1. เกร็ดความรู้หลายหลาก
แมลง
จาก
กลุ่มงานอนุกรมวิธานแมลง กลุ่มกีฏและสัตววิทยา
สำ�นักวิจัยพัฒนาการอารักขาพืช
กรมวิชาการเกษตร

2. เกร็ดความรู้หลายหลากจากแมลง
ผู้เขียน/ภาพ : ศิริณี พูนไชยศรี
ลักขณา บำ�รุงศรี
ยุวรินทร์ บุญทบ
สุนัดดา เชาวลิต
ชมัยพร บัวมาศ
อิทธิพล บรรณาการ
ชฎาภรณ์ เฉลิมวิเชียรพร
เกศสุดา ปวนมณี
เรียบเรียง : ศิริณี พูนไชยศรี
ศิลปกรรม : สิทธิศิโรดม แก้วสวัสดิ์
พิมพ์ครั้งที่ 1 : กันยายน 2554
จำ�นวน 5,000 เล่ม
พิมพ์ที่ : โรงพิมพ์ชุมนุมสหกรณ์การเกษตรแห่งประเทศไทย

4. บทนำ�
“เกร็ดความรู้หลายหลากจากแมลง” เป็นเอกสารที่รวบรวมเรื่องราวบางเรื่องที่
ซุกซ่อนอยู่กับแมลง หลายๆเรื่องมาจากคำ�ถามของผู้ที่เคยติดต่อกับกลุ่มงานอนุกรมวิธานแมลง
เพื่อขอความอนุเคราะห์ตรวจจำ�แนกชนิดแมลง และอีกหลายเรื่องมาจากความตั้งใจ
ของผู้เรียบเรียง ที่ต้องการเผยแพร่ความรู้ให้กับผู้ที่สนใจเรื่องแมลง ผ่านการบอกเล่า
แบบสบายๆอ่านเพลินๆ และน่าจะจดจำ�ได้ง่าย ที่จริงแล้วเรื่องลักษณะนี้ของแมลงยังมีอีกมาก
แต่ถูกจำ�กัดด้วยปัจจัยหลายๆประการ โดยเฉพาะในเรื่องเวลาที่มีไม่มากนัก และเรื่อง
ผู้ให้ข้อมูล/ผู้เขียนก็ลำ�บากไม่แพ้กัน การที่จะบังคับขู่เข็ญให้น้องๆช่วยกันผลิตเรื่องราว
สัก 1 หน้าก็ค่อนข้างยาก เพราะทุกคน ทุกเรื่องราวต้องตั้งอกตั้งใจเขียนจากตำ�ราบ้าง
ประสบการณ์บ้าง ก็ดูจะเป็นเรื่องยากสำ�หรับน้องใหม่หัดเขียน เท่าที่สามารถนำ�มาเสนอ
ในเอกสารฉบับนี้ถึง 35 เรื่อง ก็นับว่ามากพอสมควร ก็ต้องขอขอบคุณทุกคนที่ช่วยกัน
เขียนหรือให้ข้อมูล จนสามารถนำ�มาเรียบเรียงได้เป็นเล่ม และหวังให้ผู้ที่ได้รับเอกสาร
คงอ่านสนุก เพลิดเพลินและได้รับความรู้เกี่ยวกับแมลงเพิ่มขึ้นสักเล็กน้อยก็เป็นความสุข
ของผู้ตั้งใจเขียนทุกคน
ศิริณี พูนไชยศรี
นักกีฏวิทยาเชี่ยวชาญ
กันยายน 2554

5. สารบัญ
เรื่อง หน้า
ขาเทียม 1
รยางค์แห่งความตาย 2
สามคู่สามแบบ 3
ขาแมคโค 4
แมลงเฟรชชี่ 5
ผายลมไล่ศัตรู 6
แมงหัวหงอก 7
แมลงสัญลักษณ์สารกระตุ้นทางเพศ 8
กระสวยแมลง 9
ไวโอลินที่ “สี” ไม่ได้ 10
ด้วงผู้สืบทอดเผ่าพันธุ์จากบรรพบุรุษผู้เป็นเจ้าแห่งทะเล 11
ตั๊กแตนผี 12
ถึงมีล้านขาก็หนีไม่พ้นหกขา 13
แมลงปั่นใย 14
ต่อนอนวัน 15
แมลงกินได้ 16
ฤาจะมีแสงแต่ตัวบิน ตัวที่คลานตามดินพาถวิลน่าฉงน 17
อาณาจักรซับซ้อนที่น่าพิศวง 18
หนามสารพัดพิษ 19
ความลับของเหล็กใน 20

6. สารบัญ
เรื่อง หน้า
ตระกร้าเก็บเกสร 21
ปริศนาเสียงที่แสนไพเราะ 22
หนวดกุ้งเคลื่อนที่ 23
ธรรมชาติแห่งพฤติกรรม 24
สื่อสารภาษา แบบ มด......มด 25
ระบำ�ผึ้ง 26
เวียนวนวนเวียน 27
นักสเก็ตบนผิวน้ำ� 28
แมลงพิลึกมี 4 ตา 29
สมบัติล้ำ�ค่าในน้ำ� 30
แมลงนินจา 31
แมลงก็มี “เหงือก” เหมือนกันนะ 32
ตาที่แสนอัศจรรย์ 33
ตาที่น่าฉงน 34
ตาเรดาร์ 35

7. ขาเทียม
ครั้งแรกที่ได้ยินคำ�ว่า “ขาเทียม” ทุกคนจะต้องนึกถึงอุปกรณ์ที่นำ�มาใช้แทน
“ขา” ที่ขาดหายไป อันเนื่องมาจากสาเหตุต่างๆ แต่นักกีฏวิทยารู้ดีว่าขาเทียมหมายถึงขา
ของแมลงที่ปรากฏบริเวณด้านล่างของปล้องท้องในระยะที่เป็นตัวหนอน ซึ่งพบได้กับตัว
หนอนของผีเสื้อในอันดับ (Order) Lepidoptera และตัวหนอนของต่อฟันเลื่อย ในอันดับ
Hymenoptera ขาเทียมหรือภาษาอังกฤษใช้คำ�ว่า proleg หรือ false leg เกิดจากผนังลำ�ตัว
และกล้ามเนื้อที่ยื่นออกมาจากลำ�ตัว ไม่มีข้อปล้องเหมือนขาจริง (true leg) มีหน้าที่ช่วยให้
หนอนสามารถยึดเกาะกับวัตถุที่เกาะอาศัยได้มั่นคงยิ่งขึ้น ในหนอนผีเสื้อขาเทียมจะมีไม่เกิน
5 คู่ และปลายขาจะมีเล็บ (crochets) ที่มีจำ�นวนและการเรียงตัวแตกต่างกันไปแต่ละวงศ์
ส่วนขาเทียมของต่อฟันเลื่อยจะมีมากกว่า 5 คู่ และไม่มีเล็บบริเวณปลายขา หากเป็นคนไม่
กลัวหนอนลองจับหนอนหงายท้องดูขาเทียม ซึ่งนอกจากจะได้รับความรู้แล้วน่าจะได้รับ
ความเพลิดเพลินที่แปลกกว่าที่เคยพบเห็นจากสิ่งอื่น
เล็บ
ศิริณี พูนไชยศรี

8. รยางค์แห่งความตาย
แมลงเป็นสิ่งมีชีวิตที่มีรยางค์ต่างๆ มากมาย แต่ละรยางค์ก็ทำ�หน้าที่แตกต่างกันไป
แต่รยางค์ที่สำ�คัญนั้นคือ รยางค์แห่งความตาย ซึ่งหมายถึงรยางค์ที่มอบความตายให้แก่เหยื่อ
หรือสิ่งมีชีวิตชนิดอื่น รยางค์เหล่านั้นได้แก่ รยางค์ขาหนีบ (grasping / raptorial leg) ซึ่ง
เป็นลักษณะขาที่มีการดัดแปลงส่วนโคนขา (coxa) ให้มีความแข็งแรงและใช้หนีบศัตรูหรือ
เหยื่อเพื่อจับกินเป็นอาหาร ขาลักษณะนี้สามารถพบได้ใน ตั๊กแตนตำ�ข้าว และนอกจากนี้
ยังมีรยางค์แห่งความตายอีกรูปแบบหนึ่ง คือ รยางค์ขาจับ (clasping leg) เป็นรยางค์ขา
ที่มีโคนขา และน่องขา (femur) แข็งแรง แต่มีขนาดสั้น เพื่อใช้จับเหยื่อเช่นเดียวกับ
ตั๊กแตนตำ�ข้าว ซึ่งรยางค์ลักษณะนี้พบได้ในขาของแมลงดานา และแมลงดาสวน
นอกจากรยางค์แห่งความตายที่พบได้ในแมลงสองชนิดนี้ ยังพบรยางค์ประเภท
อื่นๆ อีกหลายประเภทที่เกิดจากการดัดแปลงรูปร่างของอวัยวะส่วนต่างๆ เพื่อให้เกิด
ประโยชน์สูงสุดในการดำ�รงชีวิตของแมลง ซึ่งหากพิจารณาดูแล้วจะพบว่า การปรับเปลี่ยน
รูปร่างลักษณะต่างๆ เหล่านี้เองเป็นปัจจัยสำ�คัญอย่างยิ่ง ที่ทำ�ให้แมลงสามารถดำ�รง
เผ่าพันธุ์อยู่คู่กับโลกใบนี้ได้เป็นอย่างดี
ตั๊กแตนตำ�ข้าวลายเปลือกไม้
รยางค์ขาหนีบ
ชฎาภรณ์ เฉลิมวิเชียรพร

