre dhe të fiseve të tyre vazale (ilirët dhe
thrakasit) nga rrafshnaltat, të cilët pa diskriminim i përshkruanin si (Arian:
“Anabasis”, VII, 9) të prirë për bredhje, për jetë në grupe fisnore, për vesh-
mbathje me lëkura të kafshëve si dhe për shpenzimin e një pjese të madhe të
kohës në kullosat e bagëtisë së tyre”. (Weigall, fq.7-8)
“Me sa duket, gjuha primitive maqedone ka qenë një formë e ndryshme
e të folurit nga ajo helene. Ngjashmëria me sa duket ka qenë shumë më e afërt
me ilirishten, se sa me greqishten. Grekët e hershëm dhe maqedonasit, nuk
kanë mundur ta kuptojnë njeri- tjetrin pa ndihmën e përkthyesit. Sidoqoftë, në
gjykatën e Filipit dhe Aleksandrit, gjuha greke ka qenë gjuha zyrtatre për
komunikim. Pra, me sa duket, gjuha maqedone që flitej, është fshirë nga për-
dorimi nga klasat e larta të popullit dhe zëvendësuar me gjuhën helene,
megjithëse Aleksandri dhe gjykatësit e tij, e flisnin greqishten si të huaj, duke
përfshirë këtu edhe mjaft fjalë dhe idioma maqedonase”. (Ridpath, fq. 465)
21

23. “Aleksandri i Madh “iu drejtua me zë të lartë rojave të tij në gjuhën
maqedone, gjë që pa dyshim ishte një shenjë shqetësimi tejet të madh tek ai…”
(Plutarh; nga Fuller-i, fq.324)
“Gjyshja nga babai e Aleksandrit, “ishte një fisnike Linkestiane…” (Fox,
fq.32) “Linkestianët ishin një fis Ilir që jetonin përreth kufirit veriperendimor
të Maqedonisë, në afërsi të liqenit të sotshëm të Ohrit, “stërgjyshë të shqip-
tarëve të sotshëm”. (Weigall, fq.6)
“Nëna e Aleksandrit“ ishte e bija bonjake e një mbreti të mëparshëm
epirot, rajon i Shqipërisë bashkëkohore.” (Renault, fq.27) Fisi Epirot, familja
së cilës ajo i takonte, quhej “Mollos”. Gjithashtu nga po e njëjta familje vjen
edhe Pirroja (v.319-272 p.e.r.), mbret i Epirit dhe kushëri i Aleksandrit.
Sa i përket prindërve të Aleksandrit, historiani i shquar W.W.Tarn thotë:
“Ai me siguri nga babai i tij, e me sa duket edhe nga nëna, ka trashëguar pak
nga gjaku ilir, d.m.th. gjaku shqiptar.” (fq.1)
Historiani grek, Herodoti (v.485-430 p.e.r.), flet për legjendën e
stërgjyshërve të Aleksandrit të Madh, ku ai përmend vendin e quajtur Argos, si
një mbështetje e pretendimive të origjinës greke, ndonëse kryesisht e kundër-
shtuar dhe se si ata e fituan sovranitetin e Maqedonisë.
“Aleksandri (i referohet Aleksandrit të Parë; Aleksandri i Madh ishte i
treti), ishte brezi i shtatë i Perdikut, i cili u bë tiran i Maqedonisë, kështu siç po
ua tregoj. Tre vëllezërit nga familja e Temenit (stërnip i Herakliut) Gauani,
Aeropi dhe Perdiku, erdhën si njerëz të syrgjynosur nga Argosi në Iliri dhe nga
Iliria kaluan mbi vargmalet e Maqedonisë, gjersa arritën në qytetin Lebaea.”
(Historia, libri VIII, 137; përkthyer nga Godley, fq.141). Shënimi # 2
thotë:”Tregimi mbi origjinën Argosiane të dinastisë maqedonase shfaqet si
mitike. Me gjasë kjo qëndron në ngjashmërinë me emrin Argedae, fisit të cilit
i takonte dinastia e tyre.”
Rajoni i cili përmendet në përmbajtjen e kësaj legjende, ishte “në skajet
e Ilirisë së lashtë dhe barbare i cili sot është vendtakim i kufijve të Jugosllavisë,
Greqisë dhe Shqipërisë… (dhe) një vendi të quajtur Argos si pjesë përbërëse e
Ilirisë…” (Weigall, fq.3)
22

24. Legjenda flet për punësimin e këtyre vëllezërve si krahë pune në fermën
e sundimtarit të vendit. Gruaja e sundimtarit, kur gatuante për ta, vërente se
përherë kur piqte bukë, buka që e piqte për Perdikun, rritej më tepër se të tje-
rat. Duke pasur frikë se mos bëhej fjalë për ndonjë shenjë ogurzezë, sundim-
tari i largon ata nga puna, mirëpo vëllezërit nuk pranojnë të largohen, pa marrë
rrogat e tyre. Pas kësaj, sundimtari si shpërblim për punën, ua tregon dritën në
tokë të krijuar nga dielli. Dy vëllezërit tjerë ishin gati të shkojnë pa thënë gjë,
mirëpo Perdiku mori thikën dhe e shënoi dritën duke e rrethuar dhe tha:”O
mbret! Ne e pranojmë pagesën tënde.” Pastaj ai e pranoi dritën e diellit në kra-
harorin e tij dhe u largua. Vëllezërit ndërtuan shtëpinë e tyre në malin e quaj-
tur Bermius dhe nga ky vend ata pushtuan mbarë Maqedoninë.
“Në prejardhjen e legjendës për Maqedoninë, Dionisi, diellori, paraqitet
qartë si zot i dinastisë. Mu për këtë, Aleksandri i Madh konsiderohej si Dionisi
i ri dhe gati se të gjithë sundimtarët e periudhës helene e nderonin atë në një
kult të veçantë.” (Fol & Mazanov, fq.58)
Aleksandri i Parë, stërgjysh i Aleksandrit të Madh, ishte i refuzuar për të
marrë pjesë në garat olimpike për shkak se ai nuk konsiderohej i gjakut helen
(v.496 p.e.r.). Por, pa marrë parasysh, ai më në fund pranohet dhe njihet si grek
nga helenët, për shkak se në këtë mënyrë fiset e fuqishme veriore mund t’i për-
dornin si “kushërinj” kundër persianëve.
“Njohja e këtij mbreti të ri verior si grek, ishte, e parapëlqej të them,
një akt diplomatik. Greqia në këtë kohë jetonte nën rrezikun e Perandorisë së
fuqishme Persiane…” (Weigall, fq.8)
23

25. B. Kur paraqitet njeriu i parë?
“Gjurmët më të hershme të njeriut të zbuluara deri më sot në territorin
e Shqipërisë, i përkasin fundit të epokës të paleolitit të mesëm (v.25 000-20
000 p.e.r.)… Bëhet fjalë për vegla primitive nga gurë stralli dhe kuarci si dhe
brisqe të gërryer, me përpunim të vrazhdë; në mes tjerash, janë gjetur edhe cifla
të krijuara gjatë përpunimit të këtyre veglave”. (Frashëri, K. fq.1)
Banorët e këtij rajoni renditen si degë e popujve indoEuropianë ose
pellazgë…
“Populli shqiptar me gjasë është me prejardhje nga emigrantët e hershëm
arianë dhe përgjatë historisë përfaqësojnë thrako-ilirët dhe epirotët apo pe-
llazgët, të cilët fillimisht e banuan mbarë Gadishullin Ballkanik, pjesën ndër-
mjet lumit Danub dhe detit Egje. Shkrimtarët e hershëm grekë i përshkruanin
epirotët si barbarë dhe se ata nuk u takonin helenëve. Dhe …gjithashtu
Straboni (v.63 p.e.r. - v. 23) shkruan se banorët e Maqedonisë, Ilirisë dhe Epirit,
e flisnin gjuhën e njëjtë dhe kishin zakone të njëjta…” (RSS, fq.4) (Drizari,
“Shqipja e folur dhe e shkruar”, fq.XXI; cituar J.Swire. “Shqipëria, lindja e një
mbretërie”)
Do të ishte tepër vështirë për të kërkuar çfarëdo dëshmie që dikush
tjetër, përveç shqiptarëve, ka jetuar në këto hapësira. Mu për këtë, thjesht si
përfundim, do të ishte fakti që shqiptarët kanë jetuar aty qysh “nga fillimi i
kohës”.
C. Si është humbur historia?
Dështimi i grupeve shqiptare në kohët e lashta për të zhvilluar shkrim-
in dhe letërsinë, vetvetiu do të dukej i mjaftueshëm për ta konsideruar si “his-
tori” e humbur. Jo më larg se në shekullin e kaluar, shqiptarët ia arrijnë qëllim-
it që të themelojnë një alfabet formal, për të shprehur gjuhën e tyre.
24

26. II. DIONISI (DIONYSUS, DIOUNSIS)
A. Parathënie për Zotin
Fushëveprimi në mbarë mitologjinë është i pafund dhe siç duket mjaft
i komplikuar. Një nga arsyet për këtë, është fakti se shumë interpretime
përkushtuar zotërave të ndryshëm të rajonit të Mesdheut, si mite kanë
ndryshuar dhe/ose janë stërmadhuar gjatë zhvillimit dhe migrimit të njeriut.
Arsyeja tjetër është ajo se ekzistojnë shumë pak njohuri për kulturat parahis-
torike që, në një instancë, do të mund të jepnin shpjegime për prejardhjen dhe
natyrën e veprimeve të zotërave, ashtu siç ishin përvetësuar në jetën e njeriut
parahistorik.
Ky kapitull do të fillojë me rishqyrtimin e prejardhjes së Dionisit,
ashtu siç është paraqitur në “Theogoninë” e Hesiodit (Zanafilla e zotërave).
Kjo do të na udhëheq gjatë rrugëtimit deri te lumi Shkumbin (Genusus), lumë
në pjesën qendrore të Shqipërisë, vendngjarja e “martesës” së qiellit me tokën,
stër-stërgjyshërit e Dionisit. Nga atje udhëtimi do të vazhdojë dhe do të për-
fshijë pesë vende të rajonit, përfshirë këtu edhe Epirin dhe Maqedoninë, vend-
ngjarja e mitit për Kronin dhe Zeusin, babagjyshin dhe babanë e Dionisit.
Rrugëtimi do të mbarojë në njërën nga këto pesë vende të rajonit, tokën e
Bessi-it, fisit Satrae, vendi i të cilëve njihej si vend i shenjtë i zotrave të
mbretërve dhe profecive dinastike.
Do të orvatemi ta vlerësojmë Dionisin si një zot i mbretërve dhe pro-
fecive dinastike e gjithashtu si një zot i pjellorisë dhe bimësisë. “Për fat të keq
ne kemi shumë pak njohuri për natyrën e profecive të Dionisit.” (Otto, fq.144)
“Adhurimi i Dionisit paraqet diçka që kurrë nuk mund të shpjegohet
tërësisht. Hulumtimet e para historike dhe paraqitja e paraleleve
antropologjike, kanë bërë mjaft, por jo edhe në tërësi. Do të ishte fare i pado-
bishëm vlerësimi i natyrës së tij sipas prejardhjes, me vetëm një lloj vetie, siq
është ai i zotit të bimësisë, pa marrë parasysh se sa lloj karakteresh të kësaj
vetie ai i shfaq.” (Guthrie, fq.145)
Pjesa më e madhe e informatave që janë në dispozicion për
Dionisin, na vjen nga letërsia greke. Në mitologjinë greke Dionisi njihej si
zot i pjellorisë, bimësisë dhe të korrave. Ai ndërlidhej me drurët dhe verën,
kështu që kremtimet për nder të tij dhe për rilindjen, paraqiteshin si festivale
në formë orgjish.
25

