Prezentacja do referatu wygłoszonego w ramach konferencji BachoTeX 2006.

1. TYPOGRAFIA DLA POCZĄTKUJĄCYCH
Joanna Ludmiła Ryćko
rycko@informatik.hu-berlin.de
BachoTEX 2006
30 kwietnia – 2 maja 2006

2. SPIS TREŚCI
CO TO JEST TYPOGRAFIA?
DLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?
ORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY
PODZIAŁ PISMA
UKŁAD STRONY

3. CO TO JEST TYPOGRAFIA?
Z greckiego:
týpos – obraz, forma
gráphein – pisać

4. CO TO JEST TYPOGRAFIA?
Z greckiego:
týpos – obraz, forma
gráphein – pisać
czyli:
pisanie z pomocą ustalonych form

5. CO TO JEST TYPOGRAFIA?
„Mały słownik języka polskiego” podaje trzy definicje:
1. «druk z czcionek lub odlewów metalowych na maszynach
drukarskich; sztuka drukarska, drukarstwo»
2. «druk wypukły»
3. «układ graficzny książki»

6. CO TO JEST TYPOGRAFIA?
„Mały słownik języka polskiego” podaje trzy definicje:
1. «druk z czcionek lub odlewów metalowych na maszynach
drukarskich; sztuka drukarska, drukarstwo»
2. «druk wypukły»
3. «układ graficzny książki»
W tym referacie będę mówić o typografii w znaczeniu trzecim.

7. POWODY
DLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?
estetyka
(piękno, sztuka)
czytelność tekstu
(wiele złożonych czynników, lata doświadczeń typografów)

8. POWODY: CZYTELNOŚĆ TEKSTU I
DLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?
1. Litery łatwo rozróżnialne
szybko i bez wysiłku,
czytanie przy długich tekstach.
szczególnie

9. POWODY: CZYTELNOŚĆ TEKSTU II
DLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?
2. Odstępy międzyliterowe dopasowane do:
kroju,
wielkości,
szerokości
i grubości użytego pisma,
wyważone w obrębie całego tekstu.
Zbyt szerokie lub zbyt wąskie odstępy zmniejszają
czytelność tekstu.

10. POWODY: CZYTELNOŚĆ TEKSTU III
DLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?
3. Krój pisma pasujący do treści,
sprawdzony pod kątem czytelności.
być ani
Litery nie powinnyszerokie. za cienkie ani za grube,
ani za wąskie ani za

11. POWODY: CZYTELNOŚĆ TEKSTU IV
DLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?
4. Wielkość pisma – uwaga na przeznaczenie tekstu
i odległość czytającego od niego.

12. POWODY: CZYTELNOŚĆ TEKSTU V
DLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?
5. Odstęp między wierszami zależy od długości i liczby linijek
oraz od wielkości pisma.
Oko prowadzone po tekście.
jeśli czytający
przechodzeniu do następnego
Błąd,wybierze nie ten,przy trzeba
wiersza
co
lub musi długo szukać jego początku
(inną przyczyną może być też zbyt szeroka kolumna).

13. POWODY: CZYTELNOŚĆ TEKSTU VI
DLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?
6. Szerokość kolumny i długość wiersza:
Odstęp międzykolumnowy – znacznie większy od odstępu
międzysłownego.
Długość linijki między 45 a 65 znaków lub 6–10 słów.

14. POWODY: CZYTELNOŚĆ TEKSTU VII
DLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?
7. Odstępy międzywyrazowe – w miarę możliwości jednolite
w całym tekście. Ani za duże ani za małe.
jeśli czytający łączy dwa
Błąd, skakać od słowa do słowa.wyrazy w jeden
lub musi
Popularne rozstrzelenie liter również źle wpływa na
czytelność tekstu.

15. POWODY: CZYTELNOŚĆ TEKSTU VIII
DLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?
8. Podział tekstu na akapity i inne bloki, np. wypunktowania –
dobrze przemyślany.
Zbyt duże fragmenty bez podziału – szara masa nie
zachęcająca do czytania.
Trudno wyłapać istotne informacje.