9. สามค่สามแบบ ู
แมลงนี้ช่างมีเรื่องเหลือเชื่อมากมายจริงๆ ดูอย่างขาของแมลงดานานั้นซิ แม้ว่า
จะมี 3 คู่ เหมือนกับแมลงชนิดอื่นๆ แต่ไม่อยากจะเชื่อเลยว่าขาแต่ละคู่จะมีรูปร่างลักษณะ
ไม่เหมือนกัน และก็ทำ�หน้าที่แตกต่างกันอีกด้วย ซึ่งขาคู่แรกหรือขาคู่หน้าของแมลงดานา
จะเป็นแบบขาจับ (clasping leg) ทำ�หน้าที่ในการจับเหยื่อ ลักษณะของขาประเภทนี้จะมี
ฐานขา (coxa) และ ต้นขา (femur) ขนาดใหญ่และแข็งแรง ด้านในมีร่องตามยาว ส่วน
หน้าแข้ง (tibia) จะเรียวยาว ด้านในของต้นขาและหน้าแข้งจะเรียบ ไม่มีหนาม ส่วนขา
คู่ที่ 2 หรือขาคู่กลาง เป็นแบบขาเดิน (walking leg) ทำ�หน้าที่ในการเดินหรือวิ่ง ลักษณะ
ของขาแบบนี้จะมีต้นขาและหน้าแข้งเรียวยาว แต่ปล้องขาปล้องอื่นๆ มีลักษณะปกติ ซึ่ง
แมลงส่วนใหญ่จะมีขาแบบนี้ และขาคู่ที่ 3 หรือขาคู่หลังเป็นแบบขาว่ายน้ำ� (swimming leg)
ทำ�หน้าที่ในการว่ายน้ำ� ขาลักษณะนี้ ปล้องขาจะแบนคล้ายใบพาย โดยเฉพาะส่วนหน้าแข้ง
และฝ่าเท้า (tarsus) โดยขอบด้านข้างจะมีขนละเอียดขึ้นหนาแน่นและเรียงตัวกันเป็นแถว
เพื่อช่วยในการว่ายน้ำ� การที่แมลงตัวเดียวแต่มีขาถึง 3 แบบ ก็เป็นความสามารถพิเศษของ
แมลงที่มีการปรับเปลี่ยนอวัยวะต่างๆ เพื่อให้เหมาะสมกับการใช้งานและการดำ�รงชีวิต
ในสภาพแวดล้อมที่อาศัยอยู่ ช่างเป็นสิ่งที่น่ามหัศจรรย์จริง ๆ
ขาคู่หน้า (ขาจับ)
ขาคู่กลาง (ขาเดิน) ขาคู่หลัง (ขาว่ายน้ำ�)
แมลงดานา
เกศสุดา ปวนมณี

10. ขาแมคโค
แทบไม่น่าเชื่อว่าแมลงตัวเล็กๆ จะมีวิวัฒนาการลักษณะต่างๆ ได้มากมาย ลองดู
ขาคู่หน้าของแมลงกระชอน ก็จะพบกับความแปลกที่แตกต่างจากขาแมลงของอันดับอื่นๆ
เพราะขาแต่ละปล้องมีขนาดสั้น บริเวณโคนขา (coxa) ซึ่งติดกับผนังลำ�ตัวมีลักษณะค่อนข้าง
ป้อมสั้น ข้อขา (trochanter) เป็นปล้องที่มีเยื่อบางๆ เชื่อมต่อกับส่วนต้นขา (femur) ทำ�ให้
ขาเคลื่อนไหวได้ง่าย ส่วนต้นขานี้เป็นปล้องที่มีขนาดใหญ่ที่สุด และมีความแข็งแรงมากอยู่ติด
กับส่วนน่องขา (tibia) ที่มีลักษณะค่อนข้างแบน ปล้องสุดท้ายเป็นส่วนปลายขา (tarsus) มี
ลักษณะเหมือนฟันเป็นซี่ๆ คล้ายคราด ปลายสุดของส่วนนี้เป็นส่วนของเล็บ (claw) ลักษณะ
ที่กล่าวมาทั้งหมดเป็นลักษณะขาขุด (digging leg) ของแมลงกระชอนที่ใช้ขุดดินเพื่อทำ�รู
เข้าไปอาศัยอยู่ใต้ดิน ขาขุดยังพบได้ในตัวอ่อนของจักจั่นที่อยู่ใต้ดิน ซึ่งจะใช้ขาขุด ขุดดินเพื่อ
ขึ้นมาเกาะเหนือพื้นดินหรือต้นไม้ และลอกคราบเป็นจักจั่นตัวเต็มวัยต่อไป ขาขุดจึงเปรียบได้กับ
รถแบคโฮ (Backhoe) แต่คนไทยไปออกเสียงเป็น “แมคโค” ที่ใช้ขุดดินขุดบ่อ ซึ่งพบเห็นกันเสมอๆ
ปลายขา
ชมัยพร บัวมาศ

11. แมลงเฟรชชี่
แมลงเฟรชชี่ แมลงอะไรนะ ชื่อน่ารักจัง จะน่ารักน่าสนใจเหมือนน้องปี 1 ที่ก้าว
เข้าไปเป็นน้องใหม่ในรั้วมหาวิทยาลัยต่างๆ หรือเปล่า มาทำ�ความรู้จักกันดีกว่า แมลง
เฟรชชี่ที่กล่าวถึงนั้น เป็นแมลงที่รู้จักกันมาก่อนเก่าว่า คือ ด้วงก้นกระดก (rove beetle)
แมลงขนาดเล็ก วิ่งและบินได้รวดเร็ว ขณะวิ่งมักชอบยกตอนปลายของส่วนท้องขึ้นๆ ลงๆ
ด้วงก้นกระดกเป็นแมลงในวงศ์ (Family) Staphylinidae อันดับ (Order) Coleoptera
มีลักษณะเด่นอยู่ที่ปีกคู่แรกที่มีขนาดสั้นมาก ปีกคู่หลังมีขนาดใหญ่แต่พับซ้อนอยู่ใต้ปีก
คู่หน้า ทำ�ให้มองเห็นส่วนท้องได้ชัดเจน ความสำ�คัญของด้วงตัวนี้อยู่ที่น้ำ�พิษ ที่เรียกว่า
Paederin ซึ่งจะซึมออกมาเพื่อป้องกันตัวเมื่อเวลาตกใจ หรือออกมาตามรอยแตกของลำ�ตัว
หากถูกบีบ บดหรือขยี้ และถ้าเหยื่อ/คนสัมผัสกับน้ำ�พิษนี้ จะทำ�ให้เกิดอาการระคายเคือง
มีผื่น แสบคัน เกิดเป็นตุ่มน้ำ�ใส และทิ้งรอยแผลเป็นเมื่อแผลหาย หากบินเข้าตาจะทำ�ให้
เกิดอาการระคายเคืองของเยื่อบุตาขาว ด้วงก้นกระดกจะพบมากในช่วงเดือนธันวาคมถึง
เดือนมิถุนายนของปีถัดไป ซึ่งในเดือนมิถุนายนเป็นเดือนที่เปิดเรียนภาคต้นของปีการศึกษา
นิสิต นักศึกษาจึงเรียกว่า “แมลงเฟรชชี่”
เมื่อรับรู้เรื่องราวความเป็นมาของชื่อ “แมลงเฟรชชี่” แล้ว รู้สึกอย่างไร น่าจะมี
ความ “น่ากลัว” มากกว่า หรือว่ายังรู้สึก “น่ารัก” เหมือนเดิม
ศิริณี พูนไชยศรี และ ยุวรินทร์ บุญทบ