27. “Religjioni Dionisan, megjithëse i njohur nga Homeri (v.800 p.e.r.),
nuk kishte vend në shoqërinë të cilën ai e përshkruan. Ky besim është
trashëguar nga grekët prej thrakasve në kohën pashomerike (v.700 p.e.r.) si
imponim i huaj dhe është ndeshur me armiqësi të konsiderueshme. Paraqiste
një religjion shfrenues përfshirë besimin e posedimit nga zotërat, përmes të
cilit për një çast të shkurtër, nën ndikim të pishtarëve, verës, muzikës dhe va-
llëzimit marramendës, adhuruesi ndjehej i çliruar nga vetja dhe i ngritur në
lartësitë hyjnore.
Me sa duket kjo paraqet një ngjasim natyral për të gjitha kultet e pje-
llorisë në pellgun e Mesdheut dhe nuk ka asgjë të përbashkët me religjionin
prozaik të Achaen-ëve. Sidoqoftë, Dionisi është zot i popullit verior, thraksave,
që flasin gjuhë indoEuropiane dhe çfarëdo shtese që ky kult i tij ka siguruar nga
vendet nga është përhapur, ngazëllimi dhe pavdekshmëria paraqesin dhuratën
e religjionit autokton thrakas.” (Guthrie, fq.31)
Karakteri serioz i vetive si zot i mbretërve dhe profecive dinastike, si
dhe aspektet politike dhe religjioze të ndërlikuara, me sa duket dëshmojnë një
identifikim të largët nga një interpretim si kryesisht shfrenues, kuptohet, nëse
merret parasysh ndërrimi apo shtrembërimi i vetive nga të lashtët.
26

28. B. “Theogonia” e Hesiodit (Zanafilla e zotërave)
1. Autori, Hesiodi
Heisodi ka qenë një bari/fermer, i shëndruar në poet i cili jetonte në
Boeoti, një krahinë në veri të Athinës, rreth vitit 700 p.e.r.
Hesiodi në përgjithësi njihet si autori i “Theogonisë”, “gjersa nga disa
të tjerë (veçanërisht nga Pausanias-ët) mendohet se bëhet fjalë për një
kopjues.” (Harvey, fq.426)
Pausaniasët (shekulli II) pohojnë:
“Boeotianët nga Helikoni kishin traditë të thoshin se Hesiodi nuk ka
krijuar asgjë, përveç se “veprat” dhe mu prej kësaj ata i sajonin paraprakisht
muzat, duke shtuar se poema fillon me fragmente të ndërlidhura me mosma-
rrëveshje. Ata, gjithashtu pranë një burimi, më treguan një pllakë nga plumbi
shumë të moçme, mbi të cilën ishin gdhendur “veprat”. Ekziston edhe një
opcion tjetër, shumë më i ndryshëm se i mëparshmi, se Hesiodi ka krijuar një
numër të madh poezish, siç janë poezia për femrat, poema e quajtur “Eoea e
madhe”, “Theogonia”….”
(Lattimore, fq.6: Pausanias-ët 9.31.4-5, përkthim i Frazier-it).
2. Burimet e Hesiodit
Autori i “Poezia dhe filozofia e hershme greke”, Frankel, sugjeron se
përmbajtja e “Theogonisë” së Hesiodit vjen nga tre burime:
“Një pjesë vjen nga jetesa, besimet e zakonshme dhe në rastin e
kundërt nga traditat e Boeotisë (vërtetësi e dyshimtë), që ka qenë e arritshme
për Hesiodin. (“Vazhdimësia e traditës për mitet e zotërave dhe botës, me për-
bërje metafizike, me siguri se ka ekzistuar para, por edhe pas Hesiodit, mirëpo
ne për këtë nuk dimë asgjë.)
… Pjesa e dytë është bota homerike e zotërave. Hesiodi mjaft mirë e
njihte epikën heroike, së cilës ai i ishte detyruar për gjuhën dhe mënyrën e të
menduarit dhe këndimit…Elementi i tretë vjen nga kontributi i vetë Hesiodit
dhe burimeve të tij. Pa dyshim se ai bëri ndryshime, në një shkallë të ulët apo
27

29. më të lartë të tregimeve tradicionale, të cilat ai i ripërshkruan. Megjithatë, ky
kontribut i tij paraqet shumë më tepër nga ajo sa është parë dhe thënë para tij.
Shikuar nga anash, ajo që është origjinale, nuk mund të veçohet nga ajo që
është tradicionale…” (Fq.97-98)
“Nga recitimet e këngëtarëve epik, Hesiodi mesiguri se ka qenë i njo-
hur me artin e muzave për diskutimin mbi vargjet, me të cilat qysh atëherë i
thurnin veprat e tyre në Boeotinë e panjohur, në kërkim e sipër të një jetese. Si
një djalosh i ri, Hesiodi fitoi aftësinë të matet me këta këngëtarë bredhës dhe
të krijojë dhe recitojë në gjuhën e tyre, vargjet dhe stilin të cilin ai e mësoi nga
ata.” (fq.95) (Muzat ishin perëndeshat të cilat udhëhiqnin artin dhe frymëzonin
poetët.)
28

30. 3. Grafiku mbi prejardhjen e Dionisit.
- Rruga për te lumi Shkumbin ( Genusus) ( Urani & Ge 3)
- Rruga për te Toka e Bricjapit ( Kroni & Zeusi)
- Orakulli i lashtë i Dionisit ( Dionisi)
Shenja: * Paraqet “Ge-në” në nivele të ndryshme të evolucionit: dheu-toka
(nënë), nëna- tokë. (Shënim i autorit.)
29

31. 4. “Theogonia” (Zanafilla e zotërave)
“Theogonia” e Hesiodit (v.700 p.e.r) përafërsisht përbëhet nga 1022
vargje, nga të cilat do të prezentojmë dhe rishqyrtojmë vetëm një pjesë. Më
qëllim që “Theogoninë” ta vendosim në një perspektivë që paraqet njohuri të
përbashkët, do të citojmë vetëm pesë vargjet e para të “Librit të zanafillës” nga
Bibla:
“Në fillim Perëndia krijoi qiejt dhe tokën. Toka ishte pa trajtë, e
zbrazët dhe errësira mbulonte sipërfaqen e humnerës; dhe Fryma e Perëndisë
fluturonte mbi sipërfaqen e ujërave. Pastaj Perëndia tha: "U bëftë drita!". Dhe
drita u bë. Dhe Perëndia pa që drita ishte e mirë; dhe Perëndia e ndau dritën
nga errësira. Dhe Perëndia e quajti dritën "ditë" dhe errësirën "natë". Kështu
erdhi mbrëmja e pastaj erdhi mëngjesi: dita e parë.”
Citatet në vijim përfshijnë një përkthim të drejtpërdrejtë dhe komente
lidhur me “Theogoninë” e Hesiodit (vargjet 117-134). Një numër i komenteve
është paraqitur me qëllim që lexuesit ti japë një shikim të kuptueshëm për atë
se çka shkroi Hesiodi dhe si është interpretuar më vonë në kontekstin grek.
a. “Me të vërtetë Kaosi ndodhi në fillim, e më pastaj Toka gjihapur (Ge), vendi
i sigurt për të gjithë të pavdekshmit të cilët i mbajnë majat e Olimpit me borë
dhe Tartarët e zbehtë në thellësitë e gjëra të tokës dhe Erosit (dashurisë), më i
drejti nga zotërat e pavdekshëm, të cilët shkurajojnë gjymtyrët dhe kapërcejnë
mendjen dhe këshilltarë të urtë për të gjithë zotërat dhe mbarë njerëzimit nën
ta. Nga Kaosi pasuan Erebusi dhe nata e zezë; por nga nata kishin lindur
Aether-i dhe Dita (Hemera), e cila u krijua dhe lindi nga dashuria me Erebusin.
Dhe në fillim Toka zbuloi Qiellin, të barabartë me veten, të mbulojë çdo anë të
saj dhe përgjithmonë të bëhet vendqëndrim i zotërave të bekuar. Dhe ajo i ven-
dosi përpara kodrat e gjata, hije të këndshme të perëndeshës–Nimfë, që banon
në mes luginave të kodrave. Ajo zbulon gjithashtu thellësitë e pafrytshme me
gungën e tij të furishme, Pontus-in, pa bashkimin e ëmbël të dashurisë.”
(Hesiodi; përkthim i H.G.Evelyn-White, fq. 87. Të gjitha citatet e Hesiodit do
të jenë nga ky përkthim në mos të veçuar ndryshe.)
30