16. POWODY: CZYTELNOŚĆ TEKSTU IX
DLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?
9. Format strony uwzględnia przeznaczenie tekstu,
oraz warunki ekonomiczne i estetykę.
Czytelnik powinien chętnie brać do ręki coś, co i tak musi
przeczytać.

17. POWODY: CZYTELNOŚĆ TEKSTU X
DLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?
10. Marginesy możliwie duże (ograniczone względami
ekonomicznymi).
Wymiary kolumny tekstu powinny być dopasowane do
formatu strony.
Czytający potrzebuje miejsce na kciuk, żeby móc
swobodnie trzymać książkę w rękach.

18. POWODY: CZYTELNOŚĆ TEKSTU XI
DLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?
11. Tło spokojne, bez wyraźnych kontrastów.
Kolory i elementy graficzne nie powinny utrudniać czytania.
dla mediów ekranowych.
Ważne przerwie czytanie, jeśli będzie ono dla niego zbyt
Czytający
męczące.

19. ORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY
Podstawa – tekst poprawny językowo
(ortograficznie, gramatycznie i stylistycznie)
Niemiecka literatura używa terminu ortotypografia dla obszarów,
zajmujących się zasadami wstawiania poprawnych cudzysłowów,
odstępów, wszelkich kresek poziomych, pionowych itp.

20. ZNAKI INTERPUNKCYJNE:
PODSTAWOWE ZNAKI PRZESTANKOWE I
ORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY
Zalicza się do nich:
. , ; : ? ! ...
czyli kropkę, przecinek, średnik, dwukropek, znak zapytania,
wykrzyknik i wielokropek.

21. ZNAKI INTERPUNKCYJNE:
PODSTAWOWE ZNAKI PRZESTANKOWE II
ORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY
Zasada zapisu:
przed znakiem bez odstępu czy zmiany wiersza,
po znaku odstęp zawsze, poza kilkoma wyjątkami (np. jeśli
kropka zamyka skrót, po którym następuje przecinek).

22. ZNAKI INTERPUNKCYJNE:
PODSTAWOWE ZNAKI PRZESTANKOWE III
ORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY
Różne funkcje kropki: na końcu zdania,
na końcu niektórych skrótów,
za liczbą, dla podkreślenia jej przymiotnikowego charakteru
(np. 52. osoba na liście).

23. ZNAKI INTERPUNKCYJNE:
PODSTAWOWE ZNAKI PRZESTANKOWE IV
ORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY
Przy zastosowaniu kropki w inicjałach lub skrótach takich
jak „m. in.” – mniejszy odstęp międzywyrazowy.
A
LTEX: „,”, np.: m.,in.

24. ZNAKI INTERPUNKCYJNE:
PODSTAWOWE ZNAKI PRZESTANKOWE V
ORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY
Wielokropek to dokładnie trzy kropki.
A
LTEX: dots

25. ZNAKI INTERPUNKCYJNE:
POZIOME KRESKI I
ORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY
Podstawowymi poziomymi kreskami są:
-–—−
czyli:
A
dywiz (inaczej łącznik, LTEX: -)
A
półpauza (LTEX: --)
A
pauza (LTEX: ---)
A
minus (LTEX: $-$)

26. ZNAKI INTERPUNKCYJNE:
POZIOME KRESKI II
ORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY
Łącznik służy, jak sama nazwa wskazuje, do łączenia
wyrazów.
Przykłady:
biało-czerwony,
Kowalska-Nowak,
80-298.
Łącznik zapisuje się bez żadnych odstępów wokół niego.

27. ZNAKI INTERPUNKCYJNE:
POZIOME KRESKI III
ORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY
Zasada dzielenia wyrazów z łącznikiem:
miejsce dzielenia na granicy wyrazów
łącznik trzeba
powtórzyć na początku następnej linijki:
biało-czerwony
A
LTEX: usepackage[MeX]{polski}, a w miejsce łącznika
polecenie dywiz

28. ZNAKI INTERPUNKCYJNE:
POZIOME KRESKI IV
ORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY
Myślnik to pauza albo półpauza.
Pauza nieoddzielona spacją, lub z małymi odstępami.
A
(LTEX: wyraz,---,drugi)
Półpauzę oddzielona spacją.
Jednolite długości myślników w tekście.