12. ผายลมไล่ศัตรู
ในชีวิตประจำ�วันของเราทุกคนย่อมได้รับสัมผัสถึงกลิ่นต่างๆ มากมาย ไม่ว่าจะเป็น
กลิ่นน้ำ�หอม กลิ่นดอกไม้ กลิ่นอาหาร รวมทั้งกลิ่นไม่พึงประสงค์ต่างๆ เช่น กลิ่นผายลม
หรือกลิ่นตด แต่ใครจะรู้บ้างว่ามีสิ่งมีชีวิตที่น่าอัศจรรย์ชนิดหนึ่ง ที่สามารถใช้ประโยชน์
จากกลิ่นตดของมัน ในการป้องกันตัวจากศัตรูได้เป็นอย่างดี
แมลงตด (bombardier beetles) เป็นด้วงในวงศ์ (Family) Carabidae อันดับ
(Order) Coleoptera มีรูปร่างแตกต่างกันทั้งขนาดตัวและลวดลายซึ่งมีหลากหลายสีสัน
แต่ส่วนใหญ่มีลำ�ตัวสีดำ�เป็นมัน บางชนิดมีลวดลายสีเหลือง สีแดง อาศัยตามใต้หิน ก้อนดิน
ท่อนซุง ใบไม้ เปลือกไม้ แมลงตดเป็นแมลงตัวห้ำ�ที่วิ่งและหลบซ่อนได้รวดเร็วแต่มักไม่
ชอบบิน บางชนิดกินหอยทาก บางชนิดกินวัตถุเน่าเปื่อยเป็นอาหาร เมื่อแมลงตดถูก
รบกวนจากสิ่งมีชีวิตชนิดอื่น มันจะป้องกันตัวเองโดยการปล่อยสารประเภทออกไซด์ของ
ไนโตรเจนออกมาจากต่อมของเหลวภายในส่วนท้อง พร้อมกับเสียงดัง “ป๊อป” ซึ่งคล้าย
กับเสียงผายลม โดยสารที่ปล่อยออกมาจะมีลักษณะคล้ายละอองควัน มีความร้อนและ
มีกลิ่นเหม็นคล้ายกรดไนตริก เมื่อสารนี้ถูกอากาศจะระเหยกลายเป็นไอ สารนี้มีความไว
ต่อผิวหนังส่วนที่บอบบาง เมื่อถูกผิวหนังจะไหม้และมีอาการแสบร้อน การปล่อยสาร
ไล่ศัตรูของแมลงตดนอกจากจะเป็นการป้องกันตัวเองแล้ว ยังเป็นการโจมตีศัตรูที่เข้ามา
ทำ�ร้ายไปในตัวด้วย
จะเห็นได้ว่าทุกสิ่งทุกอย่างย่อมมีประโยชน์และโทษในตัวของมันเอง กลิ่นหอม
บางกลิ่นอาจเป็นกลิ่นที่ใช้เป็นสารล่อสำ�หรับดักฆ่าแมลง แต่กลิ่นไม่พึงประสงค์บางกลิ่น
สามารถช่วยให้สิ่งมีชีวิตบางชนิดอยู่รอดได้ ฉะนั้นอย่าด่วนตัดสินจากกลิ่นที่ได้รับในสัมผัส
แรกก็แล้วกัน
แมลงตดปล่อยสารไล่ศัตรู
อิทธิพล บรรณาการ

13. แมงหัวหงอก
“แมงหัวหงอก” เป็นชื่อที่พี่น้องไทยทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือ เรียก
เพลี้ยกระโดดปีกแบน (flat-winged planthopper) ชนิดหนึ่งในวงศ์ (Family) Flatidae
อันดับ (Order) Homoptera เพลี้ยกระโดดปีกแบนชนิดนี้เมื่ออยู่ในระยะตัวอ่อน
ลำ�ตัวจะปกคลุมด้วยเส้นใยสีขาว โดยเฉพาะปลายส่วนท้อง เส้นใยจะอยู่รวมกันเป็นพวง
บางครั้งมองดูคล้ายเพลี้ยไก่แจ้ในวงศ์ Psyllidae แต่เพลี้ยกระโดดปีกแบนในวงศ์นี้จะอยู่
รวมกันอย่างหนาแน่นตามกิ่งไม้จนมองดูขาวโพลนไปทั้งกิ่ง ทั่วทั้งต้น ซึ่งเป็นที่มาของชื่อ
“แมงหัวหงอก” แมลงชนิดนี้มีเรื่องราวที่น่าสนใจ ในแง่ที่นอกจากจะทำ�ลายพืชโดยการ
ดูดกินน้ำ�เลี้ยงจากพืชที่เกาะอาศัย ยังเป็นแมลงที่มีผู้นิยมนำ�ไปบริโภค โดยนำ�ตัวอ่อน
ไปล้างน้ำ�แล้วนำ�ไปคั่วก่อนนำ�ไปบริโภค ซึ่งมีปัญหาเกิดขึ้นหลังการบริโภคเกิดอาการ
วิงเวียนศีรษะ คลื่นไส้ แต่ยังไม่เคยมีรายงานเกี่ยวกับการเสียชีวิตจากการบริโภคแมลง
ชนิดนี้ อย่างไรก็ตามแม้ว่า “แมงหัวหงอก” จะเป็นแมลงที่บริโภคได้ ก็ต้องพึงระวังถึง
ปริมาณที่บริโภค และหากบริโภคแล้วเกิดอาการดังกล่าว ต้องรีบไปพบแพทย์โดยด่วน
และอย่าลืมนำ� “แมงหัวหงอก” ไปยืนยันให้แพทย์ดูด้วย
ตัวเต็มวัย
ตัวอ่อน
ศิริณี พูนไชยศรี และ ยุวรินทร์ บุญทบ

14. แมลงสัญลักษณ์สารกระตุ้นทางเพศ
ไม่ น่ า เชื่ อ ว่ า ชื่ อ แมลงจะเป็ น ชื่ อ เชิ ง สั ญ ลั ก ษณ์ ข องสารกระตุ้ น ทางเพศไปได้
ลองถามผู้ชายทั้งหนุ่มและสูงวัยว่ารู้จัก“แมลงวันสเปน”ไหม คำ�ตอบส่วนใหญ่จะรู้จัก
บางคนอาจเคยทดลองใช้มาแล้ว แต่ถึงหากไม่รู้จักก็จะรู้ถึงความหมายของชื่อนี้ คำ�ว่า
“แมลงวันสเปน” ความหมายของผู้จำ�หน่าย และผู้บริโภคจะหมายถึงสาร “แคนทาริดิน”
(cantharidin) ที่พบในด้วงน้ำ�มันชนิดหนึ่งที่มีชื่อว่าแมลงวันสเปน (spanishfly);
Lytta vesicatoria Linnaeus สารแคนทาริดินมีลักษณะเป็นผงสีเหลืองอมน้ำ�ตาล
หรือสีเหลืองน้ำ�มันมะกอก ไม่มีกลิ่น มีรสขม พบที่บริเวณลำ�ตัวโดยเฉพาะส่วนอก
ปีกและบริเวณข้อต่อของขา ในด้วงน้ำ�มันที่ตายแล้ว สารนี้ก็ยังติดคงทนอยู่บนตัวด้วง
เมื่อคนหรือสัตว์สัมผัสจะทำ�ให้เกิดผื่นคัน พุพองภายในเวลา 2-3 ชั่วโมง และหากบริโภค
สารนี้จะทำ�ให้เกิดอาการคลื่นไส้ อาเจียน ปวดศีรษะ ปวดท้อง ท้องเสีย อาการรุนแรง
จะถ่ายออกมาเป็นลิ่มเลือดและตายในที่สุด ถ้าได้รับสารนี้เพียง 30 มิลลิกรัม สารนี้
มีความทนต่อความร้อนได้สูงถึง 218 องศาเซลเซียส
ถ้าพิจารณาจากคุณสมบัติของสารก็จะพบว่าจัดอยู่ในประเภทสารอันตราย แต่
ก็พบว่าสารนี้มีประโยชน์อย่างมากในวงการปศุสัตว์ โดยให้สัตว์กิน เพื่อชักนำ�ให้เกิดความ
พร้อมในการผสมพันธุ์ และด้วยคุณสมบัติข้อนี้เองที่ทำ�ให้มีการศึกษาวิจัย เพื่อนำ�สาร
นี้ไปใช้ในส่วนประกอบของตัวยาเพิ่มสมรรถนะทางเพศ ชื่อ“แมลงวันสเปน” จึงเป็น
ชื่อเชิงสัญลักษณ์สารกระตุ้นทางเพศ มาจนทุกวันนี้
ศิริณี พูนไชยศรี และ ยุวรินทร์ บุญทบ

15. กระสวยแมลง
ในระยะ 2-3 ปี ที่ผ่านมา หลายคนคงเคยสังเกตเห็นวัตถุขนาดเล็ก รูปร่างหน้าตา
คล้ายกระสวย สีเทาๆ ดำ�ๆ เกาะหรือเคลื่อนที่อยู่ตามพื้น / ฝาผนัง / เพดาน บริเวณห้อง
ต่างๆ ในบ้าน รวมทั้งห้องน้ำ� และในบางครั้งอาจจะเห็นส่วนหัวยื่นออกมาจากกระสวย
มองดูค่อนข้างน่ารังเกียจ จึงเป็นที่มาของคำ�ถามว่า “มันคืออะไร” “มีอันตรายหรือไม่”
ด้วยเหตุที่เข้ามาใกล้ชิดกับคนในอาคารบ้านเรือน และค่อนข้างจะมีจำ�นวนเพิ่มมากขึ้น
เจ้าวัตถุขนาดเล็ก รูปร่างหน้าตาคล้ายกระสวยดังกล่าว เป็นแมลงชนิดหนึ่งที่เรียกว่า
ผีเสื้อหนอนกินผ้า (household casebearer) ; Phereoeca sp. ซึ่งเป็นผีเสื้อในวงศ์
(Family) Tineidae อันดับ (Order) Lepidoptera ตัวหนอนจะอยู่ในปลอกที่มีรูปร่าง
คล้ายกระสวย ปลอกมีขนาดความยาวประมาณ 8-13 มิลลิเมตร กว้างประมาณ 3-5
มิลลิเมตร หัวท้ายเปิด ซึ่งต่างจากหนอนปลอกที่พบเห็นทั่วไปในวงศ์ Psychidae ที่
มีปลายเปิดเพียงด้านเดียว ปลอกของผีเสื้อชนิดนี้ เกิดจากหนอนเมื่อฟักออกจากไข่
จะสร้างเส้นใยออกมาผสมกับเศษผง ดิน ทรายหรือผงปูนขนาดเล็ก สร้างเป็นปลอกหุ้มตัว
และจะอาศัยอยู่ในปลอกนั้นตลอดระยะที่เป็นหนอน ไม่ว่าหนอนจะเคลื่อนที่ไปไหนก็จะพา
ปลอกเคลื่อนที่ไปด้วย อาหารของหนอนจะเป็นพวกเส้นผมของคน หรือขนของสัตว์ที่ร่วง
อยู่ตามพื้นห้อง เส้นใยผ้า หรืออาจเป็นพวกเศษซากแมลงที่ติดอยู่ตามมุมห้อง หรือติด
อยู่กับใยแมงมุม หนอนจะออกจากปลอกเมื่อเป็นตัวเต็มวัย ซึ่งเป็นผีเสื้อกลางคืนขนาด
เล็กประมาณ 10-13 มิลลิเมตร (เมื่อกางปีก) ด้วยลักษณะของหนอนที่เคลื่อนที่ไปมา
พร้อมกับยืดหัวเข้า-ออก รวมทั้งสีทึมๆ ของปลอกที่หุ้ม เป็นภาพที่ไม่ชวนมองจริงๆ
อย่างไรก็ตามยังไม่มีรายงานถึงอันตรายของหนอนชนิดนี้ที่เกิดขึ้นกับคนโดยตรง
ศิริณี พูนไชยศรี