32. b. “Ai (Hesiodi) fillon me prejardhjen e gjërave. Ai thotë se në fillim ka ekzis-
tuar vetëm Kaosi me çka ai nënkupton zbrazëtinë. Pastaj u krijua Gaea (Ge-
Toka), thurur sipas Tartarit, që shtrihet zgjatur nën të. Me Gaea-n gjithashtu
është krijuar Erosi, më i bukuri nga të pavdekshmit. Kjo, qartë na bën të ditur
se nga toka si ekzitenca e vetme e lashtë, dolën me sukses të gjithë zotërat dhe
se gjeneratat pasuese janë krijuar nga fuqia e Erosit, zoti i dashurive martesore.
Nga Kaosi drejpërsëdrejti dolën dy qenie: Erebus-i, një errësirë e zbehtë, dhe
Nata, një lloj errësire paksa e lokalizuar. Nga Erebusi dhe Nata dolën Ether-i,
agim i zbehur dhe Dita, dritë e lokalizuar. E pakuptimtë dhe joreale: ndoshta të
gjitha këto qenie dalin nga zbrazëtira që autori e quajti Kaosi (Chaos). Nga
Gaea drejpërdrejt vjen Urani, Qielli, i qarti, kupë e ngjyrosur e konceptuar si
një lloj superstrukture mbi tokë. Ajo gjithashtu krijoi malet dhe Pontos-in, the-
llësirën. Kjo, siç mundet lehtë të kuptohet, paraqet një kozmogoni elementare,
një lloj zanafille, një shenjë paralajmëruese e përshtatshme e “Theogonisë”.
(Croiset, fq.73)
c. “Theogonia” e Hesiodit paraqet një sintezë religjioze të një natyre shumë
komplekse, ku perënditë nga mbarë bota orientale përzihen dhe organizohen në
një sistem kuazihistorik. Me siguri se edhe zotërat e pastër helenik gjithashtu
gjenden aty, të cilët u njohën nga pushtuesit arianë… Në fillim ishte Kaosi
(Chaos) ka thënë Hesiodi, gjë që me fjalë të tjera mund të thuhet, gjendja kur
nuk ekziston asgjë tjetër, përveçse hapësira, hapësirë e pastër, asgjë organike,
asgjë që do të kishte mundur të përshkruhet. Pastaj në këtë zbrazëtirë realitetet
e para marrin formën e caktuar, dhe kështu të përcaktuara japin një kuptim:
Toka (Gaea-në gjuhën e Hesiodit, Ge-në greqishten klasike), “themeli i vërtetë
i të gjithë asaj që është”. Njëkohësisht e tërë gjithësia ishte ndarë në dy pjesë,
kështu si vijon: tani e tutje ishte Kaosi, “nën Tokën” dhe ky kaos jep Erebusin,
që shtrihet në hapësirën e gjerë, ku më vonë Ferri do të gjejë vendin e vet dhe
zbrazëtirës sipër Tokës; atje Toka vendos fëmijën e parë të saj, Qiellin, që ka
prejardhje nga vetë ajo. Gjersa kjo ndarje organike e gjithësisë ishte në zhvi-
llim e sipër, lindi Eros-i, dashuria, parimi abstrakt i dëshirës së madhe, e jo një
zot i vogël i pacipë, pervers dhe dinak, me flatra të vogla, të cilin me kënaqësi
e përshkruanin poetët e periudhës helenike. Për ta sjellë dashurinë në ekzis-
tencë, ishte absolutisht e nevojshme që në fillimin e krijimit, pasi që ajo
paraqiste, si të thuash “motorin” e gjithësisë: Dashuria solli bashkimet mon-
struoze të parimeve kozmike. Kjo paraqitje sfidon imagjinatën dhe këto
bashkime ishin aspekte të një krijimi të madh dialektik.” (“Mitologjia
botërore” nga Larousse, fq.101)
31

33. d. “Në fillim, sipas Hesiodit, erdhi Kaosi, duke gogësitur zbrazëtirën. (#11;
Pikëpamjet tona për kaosin si një gjendje çrregullimi, mbështetet mbi një kon-
fuzion të gjendjes primitive të botës, më vonë të postuluar nga Anaksagora.).
Para ekzistimit të çdo gjëje, ka ekzistuar vetëm zbrazëtira në të cilën gjërat do
të hyjnë dhe çdo gjë do ta rrethojnë...Më pas është krijuar ”Toka me gjirin e saj
të gjerë, vendi i sigurt i të gjitha gjërave”. Për Hesiodin si një fshatar, e tërë
bota e objekteve dhe e ekzistencës, është e bazuar në Tokën dhe çështjet nga
Toka. E treta, është energjia lëvizëse për prodhimet e ardhshme - Eros-i, më i
pashmi i zotërave dhe njerëzve.” Nga Kaosi (zbrazëtira) dalin errësira dhe nata.
Nga këta dy miq, dhe nëpërmjet të fuqisë kreative të dashurisë (eros-it), forcat
pozitive dalin nga fuqitë negative: dita dhe ndriçimi i qiellit (Ather-i). Kështu
që dita është e bija e natës ndërsa qielli i kaltër, i ndritshëm, i biri i errësirës;
këtu mosqenia i paraprin të qenurit. “Toka, nga ana e saj, sjell qiellin (Uranin)
mbështjell veten dhe malet e larta. Pa ndërmjetësim të bashkimit seksual, ajo
sjell Pont-in, detin e tërbuar, që në poezinë greke paraqet shëmbëlltyrat krye-
sore të mungesës së dashurisë dhe egërsisë së ftohtë. Tashmë toka bashkohet
me qiellin dhe toka me detin, si një çift pasardhës: e bota është kompletuar dhe
e mbushur me qenie. Qielli (Urani) është zoti i parë i botës…” ( F r a n k e l ,
fq.101&102)
e. “Para çdo gjëje, ai (Hesiodi) na tregon se erdhi Kaosi. Kjo fjalë, siç duket
fjalë për fjalë përcakton “gogëstjen e zbrazëtirës”, nuk paraqet një hapsirë
thjesht boshe; edhe në atë kohë grekët e kishin shumë vështirë të besonin se
prej asgjëje krijohet qenia. E as Hesiodi nuk thotë gjë as për Kaosin se ka
ekzistuar gjatë përjetësisë, sepse ai përdor fjalën…”erdhi në ekzistencë” më
tepër se “ishte”, një term me të cilin mendimtarët e epokave të mëvonshme do
të bëjnë lojë të madhe. Kjo më tepër paraqet një pikënisje, se sa një fillim abso-
lut. Pastaj, me sa duket, e dalë nga Kaosi, erdhi toka, Tartari (të cilin ai e shp-
jegon si një vend të errët “nga thellësirat e tokës”), Dashuria (Erosi), Errësira
(Erebos) dhe përfundimisht Nata. Nga Nata dhe Erebosi janë lindur Aitheri
(qielli mbi ajrin) dhe Dita; ndonëse Toka pa ndihmë, krijoi Qiellin, malet dhe
Ponton (detin)”. (Rose, fq.19)
32

34. C. Në fillim.
1. Prejardhja e Dionisit
a. Kaosi - Chaos ( Cha, Kha)
“Me të vërtetë në fillim u bë Kaosi…” (Hesiodi, vargu 117)
Në greqishten klasike të shqiptuarit e fjalës “Chaos” ishte “Xaos”.
Shkronja “X” përfaqësonte tingullin “Kh”. Kështu që “Chaos” shqiptohej si
“Khaos”. Shenjat “X” dhe “+” në gjuhët e vjetra semite dhe fenikase (nga të
cilat besohet se shkrimet e hershme greke janë krijuar pas shekullit 15-të) ishin
ekuivalent me fonetikën e “T”-së dhe mund të identifikohet me “T”- në e gre-
qishtes së hershme. “X”, në dialektet e ndryshme të mëvonshme identifikohej
me tingullin “Kh”. (Shih Jensen, “Shenjat, simbolet dhe dhe shkrimet”
fq.455-75; Enc. Britannica, v.1963, “Alphabet”, Vol.1, fq.363-68.)
Emri i lashtë i cili do të identifikohet me konceptin “Chaos” është
“Chaonian”, një fis i lashtë në Epir, që gjithashtu është shkruar edhe me shkro-
njën ”X” dhe referuar teksteve historike paraqitet si “Kaonian”. Megjithatë, ky
fis i dalë nga e kaluara e errët, me të kaluar pa shkrim dhe lexim që mbijetoi si
popull shqiptar, në dialektin shqiptar, quhet “Chame” – Çam. (“Ch” si në
“Chip”; tingulli shkruhet si “Tsh”; Laird, fq.113). “Vendndodhja e këtij fisi në
pjesën jugore të Shqipërisë dhe në pjesën veriore të Greqisë, korrespondon me
vendndodhjen e “Chaonia-s” së lashtë, ose “Kaonia”.” (“Atlasi historik” nga
Shepherd, fq.10)
Interpretimi për “Chaos-in” në kontekstin grek tashmë është prezentuar.
Rrënjët e emrit të njërit nga katër fiset kryesore shqiptare,”Chame”
është “Cha”. Në gjuhën shqipe (si rrënjë apo fjalë e plotë) - Cha = Ça, çarje,
(ndahet në dysh)
Cha = Ça, (çaj, çarje)
Cha = Çka? (Çfarëdo; mbase tregon të panjohurën)
Fjala “Cha”, “Ça” ose “Çarje”, reflekton një kuptim konceptual që
koincidon me përparimin e zhvillimit të njeriut nga fillimet e tij më të hershme.
Pikënisja intelektuale e njeriut të gurit ndodh kur ai përdor gurin apo objekte
tjera për të çarë gjësendet. Nga ky hap zhvillimor, me avancimin e mjeteve të
33

35. punës, njeriu fiton zotësinë për të përmirësuar kushtet e tij jetësore, gjatë
gjuetisë efektive, ndërtimit të shtëpisë si dhe për mbrojtje apo sulm (?). Ky
koncept u ishte i mirënjohur banorëve të shpellave.
Fisi “Chaonian”, në gjuhën shqipe - Cha = Çarje
On = “Un” (veta e parë “Unë”)
e gjithashtu emri i zotit të parë, Uranit, “U”, “Ou”, ose “Oun”, mund të shqip-
tohet si “On”. (Shih në shembullin “Dionysus”; Di-oun-ze).
Përgjithësisht, fisi Kaonian nuk njihet si fis me karakter ose qytetërim
grek. Në të vërtetë ishte njëri nga tre fiset e Epirit, dy të tjerët ishin mollosë
(mollë) dhe thesprotë.
“Ky rajon ishte i banuar me një numër fisesh, me gjasë me përkatësi
të racës ilire, dhe si zakonisht nga grekët besohej se nuk janë të gjakut të pastër
helenik. Për herë të parë grekët kontaktuan fiset kryesore të bregdetit, me thes-
protët në pjesën jugore dhe me kaonët në veri. Fisi i tretë i madh, mollosët, në
brendi të vendit, me sa duket kishin hasur në njëfarë influence të vogël greke
para vitit 400 p.e.r. . . . Diku rreth shekullit të tretë (p.e.r.) mbreti i tyre Pirro,
njëri nga princat më të fuqishëm të asaj kohe, arriti ta bashkojë tërë Eprin nën
sundimin e tij… (Konsulto Leake, “Udhëtimet në Greqinë veriore”, Belrin v.
1897), (The New International Enc. V. 1902, “Epirus” fq.803)
“Epiri… është vend malor por përreth bregdetit, i këndshëm dhe pje-
llor. Në kohët e lashta, kaonët ishin fisi më i fuqishëm. Disa koloni greke ishin
të ngritura në afërsinë e tyre … Kryesisht është i banuar me arnautë
(Shqiptarë)”.
(Enc. Americana, 1829-54, fq.545)
(Atlasi i Shepherdit, fq.10, paraqet vendndodhjen e “Chaonisë” dhe
“Thesprotisë” në pjesën lindore dhe juglindore nga ishulli Korfus, i cili në ditët
e sotshme gjendet pranë bregdetit Shqipërisë dhe Greqisë).
34

