2. Rewolucja październikowa 1917 przeprowadzona przez bolszewików spowodowała ustrojową i terytorialną dezintegrację Rosji. Dążyli oni do światowej rewolucji i zaczęli wspierać w państwach lokalne partie komunistyczne. Poparcie to najczęściej sprowadzało się do interwencji Armii Czerwonej. W 1917 r. powstała Rosyjska Socjalistyczna Federacyjna Republika Radziecka oraz Republika Ukraińska, w 1919 – białoruska. W latach 1920-1921 bolszewicy zajęli Azerbejdżan, Armenię i Gruzję i powołali na tym obszarze Zakaukaską Federacyjną Socjalistyczną Republikę Radziecką. ZSRR to było pierwsze na świecie państwo komunistyczne. Istniało od 30 grudnia 1922 do 26 grudnia 1991. Zajmował on ok. 1/6 globu .
3. Po stłumieniu ruchów rewolucyjnych w krajach zagrożonych przez komunizm, nieudanej wyprawie na Zachód (tzw. wojna polsko-bolszewicka), a także zniszczeń wojennych, bolszewicy zostali zmuszeni do zmiany kursu. W 1921 władze komunistyczne spowodowały wybuch głodu na Powołżu, który pochłonął 5,1 miliona ofiar. Była to największa katastrofa humanitarna w Europie od czasów czarnej śmierci. W tym samym roku wprowadzono w życie nową gospodarkę rynkową (tak zwany NEP – Nowa Polityka Ekonomiczna), ograniczono terror, zachowując jednak zasadę dyktatury partii.
4. Choroba i śmierć Lenina spowodowały zaciętą walkę o władzę w partii. Najbliżsi współpracownicy Lenina – Grigorij Zinowjew i Lew Kamieniew w sojuszu z Józefem Stalinem usunęli uważanego za drugą osobę w partii i następcę wodza – organizatora i głównodowodzącego Armii Czerwonej Lwa Trockiego. Po eliminacji przeciwników w toku czystek w partii, armii i administracji Stalin przejął władzę dyktatorską. Najważniejszym posunięciem władz była kolektywizacja rolnictwa – przymusowe połączenie gospodarstw chłopskich w quasi-spółdzielcze przedsiębiorstwa (kołchozy). W wyniku kolektywizacji oraz masowego terroru ZSRR stał się państwem totalitarnym. . Aresztowano i rozstrzelano prawie wszystkich byłych opozycjonistów, następnie zaś represjami objęto posłusznych zwolenników Stalina, którym przypisywano rzekome szpiegostwo i sabotaż.
5. ZSRR poprzez Komintern wspierał zaangażowanie komunistów na świecie we wspólną walkę z faszyzmem i zbrojnie wspierał republikanów w Hiszpanii. Nieoczekiwaną woltę wykonała radziecka dyplomacja 23 sierpnia 1939, kiedy został podpisany pakt Ribbentrop-Mołotow. W zgodzie z jego postanowieniami Armia Czerwona 17 września przekroczyła granicę z Polską i zajęła znaczną część terytorium. Na zajętych obszarach przeprowadzono fikcyjne wybory i obwieszczono o wcieleniu tych ziem do republik: białoruskiej i ukraińskiej. Pod presją siły i w zgodzie z traktatem Ribbentrop-Mołotow wymuszono także wejście (w 1940) Armii Czerwonej do Litwy, Łotwy i Estonii i w tych krajach proklamowano republiki radzieckie, które "przystąpiły" do ZSRR.
6. 22 czerwca 1941 wojska niemieckie, być może uprzedzając planowany atak radziecki, rozpoczęły realizację Planu "Barbarossa" – wojny błyskawicznej w ZSRR. Zdemoralizowane przez represje i słabo wyszkolone do obrony oddziały stawiały słaby opór i wkrótce wojska niemieckie znalazły się na przedpolach Moskwy. Nie udało się jednak Niemcom ani zająć stolicy, ani sparaliżować gospodarki, a przewaga demograficzna i patriotyzm Rosjan sprawił, że w 1943 (bitwa pod Stalingradem) Armia Czerwona osiągnęła strategiczną przewagę i zmusiła Niemców nie tylko do wycofania się z terytorium ZSRR, ale także z Rumunii, Bułgarii, Węgier, Polski, znacznej części Czechosłowacji.