16. ไวโอลินที่ ““ สี ”” ไม่ได้
ก็ไม่ใช่เครื่องดนตรีที่ชื่อไวโอลินนี่ถึงจะ “สี” ได้ ไวโอลินที่กล่าวถึงในที่นี้หมายถึง
ด้วงหายาก ชนิดหนึ่งของประเทศไทย พบได้ในป่าลึกที่มีสภาพค่อนข้างชื้น เป็นด้วงที่มี
ลำ�ตัวแบนสีน้ำ�ตาล หัวและอกปล้องแรกยื่นยาว ปีกเป็นแผ่นแบนบางสีน้ำ�ตาลยื่นออกมา
ทางด้านข้างของลำ�ตัวยาวจรดปลายส่วนท้อง มองดูคล้ายไวโอลิน ซึ่งเป็นที่มาของชื่อ
ด้วงไวโอลิน (violin beetle, fiddle beetle, Java fiddle beetle) ซึ่งเป็นด้วงในวงศ์
(Family) Carabidae อันดับ (Order) Coleoptera ด้วงชนิดนี้ดำ�รงชีวิตโดยเสาะแสวงหา
แมลงขนาดเล็กกินเป็นอาหาร มีนิสัยชอบบินเล่นไฟในเวลากลางคืน และมีวิธีการป้องกันตัว
โดยการปล่อยสารเหลวออกจากต่อมบริเวณส่วนท้องที่มีองค์ประกอบของกรดบิวทิริก
(butyric acid) เข้าสู่เหยื่อ/ศัตรู มีผลทำ�ให้เหยื่อ/ศัตรูเป็นอัมพาต
ศิริณี พูนไชยศรี และ ยุวรินทร์ บุญทบ

17. ด้วงผ้สืบทอดเผ่าพันธ์จากบรรพบรษผ้เป็นเจ้าแห่งทะเล
ู ุ ุ ุ ู
อ่านชื่อเรื่องก็รู้สึกตื่นเต้น ด้วงตัวไหนนะ น่าสนใจเหลือเกิน อยากรู้จักจัง ด้วงตัวนี้
มีชื่อเรียกว่า ด้วงไทรโลไบท์ หรือหิ่งห้อยยักษ์เทียม (trilobite beetle, pseudofirefly)
ด้วงในวงศ์ (Family) Lycidae อันดับ (Order) Coleoptera เป็นด้วงที่มีหน้าตาประหลาด
เห็นครั้งแรกไม่คิดว่าเป็นแมลงด้วยซ้ำ� รูปร่างหน้าตาช่างเหมือนกับซากดึกดำ�บรรพ์ไทรโลไบท์
(trilobite fossil) ที่เคยเห็นในหนังสือ มิน่าเล่าถึงเรียกว่าด้วงไทรโลไบท์ แล้วชื่อหิ่งห้อยยักษ์เทียม
มาจากไหน ก็พบว่าด้วงไทรโลไบท์ยังมีรูปร่างลักษณะและพฤติกรรมคล้ายคลึงกับหิ่งห้อยยักษ์
เพศเมีย ชนิดไม่มีปีกและชอบคลานอยู่ตามดิน แต่แตกต่างตรงที่ด้วงไทรโลไบท์ไม่มีอวัยวะ
ทำ�แสง จึงไม่มีแสงที่บริเวณปลายส่วนท้องเหมือนในหิ่งห้อยยักษ์เพศเมีย
มีเรื่องเล่าคล้ายตำ�นานที่น่าสนใจสำ�หรับด้วงตัวนี้ ที่เชื่อมโยงได้ว่าด้วงไทรโลไบท์
อาจเป็นด้วงที่สืบทอดลักษณะทางพันธุกรรมมาจากสัตว์ดึกดำ�บรรพ์ไทรโลไบท์ที่มีการ
กล่าวอ้างว่าเป็นบรรพบุรุษของแมลงและเคยรุ่งเรืองมากเมื่อ 480–500 ล้านปีก่อน จน
เป็นเจ้าแห่งทะเลและมีฉายาว่าผีเสื้อแห่งทะเล (butterfly of the sea) แต่ก็ได้สูญสิ้นเผ่าพันธุ์
ไปแล้วเมื่อ 250 ล้านปี และเมื่อย้อนกลับมาดูลักษณะของด้วงไทรโลไบท์ให้ชัดๆ ก็ช่างละม้าย
คล้ายคลึงอย่างยิ่งกับซากดึกดำ�บรรพ์ไทรโลไบท์เสียเหลือเกิน หรือว่าจะเป็นจริงตามตำ�นาน
โอ! เจ้าด้วงไทรโลไบท์เจ้าช่างเป็นด้วงที่ลึกลับและน่าสนใจจริงๆ
ฟอสซิลด้วงไทรโลไบท์
หิ่งห้อยยักษ์เทียมและด้วงไทรโลไบท์
ด้วงไทรโลไบท์
ศิริณี พูนไชยศรี และ ยุวรินทร์ บุญทบ

18. ตั๊กแตนผี
ตั๊กแตนผี แค่ได้ยินชื่อก็เกิดคำ�ถามขึ้นในใจมากมาย ทำ�ไมถึงเรียกตั๊กแตนผี?
จะน่ากลัวสมชื่อหรือเปล่า? ลองมาหาคำ�ตอบกันดู ตั๊กแตนผี (spotted grasshopper);
Aularches miliaris (Linnaeus) เป็นตั๊กแตนหนวดสั้นที่มีสีสันสวยงามมากชนิดหนึ่ง
จัดอยู่ในวงศ์ (Family) Pyrgomorphidae อันดับ (Order) Orthoptera ขนาดลำ�ตัวยาว
6-7 เซนติเมตร ปากสีดำ� หัวสีขาวสลับสีเขียวเข้ม ด้านบนของส่วนอกมีตุ่มสีเหลืองหรือ
สีส้มกระจายอยู่ทั่วไป ปีกคู่หน้าสีเขียวมีจุดประสีเหลืองกระจายทั่วทั้งปีก ลำ�ตัวและส่วนท้อง
สีดำ�สลับสีส้มเข้ม สาเหตุที่เรียกว่าตั๊กแตนผี เพราะตั๊กแตนชนิดนี้มีความสามารถทำ�ลาย
พืชได้อย่างไม่น่าเชื่อ ภายในชั่วข้ามคืนสามารถกินใบมะพร้าวทั้งสวนจนเหลือเฉพาะก้านใบ
เหมือนผีหลอก ชาวบ้านจึงขนานนามว่า ตั๊กแตนผี ตั๊กแตนชนิดนี้ขยายพันธุ์ปีละ 1 ครั้ง
โดยวางไข่ในดิน ตัวอ่อนอยู่รวมกันเป็นกลุ่มกินวัชพืชเป็นอาหาร เมื่อเป็นตัวเต็มวัยจึงไต่
หรือบินขึ้นต้นมะพร้าว กัดกินทำ�ลายใบ นอกจากนี้ยังเข้าทำ�ลายพืชอื่นๆ ได้อีกหลากหลาย
ชนิด อาทิ ข้าวโพด ยางพารา หมาก สนทะเล ปาล์มน้ำ�มัน ฯลฯ ตั๊กแตนผีมีพฤติกรรม
เฉพาะตัว คือ หากถูกรบกวนให้ตกใจจะผลิตสารลักษณะคล้ายฟองสบู่ออกมาทางด้านข้าง
ของปล้องอก สารนี้มีกลิ่นรุนแรง ซึ่งเป็นเหตุผลสำ�คัญ ทำ�ให้รอดพ้นจากศัตรูทั้งหลาย
รวมทั้งมนุษย์ก็ไม่นำ�มารับประทาน เพราะทนไม่ได้กับกลิ่นที่ตั๊กแตนผีผลิตออกมานั่นเอง
สุนัดดา เชาวลิต