36. 1. Krijimi i Nënës Tokë
“…nëna tokë me gjirin e gjerë, vend i sigurt për të gjithë të pavdeksh-
mit të cilët i mbajnë majat e Olimpit me borë…” (Hesiodi, vargjet 117-120)
“Toka (Gaea në gjuhën e Hesiodit, Ge në greqishten klasike)…”
(“Mitologjia botërore”, Larousse, fq.101)
“Gea është Toka. G-ja në dialektin Dorian (të Greqisë) shndërrohet në
Dh, Dha, Erdha; e në gjuhën shqipe shndërrohet në Dhe, Toka”. (Dako, fq.15)
Fjala “Tokë” ose “Dhe” shkon nga fjala “Ge”, në greqishten klasike,
deri te “De”, “Dhe”, “Dheu” në gjuhën shqipe dhe “Teu” në gjuhën Etruske.
(Mayani, fq.367)
Bashkëtingëlloret indoEuropiane – g, gh, d, dh, t, th, janë pjesë për-
bërëse e “një sistemi mahnitës të karriges gjuhësore muzikore”. (Laird,
fq.126)
Këtu do të veçoja, sipas vrojtimit tim, se mund të ketë ndodhur që fjala
“Ge” në greqishten klasike të paraqesë fjalë me prejardhje origjinale shqiptare
që sot e kësaj dite mbijetoi në gjuhën shqipe si “Gegë”, emri i njërit nga fiset
kryesore. Ky grup fisesh, sot jeton në anën veriore të lumit Shkumbin
(Genusus) dhe përfshin fise më të vogla të Shqipërisë veriore dhe pjesë të
Jugosllavisë jugore. Shumë shqiptaro-italianë që jetojnë në Itali, për më se 500
vitet e kaluara dhe mbijetuan si identitet i veçantë shqiptar, veten e njohin si
“Gegë”.
“Ge” gjithashtu mbijetoi edhe si rrënjë e shumë emrave dhe fjalëve
shqiptare. Si një nga shembujt, është emri i mbretit të ilirëve, “Gentius” –
Genti, i cili sundoi rreth vitit 180 p.e.r.
“Gentian, një lloj përpilimi nga gjinia Gentiana…, me siguri fjalë me
prejardhje ilire…Ndërlidhja me mbretin ilir Gentius, sugjeruar nga Plini,
paraqet etimologji popullore”. (Shihe tek Walde-Hofmann, LEW, I, fq.592”.
(Klein, fq.648)
Fjalori anglisht-shqip i Drizarit përmban disa fjalë shqipe me “Ge” si
rrënjë. Si shembull ta marrim fjalën “Gërryej”, “Unë e gërryej borën”, (gërryej
baltën, gërryej gurin, ose “unë gërryej tokën me lopatë”).
35

37. Majani në veprën e tij “Etruskët fillojnë të flasin” (fq.14) thotë se
Jokli, autori i “Studien zur albanischen Etymologie und Wortbildung”,
(Studimet e etimologjisë shqiptare dhe fjalëformimit, v.1911),” ka treguar një
lashtësi të pakontestueshme të disa fjalëve shqipe”.
“Jokli gjithashtu e bën të qartë se një numër i konsiderueshëm i fjalëve
në gjuhën shqipe, pasqyron tiparet më primitive të ekonomisë së
hershme…Jokl pohon se fjala latine “grosa” e cila etimologjikisht është e
izoluar nga ajo gjuhë, vjen nga fjala e ruajtur në gjuhën e sotme shqipe: “geru-
aj” dhe “geruse”. (fq.15, 179)
Majani për Joklin thotë:”…ishte ai që më shumë se kushdo tjetër e
themeloi “vazhdimësinë” ndërmjet ilirëve dhe shqiptarëve dhe vërtetoi
prezencën e “nukleusit” të lashtë të ilirëve te shqiptarët.”
Në gjuhën e Hesiodit fjala “Ge” shkruhej si “Gaea” ose “Gaia”. Është
më se e mundshme që kjo fjalë ka mbijetuar te shprehja shqipe “nga je” ose
ndoshta në një formë më të vjetër “nga ea” (nga vjen) ose implikon prejardhje
– “nga ç’vend” ose “ nga cila pjesë e vendit vjen”. Varësisht në cilin dialekt apo
me cilin person flisni, tingulli “n” për një të huaj mund të jetë i padëgjueshëm.
Tartarus
“…dhe Tartarus-i i turbullt në thellësirat e shtegut të gjerë të tokës…”
(Hesiodi, vargu 120)
Në gjuhën shqipe: Tarr – unë kreh, shkrif tokën (me grabujë)
Tarr-tarr – kreh-kreh, ose shkrifje e vazhdueshme
Erosi
“…dhe Erosi (dashuria), më i pashmi në mesin e zotërave të pavdek-
shëm i cili shkurajon gjymtyrët dhe mposht mendjen dhe këshillat e urta të të
gjithë zotërave dhe të gjithë njerëzve.” (Hesiodi, vargjet 121-124)
Në gjuhën shqipe: er, ere = erë
Përkthimi nga gjuha shqipe i “ge”, “tar” dhe “er” në gjuhën anglishte
do të kishte kuptimin: “dheu vazhdimisht krihet nga era”. Përfundimi i kësaj
është “Ge” (2), është Toka. Ge 2 (Toka-nënë) është nëna e Uranit, zotit të parë.
36

38. 2. Krijimi i babait
Erebus dhe Nata
“Nga Kaosi erdhën Erebusi dhe Nata e zezë…”
Në gjuhën shqipe: err = errësoj, e bëj të errët, zbeh.
Erra = zbeh dritën, muzgu afrohet.
“Kaosi lindi Erebusin, rrënja e të cilit është “erh”, “erhem”, “erheni”
ose “erhesi”, “zymtë”, “ errësirë”, “paqartësi”. Në gjuhën shqipe “u erh” do të
thotë “errësira rritet”, “erhet” “po errësohet”, “erheni” “vend i errët”. “Erebus”
është “vatra e errësirës së përjetshme”. (Dako, fq.15)
Së bashku me “Erebusin”, “Errësirën” vjen “Nata e zezë”. Ekziston
mundësia që “Erebusi” ka të bëjë diçka me “Erën” pasiqë rrënja e emrit
“Erebus” është “Era”. Gjithashtu ekziston mundësia që “Erebusi” të ketë kup-
tim konceptual të “erës që e bjen errësirën” dhe se rezultati i kësaj është Nata.
Është më se e besueshme se popujt e lashtë e kanë paramenduar “Erën” si fuqia
e cila mori diellin nga lindja në perëndim dhe më në fund nga pamja, pasi që
pas perëndimit të diellit vjen errësira. (Në këtë fazë të zhvillimit, meqë Erebus
është errësira dhe nata e zezë, dita e parë ende nuk ka ardhur.)
Aether-i dhe Hemera
“…të natës lindi Aether-i dhe Dita (Hemera), të krijuar dhe zbuluar
nga dashuria me Erebusin.” (Hesiodi, vargjet 125-127)
Aether në përkthime të shumta është shqiptuar si Aither, Ether dhe
Aether.
Në gjuhën shqipe - at, et = baba (Mayani, fq.101)
Here = herë (kohë)
Ater (atër) = baballarët (Mayani, fq.292)
“Sugjerohej se Aether-i ishte babai i Uranit.” (Tripp, fq.26)
37

39. “Nganjëherë…Urani është i biri i Aether-it, me fjalë të tjera, kupa qie-
llore ka lindur nga qielli.” (Rose, fq.20)
Dallimi ndërmjet “kupë qiellore” dhe “qielli” është se qielli përfaqë-
son nivelin më të lartë të hapsirës që përfshin edhe yjet, ndërsa kupa e qiellit
është më afër tokës duke përfshirë retë.
“Fjala greke e cila me të gjitha asociacionet e saj më tepër i afrohet
fjalës angleze “Heaven” (qielli), nuk është “Ouranos” por “Aither”. Një grek i
cilësdo periudhë do të pajtohej se nëse zotërat banonin diku, atëherë banonin
në Aither dhe se “Aither-i” vetvetiu ishte hyjnia…” (Guthrie, fq.207)
“Aether-i…ishte e dëlirë, një dritë e qartë që do të mund të imagjino-
hej në horizontin e atmosferës - drita e zotërave.” (“Mitolgjia botërore”,
Larousse, fq.102)
“Aether-i është atmosfera më e lartë e shndritshme që dallohet nga
Aer-i, atmosferës më të ulët të tokës.” (Evelyn-White, FN #2, fq.87)
“Dita” u quajt “Hemera”. Sipas vëzhgimit tim, kjo nuk paraqet “Ditën”
të cilën ne e njohim, por ndoshta një dritë nate të krijuar nga hëna. Në kontek-
stin grek:
“Është me rëndësi të veçohet se yjet kryesore, dielli dhe hëna, nuk
paraqiten saktësisht në këtë krijim fillestar. Ata nuk ishin prej zotërave
fillestarë, por elemente të “qiellit të ndritshëm” dhe lindja e tyre me emrat
Helius (Dielli) dhe Selene (Hëna) nuk përmenden deri sa të arrijmë te gjener-
ata e tretë e perëndive.” (“Mitolgjia botërore”, Larousse, fq.102)
Hemera dhe Aether-i kanë lindur nga Nata dhe Erebusi – mbase nga
“Era e natës”. Këtu çështje kryesore kemi krijimin e babait dhe këtë mund ta
shpjegojmë nga kombinimi i Hemerës dhe Aether-it.
Në gjuhën shqipe: heme, hene, hane = hëna
ra = ra ( ka rënë)
38