29. ZNAKI INTERPUNKCYJNE:
POZIOME KRESKI V
ORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY
Półpauza służy również do zapisywania zakresów.
Przykłady:
strony 18–33
A
LTEX: strony 18--33 (bez odstępów wokół kreski!),
5 marca – 6 kwietnia
A
LTEX: 5~marca -- 6~kwietnia (z odstępami).

30. ZNAKI INTERPUNKCYJNE:
NAWIASY
ORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY
Nawiasy:
okrągłe ()
kwadratowe []
klamry {}
przylegają do zawartości.
Na zewnątrz – zawsze odstępy wyrazowe,
wyjątek: za nawiasem występuje od razu przecinek albo kropka.
Ukośna kreska „/” nie jest nawiasem!

31. ZNAKI INTERPUNKCYJNE:
CUDZYSŁOWY I
ORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY
Każdy język ma swoje formy cudzysłowów.
W języku polskim – najczęściej w formie 99–99:
Schematycznie: 99 W kawiarence. . . 99
Wewnątrz tekstu już cytowanego tekstu – cudzysłowy francuskie:
Wyglądem przypominają i znaki mniejszości i większości,
jednak nimi nie są!

32. ZNAKI INTERPUNKCYJNE:
CUDZYSŁOWY II
ORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY
Grzegorz Turnau, „W kawiarence «Sułtan»”
A
złożymy w LTEX-u następująco:
Grzegorz Turnau,
,,W kawiarence flqq Sultanfrqq’’
lub
Grzegorz Turnau,
,,W kawiarence Sultan’’

33. DZIELENIE WYRAZÓW
ORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY
Wyrazy należy dzielić według zasad ortografii.
Należy unikać zbyt dużo przeniesień linijka pod linijką
(w zależności od długości linijki: 3–6).
A
LTEX: Włączenie dzielenia automatycznego: usepackage{polski}
lub usepackage[polish]{babel}
Ręczne dzielenie:
1. Dla całego dokumentu:
hyphenations{TeX-nic-Cen-ter, E-macs} w preambule.
2. Jednorazowo: -, na miejscu potencjalnego dzielenia,
np.: no-te-book.

34. DZIELENIE WYRAZÓW:
WYŁĄCZENIE PRZENOSZENIA
ORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY
hbox{} wyłącza dzielenie w tekście otoczonym nawiasami
klamrowymi
Przykład: hbox{1,000,000,000 zl}
spowoduje złożenie: 1 000 000 000 zł.

35. DZIELENIE WYRAZÓW:
NIEŁAMLIWE ODSTĘPY
ORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY
Niełamliwe spacje w języku polskim trzeba wstawiać m. in.
w takich przypadkach:
odstęp po jednoliterowym słowie, np. i, a, w, z,
g. 13:00
ul. Myśliwska 23
A
LT
EX: ~

36. DZIELENIE WYRAZÓW:
NIEŁAMLIWE ODSTĘPY
ORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY
Niełamliwe spacje w języku polskim trzeba wstawiać m. in.
w takich przypadkach:
odstęp po jednoliterowym słowie, np. i, a, w, z,
A
g. 13:00 LTEX: g.~13:00
A
ul. Myśliwska 23 LTEX: ul.~My’sliwska~23
A
LTEX: ~

37. PODZIAŁ PISMA
Kryteria podziału pisma
krój,
odmiana,
stopień.
Przykład pełnej definicji pisma:
„Swiss 721 PL Light Condensed Italic 8 pt”
nazwa: Swiss 721 PL
odmiana: Light Condensed Italic
stopień: 8 pt

38. KROJE I
PODZIAŁ PISMA
Pisma jedno i dwuelementowe
Jednoelementowe – litery są zbudowane z jednakowej grubości
kresek.
Dwuelementowe mają kreski różnej grubości (np. pionowe są
grubsze niż poziome).