19. ถึงมีล้านขาก็หนีไม่พ้นหกขา
ตัวอะไรมีขาตั้งล้านขา ก็กิ้งกือไงล่ะ จริงๆ มีขาไม่ถึงล้านขา แต่ในการจำ�แนกสัตว์
ได้จัดให้กิ้งกือเป็นสัตว์ในพวกล้านขา (millionped) แล้วทำ�ไมมีขาตั้งมากมายแต่ยังหนี
ไม่พ้นหกขา ในความหมายนี้หมายถึงกิ้งกือต้องตกเป็นอาหารของแมลงชนิดหนึ่ง และ
แมลงชนิดนั้นก็คือ ด้วงดินขอบชมพู ซึ่งเป็นแมลงกลุ่มเดียวกับแมลงตด ในวงศ์ (Family)
Carabidae อันดับ (Order) Coleoptera แมลงชนิดนี้มีลักษณะที่แปลกกว่าแมลงชนิดอื่น
เพราะมีปีกคู่หน้าเชื่อมติดกัน ทำ�ให้บินไม่ได้ เมื่อยังมีชีวิตขอบของอกปล้องแรกและขอบปีก
คู่หน้ามีสีชมพูสด พบบ้างที่มีสีเขียว เมื่อด้วงตายขอบสีดังกล่าวจะเปลี่ยนเป็นสีทองแดง
บางคนจึงเรียกว่า ด้วงดินขอบทองแดง ด้วงชนิดนี้มีความว่องไว เดินเร็ว เพราะเป็นด้วง
ตัวห้ำ� ต้องเดินหาเหยื่อจับกินเป็นอาหาร เหยื่อเป็นจำ�พวกกิ้งกือ หากมีโอกาสเดินไปในป่า
และพบด้วงดินชนิดนี้มักจะพบกำ�ลังกัดกินกิ้งกือ จึงเป็นที่มาของคำ�กล่าวที่ว่า “ถึงมีล้าน
ขาก็หนีไม่พ้นหกขา” ด้วงดินขอบชมพูจัดเป็นด้วงที่หายาก และเป็นแมลงคุ้มครองตาม
พระราชบัญญัติสงวนและคุ้มครองสัตว์ป่า พ.ศ. ๒๕๓๕
ศิริณี พูนไชยศรี และ อิทธิพล บรรณาการ

20. แมลงปั่นใย
ใครรู้จักแมลงปั่นใยบ้าง หลายคนต้องส่ายหน้าแน่นอน แม้แต่นักกีฏะเองก็อาจ
ไม่คุ้นเคยหรือลืมเลือนไป เนื่องจากไม่ค่อยจะได้พบเห็นแมลงชนิดนี้ แต่หากใครเคยสังเกต
เส้นใยสีขาวที่แผ่ปกคลุมตามลำ�ต้น / กิ่ง ของต้นไม้ในป่า ลองเดินเข้าไปดูใกล้ๆ จะเห็นว่า
ใต้ใยนั้นมีแมลงอาศัยอยู่หลายตัวเหมือนเป็นครอบครัว (colony) นั่นแหละแมลงปั่นใย
เส้นใยที่แผ่ปกคลุมเปรียบเสมือนบ้านของแมลงปั่นใยนั่นเอง แมลงปั่นใย (webspinner,
footspinner) แมลงในอันดับ (Order) Embioptera เพศเมียไม่มีปีก เพศผู้ส่วนมากมีปีก
ที่มีลักษณะและขนาดเหมือนกันทั้ง 2 คู่ แมลงชนิดนี้เกิดขึ้นมาในโลกนานกว่า 300 ล้านปี
รูปร่างลักษณะจึงดูโบราณและแปลกๆ โดยเฉพาะขาคู่หน้าที่มีลักษณะสั้นทู่ และมีต่อมผลิต
เส้นใยบริเวณส่วนปลายขา ซึ่งแตกต่างจากแมลงในกลุ่มอื่นๆ ที่ผลิตเส้นใยจากต่อมบริเวณ
ส่วนก้น (rectal gland) หรือต่อมน้ำ�ลาย (salivary gland) ส่วนขาคู่หลังขยายใหญ่และ
แข็งแรงมากเพราะต้องใช้ในการเดินหลบหนีศัตรู แมลงปั่นใยสามารถเดินได้ทั้งเดินไปข้างหน้า
และเดินถอยหลัง และขณะเดินจะพับปีกไปด้านหน้าเหนือส่วนหัว ซึ่งก็เป็นพฤติกรรมที่แปลก
จากแมลงอื่นอีกเช่นกัน
ยุวรินทร์ บุญทบ

21. ต่อนอนวัน
คนทั่วไปแค่ได้ยินคำ�ว่า “ต่อ” ก็รู้สึกได้ถึงความน่ากลัวและอันตรายที่เกิดจากการ
ต่อยของต่อ และส่วนใหญ่ก็จะรู้จักแต่ “ต่อหัวเสือ” น้อยคนนักที่จะรู้จัก “ต่อนอนวัน”
หลายคนคงสงสัยว่าน่าตาจะเหมือนต่อหัวเสือไหม น่ากลัวเหมือนกันหรือไม่ คำ�ถามเหล่านี้
คงเกิดขึ้นในใจตั้งแต่อ่านชื่อ “ต่อนอนวัน” แล้ว “ต่อนอนวัน” เป็นต่อในวงศ์ (Family)
Vespidae อันดับ (Order) Hymenoptera เช่นเดียวกับต่อหัวเสือ แต่อยู่คนละสกุล (Genus)
และมีรูปร่างน่าตาไม่เหมือนกัน ต่อนอนวันมีรูปร่างค่อนข้างผอม ตัวเรียวกว่าต่อหัวเสือมาก
สีของลำ�ตัวเป็นสีน้ำ�ตาลอ่อนใสๆ ทั้งส่วนหัว ส่วนอกและส่วนท้อง ยกเว้นตารวมเท่านั้น
ที่มีสีเข้ม แล้วทำ�ไม่ถึงได้ชื่อว่า “ ต่อนอนวัน ” ก็ด้วยเหตุผลที่ว่าต่อชนิดนี้ออกหากินในเวลา
กลางคืน (nocturnal wasp) เวลากลางวันจะอยู่ภายในรัง ซึ่งตรงกันข้ามกับต่อหัวเสือ
ที่ออกหากินในเวลากลางวัน (diurnal wasp) ส่วนกลางคืนจะกลับเข้ารัง แต่ก็มีเรื่อง
เล่าที่มาของชื่ออีกเรื่องหนึ่งว่า ที่เรียกว่า “ต่อนอนวัน” ก็เพราะว่าหากถูกต่อชนิดนี้ต่อย
จะไม่สามารถไปไหนได้ต้องนอนทั้งวัน ซึ่งน่าจะเป็นเรื่องเล่าขำ�ๆ หรือเพื่อให้เข้ากับชื่อ
“ต่อนอนวัน” มากกว่า เพราะไม่ว่าจะถูกต่อชนิดใดต่อย ก็คงต้องนอนซมกันทั้งวันนั่นแหละ
แต่ก็ยังนับว่าโชคดีที่พบ “ต่อนอนวัน” ไม่ง่ายนัก เพราะต่อชนิดนี้จะอาศัยอยู่ในป่าที่อยู่สูง
กว่าระดับน้ำ�ทะเลพอสมควร แต่สำ�หรับต่อหัวเสือพบได้ทุกที่ทุกระดับความสูง และขอย้ำ�
เตือนทุกคนว่าหากถูกต่อต่อยต้องรีบไปพบแพทย์เร็วที่สุด เพราะผลจากน้ำ�พิษของต่อ
มีอันตรายถึงชีวิตและหากเป็นไปได้ให้นำ�ตัวต่อไปยืนยันให้แพทย์ได้ตรวจสอบด้วย
ต่อนอนวัน
ต่อหัวเสือ
ศิริณี พูนไชยศรี

22. แมลงกินได้
แมลงกินได้หรือ edible insect มีมากมายหลากหลายชนิด ปัจจุบันหลาย
ประเทศนิยมชมชอบการกินแมลง เพราะรู้ว่าแมลงนอกจากจะมีโปรตีนเทียบได้กับเนื้อสัตว์
แล้วยังอุดมไปด้วยธาตุอาหารต่างๆ อีกมาก สำ�หรับประเทศไทย มีผู้คนนิยมบริโภคแมลง
มาช้านาน และด้วยภูมิปัญญาของแต่ละท้องถิ่น จึงสามารถรู้จักเลือกชนิดของแมลงมา
บริโภคด้วยวิธีการต่างๆ เช่น บริโภคดิบๆ หรือนำ�ไปคั่ว นึ่ง ต้ม ทอดหรือปรุงเป็นน้ำ�พริก
โดยข้อเท็จจริงแมลงส่วนใหญ่สามารถนำ�ไปบริโภคได้ แต่ก็มีบางชนิดที่จัดว่าเป็นแมลง
อันตรายไม่ควรนำ�ไปบริโภค ได้แก่ ด้วงน้ำ�มัน หรือด้วงโสน หรือด้วงไฟเดือนห้า (brister
beetle) ด้วงชนิดนี้มีข่าวเสมอๆ ว่ามีผู้บริโภคแล้วเสียชีวิต ทั้งนี้เนื่องมาจากผลของสารแคนทาริดิน
(cantharidin) ที่อยู่ตามตัวด้วง ส่วนอีกชนิดคือเพลี้ยกระโดดปีกแบน (flat-winged
planthopper) ซึ่งมีผู้บริโภคแล้วเกิดอาการวิงเวียนศีรษะ คลื่นไส้ การบริโภคแมลง
นอกจากจะมีอันตรายที่เกิดจากชนิดของแมลงโดยตรงแล้ว ปัจจุบันยังมีอันตรายที่ควร
พึงระวังถึงแหล่งที่มาของแมลงที่นำ�มาบริโภค ต้องปราศจากพิษตกค้างของสารกำ�จัด
ศัตรูพืช รวมทั้งวิธีการนำ�ไปบริโภคต้องถูกสุขอนามัยด้วย
ด้วงดิ่ง แมลงเหนี่ยง
แมลงดานา
นางพญาปลวก แมลงเม่า
ตั๊กแตน
จักจั่น
ไข่มดแดง
ยุวรินทร์ บุญทบ