40. “Hene” në gjuhën shqipe është “Hëna” por këtu paraqitet zëvendësimi
i shkronjave “m” dhe “n”. “Trim” ose “Trin” = Trimi (hero) (Mayani. Fq.286-
287) “Meme” dhe “nene” = mëmë (nënë).
“Hemera” mund të paraqesë rënien e dritës së hënës ose “pluhurit të
hënës” e që shfaqet si dritë. Kjo shfaqje e “pluhurit të hënës” mund të vijë nga
një kombinim i reve dhe i shiut të lehtë, ose spërkatjes së detit gjatë natës me
erë. Ndoshta do të mund të ishin vetë retë që kalojnë nën ndriçimin e hënës.
Popujt e lashtë ndoshta këtë e kanë barazuar me faktorin (“fertilizues”) që bie
në tokë apo i ardhur aty nga lëvizja e erës. Kështu popujve të lashtë ka mundur
t’u paraqitet “Atësia”.
Për ta kuptuar se si popujt e lashtë kanë mundur ta shpjegojnë “ferti-
lizimin” e babait, në rend të parë patjetër duhet kuptuar epërsia e Tokës-Nënë:
“Kur te një popull bujqësor, besimi i të cilit, ashtu siç edhe jeta e tyre,
është ngusht i lidhur me pjellorinë e tokës, atëherë ne këtu, pa mëdyshje, e gje-
jmë analogjinë njerëzore. Kjo do të thotë: toka adhurohet sipas gjasimit të
nënës, dhe mendohet se pjelloria e saj arrihet në të njëtën mënyrë sikurse tek
një femër…Ajo, në fakt, mund të jetë një nga përfaqësimet e besimeve më të
vjetra të përgjithshme dhe prania e saj, si një tregues se ideja e hyjnisë person-
ale ka qenë në mendjen e njeriut për aq kohë sa që ne mund të gjurmojmë në
histori…”
“Një popull bujqësor dhe baritor për cilët toka paraqet nënën, e cila
nëse do të duhej të jetë pjellore, patjetër do të duhej të jetë e mbarsur sikurse
të tjerët, atëherë ata me siguri besojnë edhe në ekzistimin e bashkëshortit të saj.
Mirëpo, me sa duket, ai paraqet diçka më tepër se një zëvendësues të domos-
doshëm. Veçanërisht për një popull të caktuar bujqësor, të cilët jetojnë në tokë
dhe prej saj nxjerrin mënyrën e jetesës, në rend të parë ajo është e para për t’u
dashuruar dhe adhuruar, ashtu siç duhet patjetër asaj t’i përkushtohet puna dhe
vëmendja e tyre, nëse duan ti gëzojnë frytet e pjellorisë së saj. Bashkëshorti i
saj luan një rol shumë të vogël. Kjo thjeshtë tingëllon sikurse spekulim para-
prak për proceset mendore të popujve, për të cilët në të vërtetë dimë shumë pak
ose aspak. Mirëpo, ne e dimë se, për çfarëdo arsye, karakteristikë e religjionit
mesdhetar ishte epërsia e parimit femror në natyrë, toka-nënë.”
(Guthrie, fq.58-59)
39

41. Fjala latine për “Farë” është “Semen”. Në gjuhën shqipe, “Ze-me” = “zëri-
nënë”. Popujt e lashtë ndoshta kanë menduar se pasiqë ‘Toka-Nënë’ ishte qënia
më e lartë, atëherë ajo ia dha aftësinë e “fekondimit” babait me urdhërin e
“zërit” të saj.
Në pjesën jugore të lumit Shkumbin (Genusus) gjendet lumi i njohur
si “Semeni”. Në kohët e lashta quhej “Apsus”. (Shepherd, fq.10)
Në gjuhën shqipe: ap = jap, dhënë
s (us), se (us) = zë, zëri
(Shih te etimologjia e – d. “Zeus” dhe e. “Dionisi”.)
b. Uranus , Urani ( Ou-ra, ranë)
“Dhe në fillim toka ndriçoi qiellin, të barabartë me veten, për ta mbu-
luar veten në të gjitha anët dhe të jetë një vend përherë i qëndrueshëm i zotrave
të bekuar.” (Hesiodi, vargjet 127-129)
Urani njihej si qielli ose zoti i qiellit dhe konsiderohej si zoti i parë. Në
greqishte, “Ouranos” = “Qielli”.
Paramendoni njeriun e shpellës duke qëndruar në tokë dhe duke e
shikuar qiellin dhe tokën përreth tij. Çka mund të shohë ai në distance? Ai
mund të shohë se në çdo pikëpamje, sikur qielli do të bjerë mbi tokë. Në gjuhën
shqipe: U,Ou, Oun = “Unë”
ra = ra,
rene, rane = rënë (rrëzuar) (Mayani, fq.205,324)
Emri i zotit të “parë” ka mundur të jetë “U”, ose “Ou”. Në gjuhën
shqipe “U” ja mbijeton si përemër i vetes së parë. Duket se shqiptarët e lashtë
gjatë komunikimit të tyre, kur kanë përmendur ekzistimin e zotit, kanë përdorë
veten e parë. Ata e kanë imituar perëndinë gjatë tregimit për “martesën” me
tokën. Në kohët e lashta, kjo mënyrë e komunikimit nuk ka qenë e pazakon-
shme gjatë ritualeve religjioze. Një shembull të tillë e gjejmë te “Adhurimi i
Dionisit”. (Enc. Brit. “Mask”).
Duket se grekët e formuan emrin e zotit të parë, “qielli” nga shprehja
shqiptare “ou-ra” (ose “ou-rane”).
40

42. Fjalori anglisht-shqip i Drizarit, (fq.205) jep dy shprehje për fjalën
anglishte “Heaven”, që do të thotë “parajsë” dhe “qiell”.
Në gjuhën shqipe: pa = ai e pa, ajo e pa
ra = ra, rënë
Fjala “parajsë” në anglishte do të thotë “paradise”. Në greqishte është
“paradeisos”.
Në gjuhën shqipe: pa = ai e pa, ajo e pa
ra = ra, rënë
dey (dei) = pasnesër
Ndoshta ideja ishte që një person, pas vdekjes së tij hyn në parajsë pas
mbarimit të ditës pasiqë jeta e një personi barazohej me kohëzgjatjen e një dite
– lindja dhe vdekja. ( Shih 2. “Rruga për te lumi Shkumbin”, e. “West”.)
Fjala “qiell” në anglishte ka kuptimin e “sky” ose “heaven”. Fjala
“qell” = “ndal” ose “vonesë”. (Mayani, fq.114). Nuk paraqet kurfarë
vështirësie të shohim ngjashmërinë e fjalëve “qielli” dhe “qell” (ndal). Qielli
nuk bie më tepër se pika ku e prek tokën, është e “ndalur” nga toka.
Një fjalë tjetër e cila i përket këtij koncepti “qielli që bie” është fjala
“radh”, “radhe”.
Në gjuhën shqipe: radh, radhe, rade = radhë, radhitet (Mayani, fq.65, 181,455)
ra = ra
dhe (ge) = dheu, toka
Përgjatë horizontit, atje ku takohen toka dhe qielli. mund të dallohet një vijë.
Pra, një linjë imagjinare është e tërhequr lart, një linjë që lidh pikën në
lindje, ku toka takohet me qiellin dhe pikën në perëndim ku formohet një hark
ose një urë. Kjo paraqet rrugën e diellit. Në gjuhën shqipe: ure, ura = urë, ura
“Në art, Urani paraqitet si një plak, një njeri mjekërrosh, duke mbaj-
tur mantel mbi kokën e tij, një mantel në formë harku.”
(Enc. Brittanica, “Uranus”)
41

43. Nëse zoti i parë Urani (Ou-ra) prek tokën, atëherë do të paraqiste një
bekim ose pranim i bekimit nga zoti i parë. Në gjuhën shqipe: urate, urata =
uratë, babai i bekuar
c. Kronus, Kroni (Ker-oun)
Kroni ishte djali më i ri i Uranit dhe Ge 3 (Nëna – Tokë). Fëmijët e
tyre quheshin Titanë.
“Pas tyre lindi Kroni dinak, më i riu dhe më i tmerrshmi prej fëmijve
të saj dhe ai e urrente babanë e tij të fuqishëm.” (Hesiodi, vargu 138)
Nëse do të bënim ndryshimin e shkronjës dhe tingullit, shkronja “k” do
të shkruhej ashtu që të tingëllonte si “ke” ku “e” do të ishte e pandashme në
tingullin me “k”-në. Kronus do të shkruhej si Keronus.
Në gjuhën shqipe: Ker, kr, ky = Ai
On, oun = “Unë” (Shih te Dionisi)
Me përsëritjen e disahershme të “Ker” – “Oun” jam i detyruar të them:
“Ker esht oun” = Ai është unë.
“Ker esht oun” = Ai është unë.
“Ker” paraqet ose emrin e të birit të zotit të parë, Uranit, ose zoti i parë
e transformoi veten në “Ker-Oun” të vdekshëm?! Nëse bashkojmë rrokjen e
dytë dhe të tretë: “eshtoun”, atëherë si rezultat kemi fjalën shqipe “e shtunë”
(Fjalori i Drizarit, fq.266; “Shqipja e shkruar dhe e folur” nga Drizari, fq 34)
Zoti romak, Saturni, identifikohet me zotin grek Kronin. “Zoti i bujqë-
sisë në religjionin romak, Saturni, me gjasë ishte një version i Kronus-it grek,
i ardhur në Romë nëpërmjet etruskëve.” (Stapleton, fq.189)
Majani, nga gjurmimet e tij të gjuhës etruske, mbishkrimeve dhe zbu-
limeve arkeologjike, në veprën e tij “Etruskët filluan të flasin” vjen në për-
fundim se ekziston një lidhje në mes të etruskëve dhe ilirëve dhe se ka gjasa që
etruskët të kenë migruar nga tokat ilire në Italinë veriore.
“Grekët e lashtë besonin se secili e ka Ker-in e vet ose demonin e
vdekjes (Homeri, Iliada, 22-210). Më vonë Ker-i do të marrë kuptimin e
përgjithshëm të perëndeshës hakmarrëse.” (Aken, fq.78)
42