7. Po zakończeniu wojny w ZSRR nie zmieniono systemu politycznego ani gospodarczego. W przeddzień śmierci Stalina przygotowywano także czystkę antyżydowską. Wysiłki władz skoncentrowały się na uzyskaniu militarnej przewagi nad państwami zachodnimi, co doprowadziło do tzw. zimnej wojny. ZSRR zbudował własną bombę atomową w 1949 r.
8. Śmierć Stalina 5 marca 1953 zapoczątkowała okres zaciętej walki o władzę. Stopniowo umacniała się pozycja nowego pierwszego sekretarza KC KPZR Nikity Chruszczowa, który pozbył się w 1955 potężnego premiera Gieorgija Malenkowa, a w 1957 udaremnił próbę obalenia jego władzy przez "starą gwardię" stalinowców. Chruszczow oparł się na aparacie partyjnym, jednocześnie próbując przeprowadzić destalinizację: w 1956 na zjeździe partii wygłosił sławny referat, wyliczający zbrodnie i pomyłki Stalina. Polityka Chruszczowa była pełna sprzeczności. Z jednej strony zniósł masowy terror, przywrócił podstawowe prawa pracownicze i podstawy praworządności (nowy kodeks karny), unikał zamykania dysydentów i dopuścił do publikacji dzieła Sołżenicyna, z drugiej strony walczył ze sztuką abstrakcyjną, wzmógł prześladowania cerkwi i nakazał strzelać do demonstrujących robotników w Nowoczerkasku w 1962. W polityce zagranicznej z jednej strony pogodził się z niezależnością Jugosławii i mniejszym obciążeniem państw satelickich, głosił hasła rozbrojenia i "współistnienia" dwóch systemów – z drugiej brutalnie stłumił powstanie na Węgrzech w 1956, wysłał czołgi na Warszawę w październiku 1956 bo nie zgodził się na Gomułkę. Rządy Chruszczowa zakończył spisek najbliższych współpracowników, który pozbawił go władzy 14 października 1964.
9. Na czele nowej ekipy stanął Leonid Breżniew, a stanowisko premiera objął Aleksiej Kosygin. Ekipa Breżniewa doszła do władzy na fali sprzeciwu aparatu partyjnego wobec eksperymentów poprzedniej ekipy i udało jej się ustabilizować system polityczny i gospodarczy tak skutecznie, że lata 1964-1985 uzyskały miano "epoki zastoju". Konserwację systemu umożliwiły trzy czynniki: skuteczna walka z ruchem dysydenckim, prowadzona przez KGB pod sprężystym kierownictwem Jurija Andropowa, równowaga w wyścigu zbrojeń z USA, zmuszający Zachód do ustępstw oraz wysokie ceny eksportowych towarów.
10. Michaił Gorbaczow, który objął władzę w 1985 stanął w obliczu narastającego kryzysu gospodarczego, toczącej się bez szans na zwycięstwo wojny afgańskiej, przegranego wyścigu zbrojeń (tzw. wojny gwiezdne) oraz korupcji władzy. Jego celem były kardynalne reformy, które umocniłyby system polityczny ZSRR. Jego wysiłki jednak zakończyły się fiaskiem i nie tylko nie umocniły, ale raczej przyspieszyły upadek totalitarnego państwa. Od 1988 "odgórna rewolucja" zaczyna rozwijać się według własnych praw. Ujawniły się tłumione dotąd konflikty narodowościowe. Jako pierwszy niepodległość ogłosił parlament litewski 11 marca 1990 (co sprowokowało interwencję Armii Radzieckiej). 19 sierpnia 1991 ma miejsce pucz moskiewski. Próba zdobycia siedziby władz rosyjskich kończy się jednak niepowodzeniem, gdy przed budynkiem gromadzą się tłumy mieszkańców Moskwy, do których przemawia Jelcyn, a oddziały specjalne wysłane przez przywódców puczu nie wykonują rozkazu zajęcia moskiewskiego "Białego Domu". W tej sytuacji spiskowcy niepewni poparcia żołnierzy nie decydują się na dalsze próby użycia siły i po trzech dniach oddają władzę Gorbaczowowi. 6 września rząd rosyjski uznaje niepodległość Litwy, Łotwy i Estonii, a 8 grudnia przywódcy pozostałych republik ZSRR podpisują układ białowieski o likwidacji ZSRR i utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw. 25 grudnia 1991 podaje się do dymisji całkowicie już pozbawiony władzy prezydent ZSRR – Michaił Gorbaczow i akt ten ostatecznie kończy istnienie prawie 70-letniego państwa.