23. ฤาๅจะมีแสงแต่ตัวบิน
ตัวที่คลานตามดินพาถวิลน่าฉงน
แสงระยิบระยับของหิ่งห้อยที่บินวนเวียนในยามค่ำ�คืนทำ�ให้บรรยากาศรายรอบตัว
ช่างน่ารื่นรมย์เสียจริง และเมื่อมองไปตามพื้นดินก็ยังเห็นจุดแสงน้อยใหญ่ เมื่อก่อน
เคยนึกสงสัยเหมือนกันว่าคือแสงอะไร มาวันนี้ก็ได้รู้แล้วว่า แสงที่เห็นเป็นแสงที่เกิดจาก
หิ่งห้อยเหมือนกัน แต่เป็นหิ่งห้อยที่อยู่ในระยะตัวหนอน ซึ่งแสงที่เห็นจะเป็นจุดแสง
ขนาดเล็ก หรือไม่เช่นนั้นก็เป็นแสงที่เกิดจากหิ่งห้อยเพศเมียชนิดหนึ่ง ตัวโตแต่ไม่มีปีก
หรือที่เรียกกันทั่วไปว่า หิ่งห้อยยักษ์ ซึ่งมีอวัยวะทำ�แสงบริเวณปลายส่วนท้องมีลักษณะ
คล้ายดวงไฟทำ�ให้แสงที่เปล่งออกมาค่อนข้างจ้า เห็นเป็นจุดแสงขนาดใหญ่และแสงของ
หิ่งห้อยเหล่านั้นจะมีช่วงการกะพริบแสงแต่ละครั้งห่างกันมาก จนเสมือนว่าหิ่งห้อยยักษ์
ชนิดนี้ไม่กะพริบแสง ดังนั้นเมื่อเดินหรือคลานตามพื้นดินในยามค่ำ�คืนจึงดูคล้ายดวงไฟดวง
น้อยๆ เกลื่อนกระจายดารดาษประดุจราว “ดาวบนดิน” นับเป็นสีสันแห่งความมหัศจรรย์
ของแมลงอย่างที่สุดอีกมิติหนึ่ง
ศิริณี พูนไชยศรี และ อิทธิพล บรรณาการ

24. อาณาจักรซับซ้อนที่น่าพิศวง
ทุกคนคงเคยเห็น“จอมปลวก”และคงนึกอยากจะรู้ว่าข้างในกองดินที่เห็นจะเป็น
อย่างไร ถ้าใครได้เคยผ่าหรือทำ�ลายรังปลวก จะพบว่าภายในรังมีลักษณะซับซ้อนราวกับ
อาณาจักรใหญ่โตที่น่าพิศวง ปลวกภายในรังจะมีหน้าตาหลายแบบ (polymorphism)
นักกีฏวิทยาจัดให้ปลวกเป็นแมลงสังคมที่มีวิวัฒนาการขั้นสูงหรือแมลงสังคมแท้ (eusocial
insect) มีการแบ่งวรรณะและหน้าที่กันอย่างชัดเจน “แมงเม่า” เป็นปลวกที่มีปีก หลังจับคู่
ผสมพันธุ์แล้วจะสลัดปีกทิ้ง หาที่ทำ�รังใหม่ เพศเมียจะพัฒนาต่อไปเป็น “ปลวกนางพญา”
นอนอยู่ในกระเปาะนางพญา (queen nest) ที่อยู่เฉพาะที่แสนสบาย มีปลวกงานเพียร
ป้อนอาหารตลอดเวลาจนส่วนท้องขยายใหญ่กว่าเดิมหลายร้อยเท่า ส่วนเพศผู้จะพัฒนา
ไปเป็น “ปลวกราชา” นอนเฝ้าอยู่ข้างๆ ทั้งปลวกนางพญาและปลวกราชาเป็นปลวกใน
วรรณะสืบพันธุ์ (reproductive caste) เมื่อการวางไข่ของนางพญาเริ่มลดลง ปลวกจะ
สร้างวรรณะสืบพันธุ์รอง (supplementary reproductive caste) ขึ้นมาทดแทน ซึ่งมี
รูปร่างเหมือนปลวกวรรณะสืบพันธุ์แต่มีขนาดเล็กกว่า ปลวกที่ทำ�หน้าที่ระแวดระวังปกป้อง
คุ้มกันไม่ให้ศัตรูกล้ำ�กรายเป็นปลวกในวรรณะทหาร (soldier caste) ปลวกวรรณะนี้มี
ส่วนหัวขยายใหญ่และมีกรามกัดที่แข็งแรงมาก ส่วนหน้าที่หาอาหาร ทำ�ความสะอาดรวม
ทั้งซ่อมแซมรังเป็นหน้าที่ของปลวกวรรณะงาน (worker caste) ซึ่งเป็นปลวกขนาดเล็ก
ตัวอ่อนนิ่ม และมีจำ�นวนมากกว่าปลวกวรรณะอื่นๆ
ปลวกมีโปรโตซัว (protozoa) ช่วยย่อยสลายเซลลูโลส (cellulose) ทำ�ให้ปลวก
สามารถกัดแทะเยื่อไม้จนผุกร่อน ทำ�ให้บ้านเรือนพังทลายเป็นหลังๆ ได้ ปลวกจึงเป็นศัตรู
ตัวร้ายของเคหสถานบ้านเรือนรวมทั้งต้นไม้ในป่า แต่ในระบบนิเวศธรรมชาติแล้วปลวก
เป็นแมลงที่มีประโยชน์อย่างยิ่ง เพราะปลวกจะช่วยย่อยสลายอินทรียวัตถุให้เป็นอนินทรียวัตถุ
ที่มีประโยชน์ต่อสิ่งมีชีวิตอื่น ปลวกนางพญา
จอมปลวก
ปลวกทหาร
ปลวกงาน
ภายในรังปลวก
ศิริณี พูนไชยศรี และ ยุวรินทร์ บุญทบ

25. หนามสารพัดพิษ
หนอนบุ้ง หนอนร่าน ความสวยงามที่แฝงไว้ด้วยอันตราย ขนธรรมดาๆ ในสายตา
ของมนุษย์กลับเป็นสิ่งพิเศษที่ธรรมชาติสร้างให้หนอนสามารถเอาตัวรอดอยู่ได้ในธรรมชาติ
ป้องกันตัวหรือทำ�อันตราย หนอนบุ้ง หนอนร่าน มีอวัยวะที่เรียกว่า stinging hair และ
spine เป็นขนหรือหนามที่ใช้ป้องกันตัว โครงสร้างที่ทำ�ให้เกิดพิษจะพบอยู่บนผิวหนังของ
ตัวหนอน โครงสร้างดังกล่าวประกอบด้วยขน อาจเป็นขนสั้น ขนยาว ขนแข็งคล้ายหนาม
ขนดังกล่าวพบทั่วลำ�ตัว หรือรวมกันเป็นกลุ่มตามปล้อง ลักษณะเป็นท่อกลวงบรรจุสาร
พิษอยู่ข้างใน สารเหล่านี้สร้างมาจากต่อมพิษ (poison gland) ซึ่งพบอยู่ที่ฐานของขน เมื่อ
สัมผัสถูกขน พิษของหนอนจะทำ�ให้เกิดอาการแสบร้อนทันที เกิดผื่นแพ้ที่ผิวหนัง จากนั้น
จะบวม ชา เป็นผื่นลมพิษ พิษจะกระจายไปบริเวณข้างเคียง ทำ�ให้เกิดการอักเสบ บวม
เช่น ที่ต่อมน้ำ�เหลือง อาจมีอาการปวดศีรษะ คลื่นไส้ อาเจียน ชา เป็นอัมพาต และช็อคได้
อาการจะเป็นมากในผู้ที่มีประวัติแพ้ ในกรณีขนพิษเข้าตาอาจทำ�ให้ตาบอดได้ การรักษา
อาการพิษจากขนพิษของหนอน ทำ�ได้โดยการดึงเอาขนพิษออกด้วยเทปกาว ใช้น้ำ�แข็ง
ประคบบริเวณที่ถูกพิษ กินยาแก้แพ้ (antihistamine) ยาระงับปวด ในรายที่แพ้มากให้รีบ
นำ�ส่งโรงพยาบาล
หนอนบุ้งพู่เหลือง
หนอนมังกร
หนอนบุ้งเหลือง
หนอนร่าน หนอนร่าน
สุนัดดา เชาวลิต