44. Në “Theogoninë” e Hesiodit, Kroni nuk përmendet si ndonjë qenie e
ngjashme me Ker-in:
“Por natën lindi Morosi i tmerrshëm dhe Ker-i i zi
Fundi dhe fati, dhe vdekja dhe gjumi…” (Lattimore’s trans. Vargu
211)
d. Zeus-i (Ze)
“Mirëpo, Rhea që ishte në dashuri me Kronin, pruri fëmijë të
shkëlqyer (Olimpinë)…dhe Zeusi i mençur, babai i zotërave dhe njerëzve,
nga bubullimat e të cilit e mbarë bota dridhet.” (Hesiodi, vargu 453)
Zeusi ishte i biri i Kronit dhe Rheas.
Në gjuhën shqipe: re, reja = re, retë.
Tipizimi i përbashkët për Zeusin nga Homeri ishte “Mbledhësi i reve”.
( Grant & Hazel, fq.418)
Në gjuhën shqipe: za, ze, zi = zëri.
“Emri ‘Zeus’, vjen nga Za, Ze, që në gjuhën shqipe do të thotë “Zëri”.
Format bashkëkohore Zoan, Zoon, Zoot që të gjitha kanë kuptimin zot. Bile
shprehjet si “Zë, lirona nga i ligu” akoma edhe në ditët e sotshme ende janë
prezente”. (Dako, v.1919, fq.14).
“Zeusi nga grekët e lashtë konsiderohej si zot i motit. “Fillimisht, me
sa duket ai ishte zot i shiut, zot i qiellit, i bubullimës…” (Evans, fq.418)
“… ai me sa duket gjithmonë ka qenë zot i motit, posaçërisht
përgjegjës për shiun, breshrin, borën dhe bubullimën.” (Grant & Hazel, p.418)
“Nëse fjala “Zëri” do te paraqiste një lloj “komunikimi” ndaj ele-
menteve të natyrës, nuk do të ishte vështirë të kuptohet se si me zhvillimin e
fjalëve “za”,”ze”,”zi” u arrit të kuptohet emri i zotit të “shiut”, ose “errësirës”
të sjellë nga ky “mbledhës i reve”.
43

45. Në gjuhën shqipe: zi,si,shi = shiu (Mayani, fq.271)
zi, zeze = zezë (e zezë)
siu, ziu = zezë, i zi (Mayani, fq.462)
“Varësia e ndërsjellë e mendimit dhe të folurit, tregojnë qartë se gjuhët
nuk kanë edhe aq domethënie për shprehjen e së vërtetës e që tani më është
vendosur si mjet i zbulimit të vërtetës që më parë ishte e panjohur. Diversiteti
i tyre nuk qëndron në diversitetet e zërave dhe shenjave por të mënyrës së
shikimit të botës.”
“Përvoja njerëzore nuk i ka përkrahur idetë gjihmonë në mënyrë të
menjëhershme. Kjo mund të pasqyrohet në pamje ose fjalë pa ndërmjetësimin
e ideve. Njeriu gjatë përvojës së tij reagoi shpirtërisht para se të bëhet një
mendimtar. Njohuritë parafilozofike dhe reagimet ndaj përvojës janë marrë
përsipër dhe zhvilluar më tej nga të menduarit (vëmendja) dhe ky proces
pasqyrohet në gjuhë…” (Kerenyi, fq.XXXI)
e. Dionysus (Di-Oun-Zi, Ze )
“Dhe Semele, e bija e Cadmus-it ishte bashkuar me të (Zeus-in) në
dashuri dhe solli një djalë plot shkëlqim, Dionisin e lumtur, një grua vdektare
dhe i biri i pavdekshëm. Dhe tani që të dy janë zota.”
(Hesiodi, vargjet 939-942)
Dionisi ishte i biri i Zeusit dhe Semele-së (Zemelo), nipi i Kronit dhe
stërnip i Uranit. Thrakasit këtij zoti i drejtoheshin me “Diounsis”. (Tripp,
fq.210; Kravitz, fq.82)
Megjithëse në përgjithësi është e pranuar që prejardhja greke e emrit
të Dionisit është e dyshimtë, nga këto përpjekje arrihet te përfundimi që eti-
mologjia e këtij emrit ka të bëjë me emrin “Zeusi nga Nysa”. Kjo sipas të gjitha
gjasave vjen nga emri “Zeus” në greqishte (Dios- rasa gjinore).” (Guthrie,
fq.5) dhe “Nysa”. “Nysa” është “mali në të cilin Dionisi ishte ngritur nga
Nimfat. Nysa zakonisht përcaktohej nga Ethiopia ose Libia e deri në Indi ose
Thraki. Kjo nuk mund të ketë qenë asgjë pos një vendi mitik, ndoshta me qël-
lim vetëm sa për të shpjeguar emrin e paqartë të zotit.” (Tripp, fq. 399)
44

46. “Në tërë gjeografinë e Thrakisë, askund nuk përmendet se egziston
ndonjë vend me emër të tillë të quajtur Nysa.” (Otto, fq.59; cituar
K.O.Muller)
Megjithate: “Egziston njëfarë Nysa, mali më i lartë dhe i pasur me
drurë, larg nga Phoenice (Fenikut), në afërsi të Egjiptit.” (Hymni i Homerit,
“Dionisit”, Evelyn- White, fq.287)
Në gjuhën shqipe: Di (theksuar-di) = Unë e di (dituria)
U, Ou, Oun, = Unë
si, zi, ze = zë (zëri)
Shqiptimi grek në përkthimin shqip:
Di = Unë e di
On = ”Unë”
Y, (u) = (përemër vetor?)
Sus, se (us), ze (us) = zë, zëri
Janë dy raste ku shkronja “s” përdoret si zëvendësim i shkronjës “z”.
Nëna e Dionisit, Semele tek thrakasit njihej si Zemelo; zoti thrakas Salmoxis
si Zalmoxis.
Sa i përket rrokjes “sus”, është e mundur se në shkronjën “s” të parë,
në rastin tonë shkronja “z”, në dhelb përmban shkronjën “e”. Me fjalë të tjera,
tingulli i shkronjës “z” kur shqiptohet, është “ze”. Ndërsa kur “us” i
bashkëngjitet,formon shqiptimin e “zus”, mirëpo tingëllimi është i njëjtë si
“zeus”, “ze”, “zeri”.
Kështu që Di-Oun-Ze do të mund të përkthehej si “Unë e di” ose “Unë
kam diturinë e zërit (porosisë, ose komunikimit) e zotit të parë “Unë” (“U”;
babagjyshit tim). Ose “Unë kam diturinë e “U”, babagjyshit tim dhe babait
tim “Ze”.
“Von Hahn pa një lidhje ndërmjet Sullanios të lashtë të Zeusit, fisit
Seli, të cilët jetonin afër faltores së Dodonës (vendi që grekët e njihnin si vendi
më i vjetër i shenjtë) dhe fisit Suli, Suliotët shqiptarë në kohët e sotshme.”
(Mayani, fq.378)
45

47. “Dodona, faltorja e lashtë e Zeusit në Epir…për herë të parë përmendet
në Iliadë (XVI, 234), ku klerikët quheshin Selloi…Kuptimi i emrit Selloi…
është i panjohur.” (Enc.Britannica, 1963, “Dodona”, Vol.7, fq.541)
(Dodona – më parë e njohur si Bodona gjendej në tokat e Molosëve të lashtë;
Enc. Americana, 1829-54, “Oracles”, fq.408)
Etimologjia e emrit “Suli” në gjuhën shqipe do të ishte: “Se-u-le (la)”,
ose “Se-ul” = “Zëri-Unë-lashë (lënë)” ose “Zëri-i ulët”. Dodona mund të ketë
qenë vendi ku “Ze-(us)”, zëri i ka dërguar porositë dhe janë interpretuar nga
klerikët. Homeri i quante dhe thoshte për “Selloi” se kanë qenë “Banorët e
frymëzuar”. (Kerenyi, p.208)
46

48. 2. Rruga për te lumi Shkumbin (Genusus):
(Zhvillimi dhe martesa e Qiellit dhe Tokës)
a. Katër fiset kryesore
“Nga Elbasani, në perëndim kah Durrësi (Durazzo) ne e përcillnim
rrjedhën e Shkumbinit, vijën ndarëse natyrale të dy fiseve shqiptare-Gegët në
veri dhe Toskët në jug.
Straboni (v.63 p.e.r.-v.23 erës sonë) për ilirët dhe epirotët shkruan se
jetonin, respektivisht në kufijt veriorë dhe jugorë, që praktikisht korrespondon
me rrjedhën e Shkumbinit; kështu që është më se e arsyeshme të konkludohet
se Gegët rrjedhin nga të parët dhe Toskët nga këta të fundit…
“Straboni paraqet Via Egnatia-n (rruga romake për në Konstantinopol)
si vijën kufitare ndërmjet Toskëve dhe Gegëve…”
(Chater, M., National Geographic Mag. shkurt 1931, fq.157)
Athua vallë gegët dhe toskët (Labët dhe Çamët) rrjedhin nga ilirët dhe
epirotët, apo ilirët dhe epirotët rrjedhin nga gegët,toskët, labët dhe çamët, kjo
paraqet një çështje që duhet shqyrtuar. (Rëndom gjatë përdorimit të emrit
toskë, përfshihen edhe labët dhe çamët). Njëkohësisht do të duhet marrë
parasysh se emrat e këtyre katër fiseve: gegë, toskë, lab dhe çam, nuk janë kri-
juar në ndonjë zbraztësirë. Ata na vijnë nga një e kaluar e pashkruar dhe e fshe-
htë e Shqipërisë. Ndoshta në kohët e lashta këta emra kurrë nuk janë shënuar
nga bota e jashtme përveç se si Iliria dhe si Epiri. Fakti se ekzistojnë emra të
lashtë dhe emra të lashtë të fiseve që korrespondojnë me po këta emra, mund
të dëshmojë edhe lashtësinë e tyre. Gjithashtu mund të paraqesin edhe faktin se
këta emra janë të “regjistruar”.
Sa i përket fisit Çam (Chame), tashmë diskutuam paraprakisht gjatë
shqyrtimit të “Chaos-it” të Hesiodit dhe “Chaonian-ëve” të lashtë”. Fisi gegë
u përmend në lidhje me “Gaea” e Hesiodit, ose “Ge” si dhe praninë në fjalët
dhe emrat shqiptarë, e gjithashtu edhe vendndodhjen në rajonin që kpërputhet
me Ilirinë.
Rrënja e emrit Lab (Lape), paraqitet në dy emra të lashtë. Emri i parë
është “Labeatet”, “një popull luftëdashës nga Dalmacia, I cili si kryeqytet e
kishte Shkodrën” në veri të Shqipërisë. (Peck, v.1896)
47