39. KROJE II
PODZIAŁ PISMA
Pisma szeryfowe i bezszeryfowe
Szeryfy to ozdobne kreski na zakończeniach liter. Zwiększają
dekoracyjność kroju pisma.
Pisma szeryfowe – w długich tekstach
Pisma bezszeryfowe – teksty czytane na ekranie (strony
internetowe, prezentacje), nagłówki.
A
LTEX: pisma szeryfowe (roman): textrm{}, rmfamily,
pisma bezszeryfowe (sans serif ): textsf{}, sffamily.

40. KROJE III
PODZIAŁ PISMA
Pisma o stałej i proporcjonalnej
Proporcjonalna szerokość:
Pchnąć w tę łódź jeża
lub ośm skrzyń fig
__ ___ __ _ _ __ _ __ __ _
|. |/ _ / _` | '_ `| '_ ` / _` |
| | (_) | (_) | | | | | | | ( ) |
| |___/ __,_|_| |_|_| |_|__,_|
||
|_/
szerokości
Stała szerokość:
Pchnąć w tę łódź jeża
lub ośm skrzyń fig
__ ___
__ _ _ __ _ __
__ _
|. |/ _ / _` | '_ `| '_ ` / _` |
| | (_) | (_) | | | | | | | ( ) |
| |___/ __,_|_| |_|_| |_|__,_|
| |
|_/
(ASCII-Art zrobiony przez Macieja Jana Głowackiego)
Zastosowanie: listingi programów, ASCII-Art, nazwy plików.
A
LTEX: texttt{}, ttfamily
Do listingów: verb++, środowisko verbatim i pakiet listings.

41. ODMIANY
PODZIAŁ PISMA
Wszystkie odmiany danego kroju – rodzina fontów.
Podział ze względu na:
grubość kresek: bardzo cienkie, cienkie, zwykłe, półgrube,
grube, bardzo grube;
szerokość znaków: bardzo wąskie, wąskie, normalne,
szerokie, bardzo szerokie;
pochylenie znaków: proste, pochyłe w prawo, pochyłe
w lewo.

42. ODMIANY:
GRUBOŚĆ
PODZIAŁ PISMA
Odmiany grube wyróżniają fragment tekstu:
należy stosować ostrożnie – wpływają na stopień szarości
tekstu,
słowo natychmiast zauważalne, przeszkadza rytmowi
czytania,
czasem lepsza jest kursywa.
A
LTEX: textmd{}, mdseries dla pism półgrubych (medium) lub
textbf{}, bfseries dla pism grubych (bold).

43. ODMIANY:
POCHYLENIE I
PODZIAŁ PISMA
Zastosowanie kursywy: wyróżnienia cytatów, tytułów
utworów i słów pochodzenia obcego, a także pojedynczych
słów w tekście.
Nie wpływa na stopień szarości strony tak jak pogrubienie.
Jest różnica między prawdziwą kursywą, zaprojektowaną
przez autora danego kroju pisma, a pochyleniem „na siłę”:
kursywa, pochylenie na siłę

44. ODMIANY:
POCHYLENIE II
PODZIAŁ PISMA
A
LTEX: textit{}, itshape (kursywa – italic)
textsl{}, slshape (pochylenie – slanted)
emph{} lub em – kursywa, jeśli tekst jest prosty, lub proste
pismo, jeśli okalający tekst jest napisany kursywą.