26. ความลับของเหล็กใน
หลายต่อหลายคนคงเคยได้ยิน และหลายคนอาจเคยได้รับรู้ความเจ็บปวดที่เกิด
จากเหล็กในมาแล้ว และอีกหลายคนคงอยากรู้ว่าเหล็กในคืออะไร “เหล็กใน” เป็นอวัยวะที่
ดัดแปลงมาจากอวัยวะวางไข่ (ovipositor) ของแมลงในอันดับ (Order) Hymenoptera
(ผึ้ง ต่อ แตน มด) นั่นเอง ซึ่งนอกจากจะทำ�หน้าที่วางไข่แล้ว ยังใช้เป็นอาวุธได้ด้วย โดย
จะมีต่อมพิษติดอยู่ที่บริเวณโคนของเหล็กใน สำ�หรับผึ้งจะตายหลังจากต่อยเหยื่อ เกิดจาก
การที่เหล็กในของผึ้งมีลักษณะพิเศษ นั่นคือเป็นเงี่ยงคล้ายกับฉมวก มีรอยบากที่ลึก เมื่อ
ผึ้งต่อยเหยื่อจึงไม่สามารถดึงเหล็กในกลับคืนได้ เหล็กในจะหลุดออกมาพร้อมต่อมพิษ
ผึ้งตัวนั้นก็จะบาดเจ็บจากการที่ผนังช่องท้องฉีกขาด และตายไปในที่สุด ส่วนต่อ แตน
รอยบากของเงี่ยงไม่ลึก จึงทำ�ให้ดึงเหล็กในกลับได้ และสามารถต่อยเหยื่อได้ซ้ำ�แล้วซ้ำ�อีก
แต่ในโลกของเราก็ยังคงมีผึ้งบางชนิดที่ต่อยไม่ได้นั่นก็คือ ผึ้งชันโรง (stingless bees) ซึ่ง
เป็นผึ้งที่ไม่มีเหล็กใน แต่ใช้กรามในการกัดเพื่อต่อสู้และป้องกันตัวเองจากศัตรูที่รุกราน
เหล็กในต่อ
เหล็กในผึ้ง
ต่อหัวเสือ
ชันโรงไม่มีเหล็กใน เหล็กในผึ้งหลุดติดกับเหยื่อ
ยุวรินทร์ บุญทบ

27. ตะกร้าเก็บเกสร
หากกล่าวถึงตะกร้าเก็บเกสรหลายคนคงเกิดความสงสัยว่า เกี่ยวข้องอย่างไร
กับแมลง จริงๆ แล้ว ตะกร้าเก็บเกสร (pollen basket หรือ corbiculum) คือ ส่วนขา
หลังของผึ้งที่มีลักษณะแตกต่างจากขาแมลงทั่วไป เพราะมีการดัดแปลงรูปร่างให้แบน
และมีแผงขนหนา เพื่อให้มีความเหมาะสมในการหาอาหาร โดยผึ้งจะนำ�เหล่าเกสรดอกไม้
(pollen) ต่างๆ ที่เก็บรวบรวมมาได้ผสมกับน้ำ�ต้อย (nectar) จากดอกไม้ แล้วปั้นเป็น
ก้อนเกสร (pollen load) เก็บไว้ที่ขาหลังนี้ก่อนนำ�กลับไปเป็นอาหารให้แก่ตัวอ่อนที่อยู่
ภายในรัง
ขาหน้า
ขาหลัง
ขากลาง
รังผึ้ง
ตะกร้าเก็บเกสร
ยุวรินทร์ บุญทบ

28. ปริศนาเสียงที่แสนไพเราะ
หลายคนคงคุ้นเคยและรู้จักรูปร่างหน้าตาของจิ้งหรีด เด็กหลายคนเคยจับจิ้งหรีด
มาสู้กัน บางครั้งก็เคยฉงนสงสัยว่า ทำ�ไมจิ้งหรีดบางตัวส่งเสียงร้องแหลมดัง แต่บางตัวกลับ
ไม่มีเสียง ปริศนาก็กระจ่างชัดว่า เสียงที่ได้ยินเกิดจากอวัยวะทำ�เสียงที่มีเฉพาะในจิ้งหรีด
เพศผู้เท่านั้น โดยจิ้งหรีดจะใช้ปีกคู่หน้าถูกัน ปีกด้านขวาจะทับบนปีกด้านซ้าย เมื่อจะทำ�
เสียง จิ้งหรีดจะยกปีกคู่หน้าขึ้น ใช้อวัยวะทำ�เสียงบริเวณปีกที่มีลักษณะคล้ายหนามหรือ
ปุ่ม (file) เรียงเป็นแถวอยู่บริเวณโคนปีกคู่หน้าด้านขวาถูกับสันแข็ง (scraper) บริเวณ
ขอบปีกด้านซ้าย ทำ�ให้เกิดเสียงหวานแหลมก้องกังวานฟังไพเราะยิ่งนัก
จิ้งหรีดขณะทำ�เสียง
หนามหรือปุ่ม สันแข็ง
ชมัยพร บัวมาศ

29. หนวดกุ้งเคลื่อนที่
หากกล่าวถึง “หนวดกุ้ง” ที่ไม่ได้หมายความถึงหนวดของสัตว์น้ำ�ประเภท
กุ้งแล้ว หลายคนอาจนึกถึง “หนวดกุ้ง” ที่หมายความถึงเสาอากาศ ช่วยในการรับสัญญาณ
ภาพของโทรทัศน์ ซึ่งในปัจจุบันเยาวชนยุคใหม่อาจไม่คุ้นเคยกับคำ�คำ�นี้ แต่ในมุมมองของ
นักกีฏวิทยาผู้ศึกษาเกี่ยวกับแมลงชนิดต่างๆ ก็จะนึกถึงแมลงชนิดหนึ่ง ที่มีรูปร่างลักษณะ
คล้ายกับแบกหนวดกุ้งไว้กับตัวตลอดเวลาจนดูราวกับว่า “หนวดกุ้งเคลื่อนที่” ซึ่งจริงๆ แล้ว
หนวดกุ้งที่กล่าวถึงนี้ คือท่อขับของเหลว (siphunculi หรือ cornicle) ของเพลี้ยอ่อน
(aphid) ที่มีลักษณะเป็นท่อคู่ตรง ยื่นยาวออกมาจากบริเวณด้านบนของปล้องท้องปล้องที่ 5
หรือ 6 ซึ่งเป็นลักษณะพิเศษที่พบเฉพาะในเพลี้ยอ่อน แมลงปากดูดขนาดเล็ก ลำ�ตัวอ่อนนุ่ม
รูปร่างคล้ายผลฝรั่ง ในวงศ์ Aphididae อันดับ Hemiptera เท่านั้น หนวดกุ้งในเพลี้ยอ่อน
มีขนาดสั้นหรือยาวแตกต่างกันแล้วแต่ชนิดของเพลี้ยอ่อนและไม่ได้ทำ�หน้าที่รับสัญญาณ
ภาพเหมือนกับหนวดกุ้งของโทรทัศน์ แต่ทำ�หน้าที่ขับของเหลวเหนียวออกมา เพื่อป้องกัน
ตัวเองจากศัตรู
เพลี้ยอ่อน
หนวดกุ้งทีวี
ชฎาภรณ์ เฉลิมวิเชียรพร

30. ธรรมชาติแห่งพฤติกรรม
“มดแดง” สร้างรัง พฤติกรรมน่าสนใจ
ดึงไม้ใบไกลให้ใกล้ชิดกัน
สร้างเยื่อเจือใยให้เลี้ยวเกี่ยวพัน
ประกบครบครันเป็น “บ้านมดแดง”
ชมัยพร บัวมาศ

31. สื่อสารภาษา แบบ มด..มด
มดเป็นแมลงที่อยู่รวมกันเป็นกลุ่มหรือเป็นสังคมขนาดใหญ่ ซึ่งการอยู่ร่วมกัน
เป็นจำ�นวนมากจำ�เป็นต้องมีการสื่อสารระหว่างมดแต่ละตัวภายในรัง แล้วมดสื่อสารกัน
ด้วยภาษาอะไรหนอ ? มดไม่สามารถใช้เสียงพูดคุยกันได้เหมือนมนุษย์ แต่มดพูดคุยกันโดย
อาศัยการสัมผัส ท่าทางร่วมกับการปล่อยสารเคมีจากต่อมบริเวณปลายส่วนท้อง บริเวณ
ท้อง และบริเวณขากรรไกร ซึ่งพบว่าหากมดเดินไปพบอาหาร มดจะปล่อยสารเคมีที่อยู่
บริเวณปลายส่วนท้องแตะตามเส้นทางที่พบ เพื่อเป็นการบอกเส้นทางและเมื่อพบมดงาน
ตัวอื่นๆ มดจะส่ายหัวไปมาและใช้หนวดบุ้ยใบ้ให้ไปหาอาหารตามเส้นทางที่ได้ปล่อยสารเคมี
ไว้แล้ว ส่วนมดตัวที่จะตามไปหาอาหารก็จะใช้ปลายหนวดแตะตามทางที่ได้ปล่อยสารเคมี
ไว้แล้ว แต่หากมีผู้บุกรุกรัง มดจะปล่อยสารเคมีออกมาจากต่อมบริเวณขากรรไกรพร้อมๆ
กับลากส่วนท้องเป็นวงเพื่อเตือนสมาชิกในรังให้ลุกขึ้นมาป้องกันรังและเหล่าสมาชิก
ตัวน้อยภายในรังจากศัตรูผู้รุกราน มดบางชนิดอาจจะฉีดพ่นสารเคมีจากเหล็กในซึ่งกลิ่น
ของสารเคมีที่ปล่อยออกมาจะสามารถขับไล่ศัตรูผู้บุกรุกได้ และถ้ามดจะไปสร้างรังใหม่ มด
จะบอกเหล่าสมาชิกให้ไปช่วยกันโดยการปล่อยสารเคมีบริเวณปลายส่วนท้องนำ�ทางไปยัง
จุดที่จะสร้างรังใหม่และจะส่ายลำ�ตัวพร้อมกับดึงขากรรไกรของมดตัวอื่นๆ เพื่อเป็นการส่ง
สัญญาณให้ร่วมมือร่วมใจกันในการสร้างรังใหม่
พฤติกรรมการสื่อสารของมดแต่ละเรื่องดูช่างน่าสนใจมาก บางเรื่องแม้ว่าจะดู
ซับซ้อนแต่ก็สามารถสื่อสารให้เข้าใจกันได้อย่างดี ซึ่งทำ�ให้มดมีความสมัครสมานสามัคคี
รวมกันเป็นหนึ่งเดียว และหาญกล้าที่จะต่อสู้กับผู้รุกรานที่มีทั้งพลกำ�ลังและขนาดตัว
ที่ใหญ่กว่าได้อย่างไม่สะทกสะท้าน
ชมัยพร บัวมาศ