49. Emri i dytë është “Lapithae”, një fis i rajonit malësor të Thesalisë
veriore, një rajon i Epirit lindor. (Shephard, fq.10). Ekzistojnë të dhëna të
ndryshme rreth asaj se Lapithae kanë qenë racë mitike apo se me të vërtetë
ka ekzistuar. “…më tepër ka gjasa se ata janë një racë gjysmë legjendare,
gjysmë historike, sikurse Myrmidonët dhe fiset tjera të Thesalisë.”
(Enc.Britanicca, 1963,”Lapithae”, Vol.13, fq.716)
“Thessaly, Thessalia…Haemonet (nga të cilët shteti gjitashtu emërto-
het Haemonia), janë konsideruar si banorë vendës. Pellazgët dhe helenët, më
vonë nën Deucalion, pas shekullit 16 p.e.r. vendosen në këtë rajon, ku gjithash-
tu banonin edhe Cenaturët dhe Lapithae, malësorët që banonin në Olimp dhe
Ossa.” (Enc. Amerikana, v.1829-54, fq.229).
“Olympus, Olimpi; në lashtësi disa male quheshin me këtë emër e më
i famshmi gjendej në Thesali, që sot quhet “Lacha”. Grekët e hershëm e shih-
nin si malin më të lartë nga të gjitha malet dhe si pika qëndrore e siperfaqes së
tokës. Ishte mal i qiellit ose i zotërave, atje ku edhe zotërat e Homerit qën-
dronin gjatë takimit të tyre.” (Enc. Americana, 1829-54, fq.389)
(“Lacha”, ose “La-cha” – një emër i lashtë?)
“Emri i mbretit të Lapithae ishte Pirithous. “Ai ishte i biri i Zeusit nga
Dia, gruaja e Ixionit.” (Grant&Hazel, fq.335)
Nëse emri “Pirithous” ndahet në “Piri” – “Thous” dhe shkronjën”p” e
zëvendësojmë me”b” (shihe Klein, fq.1278;”Ndryshimi i “P”-së Greke në “B”
në Latinishte me sa duket është për shkak të influencës etruske”), atëherë
rezultati është si vijon:
Biri = i biri i
Thous = Zeus (?)
(“Tho” është rrënja e foljes “për të thënë” në kohës e tashme; “Ze”
është emri ”Zeri”.)
(Zëvendësimi i shkronjave “p” dhe “b” do të shqyrtohet në 3. “Rruga për në
tokën e bricjapit”.)
48

50. Fisi i katërt është fisi toskë. Majani i përmend toskët:
“Von Hahn-i ishte një entuziast. Në sytë e tij shqiptarët ishin pasar-
dhës të drejtpërdrejt të ilirëve të lashtë por edhe më shumë; ata i takonin
familjes së të njëjtës racë si ajo etruske. Ai e konsideronte emrin toskë, emrin
e atij fisi të lashtë të Shqipërisë së sotshme jugore, si emër të përkryer identik
me Tuscan-Etruscan…” (fq.44)
Në “Fjalori Anglisht-Shqip” të Drizarit, fjala “tos” paraqet një shpre-
hje në kllapa që aludon fjalën “pluhur”.
b. Veriu (Ve-ri) - (Boreas)
Në gjuhën shqipe: ve = vezë
ri, rri = rri, ulu poshtë (urdhërore)
i ri = i ri , i hershëm
rri (rrënjë) = rritet (Mayani, fq.63)
Në kohët e lashta rajoni në veri të lumit Shkumbin, quhej “Illyria”.
“Illyria, që vetvetiu nënkupton “Mbretërinë e yjeve”. (Drizari, “Scanderbeg”,
fq.XXVII)
Në gjuhën shqipe: illy, illi = ylli
ri = rri, ulem poshtë
“Ri”- urdhërore, në njëfarë mënyre paraqet shprehje e një urdhri.
Njerëzit e lashtë ndoshta kanë imagjinuar se nëna perëndeshë ka urdhëruar
“venë” ose “yllin” (borën?) të”rri ulur” në atë vend (veri). Fjala “ri” mund ta
ketë kuptimin “vend”. Nuk do të ishte fare vështirë të imagjinohet dhe të
parashikohet një vezë si një yll, i cili bie mbi tokë në një vend të caktuar apo
që vjen nën “urdhrin” e nënës perëndeshë.
“Është e thënë se një vezë e madhësisë së mrekullueshme, ka rënë nga
qielli në lumin Eufrat. Peshqit e mbështollën përreth bregut, pëllumbat u ulën
mbi të dhe u ngrohën dhe u çel nga Venusi (Aphrodite-Afërdita) e cila njihej si
perëndeshë e Sirisë. Afërdita ishte e pakrahasueshme për nga vlera dhe shen-
jtëria dhe Jupiteri i dha peshkun si privilegj i transmetuar nga yjet...” (Grigson,
fq.33; citim i mitografit Hyginus, shek. 2 të kohës së re).
Në gjuhën shqipe: vere = burim (pranverë)
ve = ve, vezë
e re = grua e re, nuse
49

51. Përmbledhje: Fjala shqipe “Veri” përfshinë fjalët: ve, rri, ulu poshtë
(me kuptim vendi) i ri, rritet. Ngjashëm me fjalën që përfshin: pranverën, gruan
e re, nusen. Vendi në jug të lumit Shkumbin na i përkujton emrat si gegë (Ge,
dhe) dhe Illyria (yll).
Në greqishten klasike emri “Boreas” ishte “era e veriut”. Në gjuhën
shqipe: Bore = Borë
c. Jugu (Juge, Iuge) (Notos)
Në gjuhën shqipe: juge, iuge = jug
ge = dhe, dheu
iu = hyjnor, i shenjtë (Mayani, fq.114)
udhe = udhë, rrugë, drejtim
Në greqishten klasike emri “Notos” ishte “era e jugut”. Në gjuhën
shqipe: Not = not, notim
d. Lindje (Lindje, Lenj) (Eurus)
Në gjuhën shqipe: Lindje = Lindje, i lindur
Lenj = i lindur (Mayani, fq.269)
Dielli ka “lind” në “veri”.
Në greqishten klasike emri” Eurus” ishte “Era lindore”.
Në gjuhën shqipe: e ure = e urës, ura
Dielli krijon një urë sipër nesh, ndërsa kalon prej lindjes në perëndim.
“Eurus, jug-lindja ose më iirisht, era lindore…”
(Grant&Hazel, fq.170)
“Eurusi është një monark i tokave të lindjes, mbretërisë arabe,
Të kreshtave persiane nën rrezet e mëngjesit.
Zephyrus mban perëndimin që shkëlqen në muzg…”
(Ovidi, v.43 p.e.r.-v.18 e.s., “Metamorfoza”, vargjet 61-64)
50

52. e. Perëndim (Perendim, -ia) (Zephyr, Zefare)
Dielli perëndon në perëndim. Dita vdes. (Mediterranean: Në gjuhën
shqipe: me-dite-ra)
Në gjuhën shqipe: perëndim = perëndim
perëndi = zot, ( hyjnor)
Në veprën e tij “Etruskët filluan të flasin” kapitulli 12, “Libri i
mumies” Majani thotë:
“…në mesin e hititëve, fjala “vdes” kur përdorej nga një mbret, kishte
kuptimin “të bëhesh zot”. Kur një faraon egjiptian do të vdiste, ai ishte i pra-
nuar si një shok i zotërave. Romakët i konsideronin të vdekurit si zotëra, “dii
manes” (shpirtrat e larguar). “Shpërblej Dii Manes ashtu siç u takon atyre”
thotë Ciceroni…” shikoji ata si qenie hyjnore”.
(“Libri i mummies…është një pasqyrim i ideve religjioze të etruskëve. Tema
kryesore duket se është adhurim i paraardhësve.”)
“Fragmente të caktuara në librin (libri i mumisë), përcaktojnë qartë
se…ofertat duhet të bëhen në mënyrë periodike, në data të caktuara. Duket se
veçoritë e njëjta shprehen në fjalët hyrëse në një mbishkrim kurioz mbi një
gur…”Ky (që duhet bërë): kremto ditën e parë të secilit muaj (me këtë)…var.”
“Nëse të vdekurit do të përfitonin nga këto oferta, atëherë në rend të
parë ata duheshte t’i ftonin…
“Fustel de Coulanges përshkruan ritet romake të funeralit:
“Qumësht dhe verë spërkatej mbi dheun e varrit…Një gropë ishte e
hapur për një sasi solide të ushqimit për të vdekurin… thuheshin një sërë for-
mulash, për ta ftuar të vdekurin të vijë për të ngrënë dhe pirë…”
“Në të njëjtën mënyrë bëhej pajisja me ushqim, një herë në vit, për
luftëtarët të cilët ishin varrosur pas betejës së pllajës (Plateau)...”
“Mirëpo çuditërisht këto besime kanë mbijetuar edhe në disa zakone
bashkëkohore: e posaçërisht te disa grupe shqiptare të cilat me gjenerata të tëra
kanë jetuar në Rusinë jugore. Këtë e kuptojmë nga artikulli i shkruar nga
51