45. STOPIEŃ I
PODZIAŁ PISMA
Stopień pisma – wielkość (wysokość), najczęściej wyrażana
w punktach.
Przykłady:
Część
Podrozdział
24 pt, grube
14 pt, grube
Rozdział
Nagłówek
18 pt, grube
12 pt, grube
Tekst
10 pt, normalne
Przypisy, marginalia
8 pt, normalne

46. STOPIEŃ II
PODZIAŁ PISMA
lub
Część
Podrozdział
14 pt, grube
10 pt, półgrube
Rozdział
Nagłówek
10 pt, grube
10 pt, kapitaliki
Tekst
10 pt, normalne
Przypisy, marginalia
8 pt, normalne

47. STOPIEŃ III
PODZIAŁ PISMA
A
LTEX: Wielkości predefiniowane, można dopasować, jeśli się wie,
co się robi.
Polecenia sterujące stopniem pisma proporcjonalnie do wielkości
pisma podstawowego tekstu:
tiny,
scriptsize, footnotesize,
large, Large,
Huge
small, normalsize,
LARGE,
huge,

48. STOPIEŃ IV
PODZIAŁ PISMA
A
Ręczne dopasowanie stopnia pisma w LTEX-u:
fontsize{stopien}{odleglosc miedzy wierszami}selectfont
Ostatnie polecenie jest konieczne, bo to komenda niskiego
poziomu.
Przykład kodu:
{fontsize{13pt}{10pt}selectfont Tutaj
jaki’s fragment tekstu, kt’ory ma
pokaza’c zastosowanie polecenia
sterujk{a}cego stopniem pisma.}
który da w rezultacie:
Tutaj jakiś fragment tekstu, który ma pokazać
zastosowanie polecenia sterującego stopniem pisma.

49. UKŁAD STRONY
Jak zatroszczyć się o wygląd i formę strony tekstu:
1. Ustalenie formatu papieru.
2. Ustalenie wymiarów kolumny tekstu.
3. Ustalenie elementów stylu i tekstu.
4. „Wlanie” zawartości dokumentu.
5. Końcowe poprawki w dzieleniu wyrazów.

50. FORMAT PAPIERU
UKŁAD STRONY
Najczęściej – A4 lub A5.
A
LTEX: opcja klasy dokumentu a4paper lub a5paper
Konieczność definiowania w standardowych klasach, np. article
– tam domyślnie amerykański letter.

51. MARGINESY I
UKŁAD STRONY
Marginesy jak największe, żeby czytający mógł swobodnie
trzymać książkę lub gazetę.
Dla serii formatów A (A3, A4, A5. . . ) zaleca się marginesy
w proporcjach:
wewnętrzny górny zewnętrzny dolny
↓
↓
↓
↓
2
:
3
:
4
:
5
+ dodatkowy margines na szycie.

52. MARGINESY II
UKŁAD STRONY
Nietypowe formaty strony
Skomplikowane wyznaczanie poprawnych marginesów.
A
W LTEX-u rzadko stosowane.
Zainteresowanych odsyłam do literatury lub do rozmów w
kuluarach.

53. MARGINESY III
UKŁAD STRONY
A
LTEX: predefiniowane wielkości marginesów;
Zmiany ułatwiają pakiety geometry, vmargin albo typearea.

54. AKAPITY
UKŁAD STRONY
Sposoby rozdzielania akapitów:
1. Poprzez odstęp między nimi; jego wielkość powinna być
wielokrotnością wysokości wiersza.
2. Przez wcięcie pierwszej linijki akapitu, przy czym nie stosuje
się jej na początku rozdziału, pod tabelami, grafikami i
rysunkami, gdyż wtedy ono przeszkadza.
3. Przez samą zmianę wiersza (trudne do rozpoznania).
4. Przez użycie jakiegoś graficznego znaku.
A
LT
EX: Standardowo drugi ze sposobów.
Usunięcie wcięcia pierwszej linijki – noindent
Wielkość wcięcia setlength{parindent}{0pt}
Odległość między akapitami setlength{parskip}{24pt}

55. AKAPITY:
PROBLEMY
UKŁAD STRONY
Powinno się koniecznie unikać wdów i sierot.
(Pojedyncze linie akapitu, na dole poprzedniej strony od tej, na
której znajduje się reszta akapitu, lub przeniesione na stronę
następną od tej, na której znajduje się większość akapitu.)
A
LTEX: ma wbudowany mechanizm unikania ich.