32. ระบำ�ผึ้ง
ระบำ�ผึ้งในที่นี้หมายถึงการเต้นรำ�ของผึ้ง (bee dance) ซึ่งเปรียบเสมือนภาษา
ที่ใช้ในการสื่อสารของสังคมผึ้ง โดยมีผึ้งสำ�รวจ (scout bee) เป็นผู้รับหน้าที่ส่งข่าวเกี่ยวกับ
แหล่งอาหาร ความอุดมสมบูรณ์ของอาหาร รวมทั้งระยะทางจากรังถึงแหล่งอาหารให้แก่
ผึ้งงาน (worker) ภายในรัง ซึ่งการสื่อสารต้องอาศัยสารเคมี การแสดงท่าทาง เสียง และ
การสัมผัสตัวกัน การสื่อสารโดยใช้ท่าทางการเต้นรำ�ของผึ้งมี 2 แบบ ได้แก่
การเต้นรำ�แบบวงกลม (round dance) ผึ้งสำ�รวจจะเต้นรำ�เป็นวงกลม บนผนัง
ด้านในของรังผึ้งและจะเต้นวนอยู่หลายรอบนานประมาณ ½ - 1 นาทีจึงหยุดเต้น จากนั้นจะ
เคลื่อนย้ายไปเต้นในตำ�แหน่งต่างๆ บนผนังรัง หากพบว่าแหล่งอาหารมีความอุดมสมบูรณ์
มาก ผึ้งสำ�รวจจะเต้นอย่างรวดเร็วและรุนแรง การเต้นแบบวงกลมนี้ไม่ได้บอกทิศทาง
ของแหล่งอาหารแต่จะบอกเพียงระยะทางว่าอยู่ภายในรัศมี 100 เมตร จากรังเท่านั้น
การเต้นรำ�แบบส่ายท้อง (tail wagging dance) เมื่อพบแหล่งอาหารที่ไกลจาก
รังมากกว่า 100 เมตร ผึ้งสำ�รวจจะเริ่มเต้นรำ�แบบส่ายท้อง โดยผึ้งจะวิ่งเป็นเส้นตรงขึ้น
ก่อน แล้วหมุนวนรอบซ้ายและขวารอบละครึ่งวงกลม การเต้นรำ�ลักษณะนี้จะสามารถ
บอกทิศทางระหว่างแหล่งอาหารกับที่ตั้งของรังได้ ผึ้งสำ�รวจจะเต้นแบบนี้ซ้ำ�แล้วซ้ำ�อีก
จำ�นวนรอบและระยะเวลาในการเต้นเป็นตัวกำ�หนดระยะทางจากรังถึงแหล่งอาหาร ผึ้งสำ�รวจ
จะย้ายตำ�แหน่งการเต้นไปยังที่ต่างๆ บนรวงรังให้สมาชิกภายในรังได้รับรู้มากที่สุดจึงหยุดเต้น
ความรุนแรงของการเต้นเป็นการบ่งบอกถึงความอุดมสมบูรณ์ของแหล่งอาหารเช่นเดียวกับ
การเต้นรำ�แบบวงกลม
ในขณะที่ผึ้งสำ�รวจกำ�ลังเต้นรำ� ผึ้งงานจะสังเกตและรับรู้ถึงกลิ่นและชนิดของ
ดอกไม้จากเกสรที่ติดอยู่ตามตัวผึ้งสำ�รวจ
การเต้นรำ�แบบวงกลม การเต้นรำ�แบบส่ายท้อง
ยุวรินทร์ บุญทบ

33. เวียนวนวนเวียน
แค่อ่านชื่อก็รู้สึกเวียนหัวแล้ว ตัวอะไรกันอีกนะ แต่นักกีฏวิทยาก็เดาได้อีกว่า น่าจะเป็น
“มวนวน” เจ้ามวนวนนี่ จริงๆ น่าจะชื่อมวนกรรเชียงมากกว่า เพราะมีอุปนิสัยชอบหงาย
ท้องว่ายน้ำ� แต่เมื่อคว่ำ�ตัวว่ายน้ำ�กลับว่ายวนเวียนเวียนวนซะอย่างนั้น จึงได้ชื่อว่า “มวนวน”
มวนวน (backswimmer bug) เป็นแมลงในวงศ์ (Family) Notonectidae อันดับ (Order)
Hemiptera ลำ�ตัวรูปไข่ค่อนข้างยาว ประมาณได้ 5-12 มิลลิเมตร สีน้ำ�ตาลอ่อน ด้าน
หลังโค้งนูน หนวดสั้น ปากแบบเจาะดูด ขายาว ขาคู่หลังค่อนข้างแบนและยาวกว่าคู่อื่นๆ
มีขนปกคลุมเหมาะสำ�หรับว่ายน้ำ�และช่วยให้ว่ายน้ำ�ได้รวดเร็ว มวนวนชอบลอยตัวบนผิวน้ำ�
เมื่อดำ�สู่ใต้น้ำ�จะนำ�ฟองอากาศบนผิวน้ำ�ติดตามลำ�ตัวและใต้ปีกลงไปด้วยเพื่อใช้หายใจ พบ
ชุกชุมในช่วงฤดูฝนบริเวณแหล่งน้ำ� เช่น บึง บ่อ สระ คลอง หนองน้ำ�และนาข้าว มวนวน
สามารถจับเหยื่อที่มีขนาดใหญ่กว่าตัว เช่น แมลงที่ตัวโตกว่า ลูกกบ กุ้งและปลาตัวเล็กๆ
เพื่อดูดกินเป็นอาหาร
ชลิดา อุณหวุฒิ

34. นักสเก็ตบนผิวน้ำ�
หลายคนอาจจะเคยสังเกตเห็นสิ่งมีชีวิตขนาดเล็กขายาวๆ คล้ายแมงมุม เคลื่อนที่
ไปมาบนผิวน้ำ�อย่างรวดเร็วในแหล่งน้ำ�ใกล้ๆ บ้าน เคยสงสัยบางไหมว่าคือตัวอะไร แต่หาก
ได้ไปดูใกล้ๆ ชัดๆ ก็จะรู้ว่าเป็นแมลงชนิดหนึ่ง ที่ชาวบ้านเรียกกันว่า จิงโจ้น้ำ� ซึ่งในความ
หมายของนักกีฏวิทยาจะหมายถึงมวนจิงโจ้น้ำ� หรือ water strider หรือ pond skater
แมลงในวงศ์ (Family) Gerridae อันดับ (Order) Hemiptera แมลงชนิดนี้จะพบอยู่บน
ผิวน้ำ� มีลำ�ตัวค่อนข้างเรียวยาว ขาคู่หน้า (fore leg) ค่อนข้างสั้นใช้ในการจับสัตว์อื่นกิน
เป็นอาหาร ส่วนขาคู่กลาง (mid leg) และขาคู่หลัง (hind leg) จะยาวกว่าลำ�ตัวหลายเท่า
เพื่อช่วยให้เกิดการกระจายน้ำ�หนักของจิงโจ้น้ำ�เวลาที่อยู่บนผิวน้ำ� ปลายขา (tarsus) ของขา
ทั้งสองคู่มีจำ�นวนปล้อง 2 ปล้อง และที่สำ�คัญมีขนขนาดเล็ก (microseta) จำ�นวนมาก ปกคลุม
และซ้อนกันอยู่หลายชั้น จึงทำ�ให้ปลายขาไม่เปียกเมื่อเวลาสัมผัสน้ำ� รวมทั้งทำ�ให้จิงโจ้น้ำ�
สามารถเคลื่อนที่บนผิวน้ำ�ได้คล่องแคล่ว รวดเร็ว ราวกับนักสเก็ตบนผิวน้ำ�ที่มีลีลาท่าทาง
น่ามองน่าชม ไม่แพ้นักสเก็ตน้ำ�แข็งที่กำ�ลังโชว์ลีลาพลิ้วไหวบนลานน้ำ�แข็ง
ชมัยพร บัวมาศ