53. akademiku N.S.Derjavine, artikull i shkruar për Arnautët (shqiptarët), të cilët
banojnë në bregun e detit Azov, në krahinën e Melitopolit:
“Dita e enjte e javës së shenjtë, është dita e madhe për ta. Një natë më
parë, më saktësisht në mesnatë, ata ndezin zjarrin në oborret e tyre, përgatisin
tryezat pranë mangallit (të zjarrit) të shtruara me enë tradicionale dhe me qir-
inj të ndezur; karrige me shilte të vendosura dhe temjan të ndezur. Zoti i liron
të vdekurit për 40 ditë…Çdo të enjte, varret spërkaten me ujë. Në ditën e ngrit-
jes, të vdekurit kthehen në vendin e tyre”. (Ethnographie sovietique, 1948, 2,
fq.156).
“Këto të dhëna krejtësisht përputhen me shpjegimet e Von Hahn-it në
lidhje me ritet e funeralit të shqiptarëve të cilat ai i studioi në Shqipëri:
“Kur një i afërt vdes, femra shqiptare i shkul flokët dhe gërvisht
fytyrën deri në gjakosje, godet gjoksin dhe përplas veten përtokë, duke lëshuar
piskamë të frikshme. Vajtimet vazhdojnë 40 ditë. Një vajtim i komponuar në
vargje, këndohet nga njëra njehatore dhe njëkohësisht përcillet nga kori i
grave. Një monedhë vihet në gojën e të vdekurit. Pas tre vjetësh, eshtrat nxir-
ren nga varri dhe varrosen në “monumentin e varrit”.
“Gjithashtu nuk mungon as edhe flijimi i gjakut. Kur një plak vdes, një
ose më shumë dele theren…”
“Ky flijim i gjakut tek popujt e lashtë do të mbahet mend si zanafillë
e krijimit të kultit të të vdekurit…përjetësim i shëmbëlltyrës (së paraard-
hësve).”
“Një ndërlidhje e mundshme me ekzistimin e “monumentit të varrit”
përmendet në citatet e Enc. Americana, 1829-54, fq.523, ku thuhet:
“Parga, një port detar në Shqipëri, që gjendet përballë pikës jugore të
Korfuzit…me popullatë me rreth 5.000 shqiptaro-grekë (shqiptarë me
përkatësi të kishës ortdokse greke). Në vitin 1819, pas nënshtrimit nga Aliu,
gati se të gjithë banorët emigruan në ishujt jonianë, pasiqë paraprakisht kishin
djegur bile edhe eshtrat e paraardhësve të tyre.” (Me sa duket këtu për “Aliu”,
bëhet fjalë për Ali pashain, sundimtarin shqiptar të Shqipërisë jugore).
52

54. “Në veprën e tyre “Thrakia dhe Thrakasit” nga Pol dhe Marazov
(fq.57) përshkruhet ceremonia e varrimit të mbretërve Thrakas:
“Vendbanimi i fundit i heronjëve mitikë thrakas, pa mëdyshje ishte
vendi për adhurim…tumat e varrezave të mbretërve që ekzistonin gjithashtu, u
bënë vende kulti. Varrimi i tyre përcillej me rite, për të cilat autorët e lashtë i
kanë përshkruar hollësisht. Trupi qëndron për tri ditë: bëhet flijimi i kafshëve
dhe gostitja…sunduesi thrakas shndërrohet në anthropodemon (njeri-demon)..
Pas vdekjes, sundimtari bëhet i njëjtë me heroin mitik dhe nuk mund të dallo-
het nga ai.”
Sunduesi bëhet “demon”; sipas mitologjisë, hyjnia e dytë sipas pozitës së
zotërave.
Emri për “erën e perëndimit” në greqishte ishte “Zephyr”.
Në gjuhën shqipe: ze = zëri
fare = farë, lloj, race, prejardhje
(Nga Ç’fare je? = me çfarë prejardhje je?)
Është më se e mundshme që popujt e lashtë “erën perëndimore” e kanë
imagjinuar si përfaqësues të “zërit të paraardhësve”.
f. Ge/Tos, La, Cha (Ça): Veriu dhe Jugu
“Me të vërtetë në fillim ndodhi Chaos-i, e pastaj (Ge) toka gjirë-
gjërë…” Hesiodi
Në gjuhën shqipe: Cha (Ça) = Çarje, ndahem në dysh (befasisht), qaj (të qarë),
çka? (çfarëdo)
La = lë, braktis, laj
Ge (dhe) = dheu, tokë
Tos = pluhur
Kjo na sugjeron se historia e lashtë shqiptare ndoshta është e ruajtur në
“Theogoninë” (Zanafilla e zotërave) e Hesiodit…”Theogonia” mund të për-
mbajë një version ose ca shpjegime të tregimit për evolucionin e popullit
shqiptar, fiseve shqiptare, në pjesën qendrore të Shqipërisë, përgjatë lumit
Shkumbin (Genusus)…Në qoftë se evolucioni në ”Theogoninë” e Hesiodit do
53

55. të duhej të shpjegohej me emrat e dhënë nga Hesiodi, por të vendosur në një
kontekst shqiptar, duke i zbatuar rrënjët e emrave të katër fiseve, ne do të
kishim mundur ta lexojmë kështu:
Në fillim, ka pasur një çarje apo një ndarje (Cha)
Një pjesë mbeti apo ishte braktisur (La) dhe u bë Dhe (Ge) dhe pluhur
(Tos) OSE:
Në fillim ka pasur një “Çarje” (shi? zi, shi) (Cha)
Lotët u lanë (La) dhe u bënë Dhe (Ge) dhe pluhur (Tos).
Nëna-Tokë (Ge 2) ishte krijuar nga dheu i cili ishte “vazhdimisht i
shkrifur nga era”, (Ge- Tartar-Er).
Babai ishte i krijuar nga “Pluhuri” (retë, spërkatë deti ose shiu të butë)
që ishte hedhur nga “era e natës” gjatë “dritës së hënës”; “Pluhuri” pastaj “ra”
mbi “tokë” (Erebus-nata-Aether-Hemera). Aftësia për ”pjellori” ishte dhënë
me urdhrin e “zërit” të Tokës-Nënë (Ze-Me, Semen).
(Lumi Semeni gjendet në jug të lumit Shkumbin – në rajonin e
toskëve, në afërsi të Apolonisë së lashtë).
Dheu (Ge) në veri (ve-ri) “vendi” i “vezës” (ve-ri; yll-vend, Illyria),
shkon në jug (juge, iuge). Pluhuri (tos) shkon në veri (ve-ri) “vendi” i “vezës”.
Vendi ku “dheu” dhe “pluhuri” - Gegë dhe Toskë takohen, është lumi
Shkumbin (Genusus) si zakonisht i njohur si vija ndarëse ndërmjet 4 fiseve
shqiptare: gegë, në veri, toskë, lab dhe çam në jug.
Në gjuhën shqipe: Shkumbin = Shku-mbi (shkoj mbi*)
g. Aphrodite (Afërdita): Lindja dhe Dielli (Agimi tek lumi Genusus)
“Format e kuptueshme të poetëve të lashtë
Njohuritë e drejta të religjioneve të vjetra
Fuqia, bukuria dhe madhështia
Që i kishin fantazmat e tyre në lugina apo male pishore
Apo një pyll pranë lumit të ngadalshëm, apo një burimi zallnor
54

56. Apo një humnerë dhe thellësirë përplot ujë; të gjitha këto u zhdukën;
Ata nuk jetojnë më në besim të arsyes;
Por vallë, akoma zemrës i duhet një gjuhë;
Mos vallë me instinkt të vjetër të kthejmë emrat e lashtë;
Shpirtrat apo zotërat që sëbashku e ndanin këtë tokë
Me njeriun si shok i tyre; dhe nga kjo ditë
Zeusi i cili i sjell çdo gjë që është madhështore
Dhe Afërdita e cila sjell çdo gjë që është e drejtë.”
(Bulfinch, fq.4, duke cituar “Piccolomini” nga Coleridge)
Njohuritë më të vjetra nga literature greke për Afërditën (Aphrodite)
“perëndeshën e lindur nga shkuma”, na vjen nga “Theogonia” e Hesiodit
(vargu 187). Interpretimi shqiptar i të lindurit nga “shkuma”, na vjen nga
aftësia jonë e paramendimit të bashkimit të Tokës dhe Qiellit, dhe këtij bashki-
mi t’ia vëmë emrat e lashtë.
Interpretimi shqiptar: Martesa e parë pas krijimit paraprak të zotit të
parë Uranit, ishte martesa ndërmjet Tokës dhe Qiellit, Uranit dhe Ge3. Dhe me
gjasë, kjo ndodh diku pranë lumit Shkumbin (Genusus) ku Qielli (Ou-ra; Unë-
rashë) preku (bekuar, uratë) Tokën. Ky “bekim” krijon lindjen e Agimit,
Afërditën, “fillimin e ditës së parë”.
Në shqip: Aferditë = Agim
Afer = Afër, afrohem, nga afër
Afro = gati, pothuajse, përafërsisht
Dite = Ditë, dita
Emri i lashtë i lumit Shkumbin në Shqipërinë qqndrore ka qenë
“Genusus” ose “Genusi” (Shepherd, fq.10. Univ. Tiranë, “Historia e popullit
shqiptar”, vol. I, fq.47).
Në shqip: Ge (dhe) = Dheu, toka
Nuse = nuse, nusja
Gjithashtu: (Ge) dhender = dhëndër
“Dhëndër” shqiptohet si “dhen-derr”, megjithatë
Dhe (Ge) = dheu, toka
nder (me ‘e’ si kohore) = sgjas, zgjeroj
nder (me ‘e’ si përcaktore) = ndershmëri, respekt
55

57. (Athua “Dhe” paraqet një formë të “Ge”-së në gjuhën e lashtë shqipe apo
ishte një lloj mospërputhje dialekti?).
“Dhe Toka (Ge2) në fillim krijoi Qiellin e ndritshëm,
Të barabartë me veten, të mbulojë (zgjerojë) veten
Në të gjitha anët…” (Hesiodi, vargu 127)
Me emrin “Genusus” do të kishim mundur të bënim krahasime me
forma të ndryshme të emrit “Venus”, emër romak për Afërditën, (Aphrodite) në
greqishte.
“Venus është një perëndeshë italiane me prejardhje dhe veti të paqar-
ta. Forma latine e emrit të saj është “Venus”, rasa gjinore “Veneris”, shumës-
“Veneres”.” (Enc.Britannica,1963,”Venus”, Vol.23, fq72)
Në gjuhën shqipe: ve = ve, vezë
nuse = nuse
A mos është “Genusus” ose “Genusi” një tjetër formë e “Genesis”,
“Zanafilla”? A mos është shprehja “Genus” ngusht e lidhur me konceptin e
“dheu” ose “Toka” si “nuse” e “Qiellit”, Uranit?
Emri i lashtë i qytetit të Elbasanit, një qytet në afërsi të lumit
Shkumbin, ishte “Skampa”.
Në gjuhën shqipe: Skam = s’kam, nuk kam
Pa = shoh, parë
“Unë nuk mund të shihja se bota ende ishte në errësirë”? Agimi, dita
e parë, ende nuk kishte ardhur.
Emri “Urake” është emri i vendit të lashtë në afërsi të lumit Shkumbin.
(“Studimet Ilirike”, Tiranë)
U = Unë
ra = ra, rrëzuar
ke = këtu
Athua vallë emri “Shkumbi” ishte një tjetër emër i lashtë për emrin e
lumit “Genusus”, ndoshta diku më tej në brendësi të bregut të Adriatikut, larg
nga çfarëdo kontakti me kolonitë greke që u vendosën përgjatë bregdetit?
56