1. ÊÎÐÏÜÞÒÅÐÈÉÍ ÁҮÒÝÖ ÁҮÐÝËÄÝÕҮҮÍ, ÒÅÕÍÈÊ ÁÀ
ÏÐÎÃÐÀÌ ÕÀÍÃÀÌÆ
ÊÎÐÏÜÞÒÅÐÈÉÍ ÒÅÕÍÎËÎÃÈ ÄÀÕÜ ÕӨÃÆÈË
ªíººäðèéí áàéäëààð 5 òºðëèéí êîìïüþòåð áàéíà:
1. Microcontroller: àõóéí öàõèëãààí áàðàà, àâòîìàøèí çýðýãò ñóóðèëëàãääàã. Òóõàéëáàë øàðàã÷
çóóõíû òîõèðóóëãûí ºãºãäëèéã õýðõýí õàäãàëàõ ãýõ ìýò.
2. Microcomputer: Øèðýýí äýýð áàãòàõóéö áóþó æèæã õýìæýýíèé êîìïüþòåðèéã õýëíý. PC (Personnal
Computer) áîëîí Workstation ãýñýí õî¸ð ÿíç áàéæ áîëíî.
2. 1. Персонал компьютер : Микропроцессор дээр суурилагдсан хувь хїн ашиглахад зориулсан
жижиг хэмжээний компьютерийг хэлнэ.
Персонал компьютерийг дотор нь дараах байдлаар хуваадаг.
- Desktop
- Laptop/notebook буюу зєєврийн компьютер
- PDA буюу жижиг хэмжээний Palm компьютер
a. Desktop компьютер
Энэ персонал компьютерийг ширээн дээр байрлуулах зориулалтаар гаргадаг учраас ширээний
компьютер гэж нэрлэдэг.
b. Laptop /notebook/portable компьютер
Laptop буюу зєєврийн компьютерийг їйлдвэрлэгчид нь Notebook гэж нэрлэдэг бєгєєд тэжээлд
залгахаас гадна батерейгаар ажиллах боломжтой овор хэмжээ багатай тул нэг газраас нєгєє рїї
зєєж авч явахад тохиромжтой. Зєєврийн компьютерийн дэлгэцийг ихэвчлэн thin-screen technology
буюу нимгэн дэлгэцийн технологиор хийсэн байдаг. Нимгэн дэлгэцийн трансистор буюу (Thin Film
Transistor) эсвэл актив матрицан дэлгэц нь гарч байгаа дїрсийг илїї тод їзїїлэхээс гадна аль ч
талаас нь харахад уг дїрсэнд
єєрчлєлт ордоггїй.
Laptop: Õàâòãàé äýëãýö á¿õèé 纺âðèéí êîìïüþòåð. Ëàïòîï êîìïüþòåð íü notebook & subnotebook ãýñýí 2
òºðëèéíõ áàéíà.
Notebook: ÿëüã¿é çóçààì 纺âðèéì êîíïüþòåð. Ýäãýýð ìü àâ÷ ÿâàõ çîðèñëàëòààð ô¿ìõýìä áàãтàõ áºãººä
ýíãèéí Desktop êîìïüþòåð¿¿ä øèã õ¿÷èí ÷àäàëòàé áàéäàã.
Subnotebook: 1.8-4 ôóíòûí æèíòýé, æèíã õýìíýõ ¿¿äíýýñ õàòóó äèñê íü ãîëäóó ñàëàíãèä áàéðëàäàã.
c. Palm êîìïüþòåð
Palm нь сїїлийн їед єргєн хэрэглэгдэж байгаа Personal Digital Assistant (PDA) буюу жижиг хэмжээний
тоон системийн тєхєєрємж юм. Гартаа бариад авч явж болохуйц уг жижиг тєхєєрємжийг Palmtop
компьютер ч гэж нэрлэдэг. 1996 онд анх удаа Palm Computing компани энэ тєхєєрємжийг имэйл
илгээх, тэмдэглэл бичих, тоглоом тоглоход зориулж Palm Pilot гэсэн нэртэйгээр гаргажээ. Palm дээр
зєвхєн єгєгдлийг боловсруулж, хадгалаад зогсохгїй мєн desktop эсвэл laptop компьютерээс файл
татаж авч єєр дээрээ боловсруулаад дараа нь эргээд компьютер лїї хуулах боломжтой.
2.2.Workstation
Персонал компьютерийг бодоход илїї хїчин чадалтай мєн дэлгэцийн чанар нь илїї сайн байдаг.
Workstation нь ердийн персонал компьютертэй харьцуулахад хурд, хїчин чадлын хувьд илїї байдаг.
Хувь хїний хэрэгцээнд гэхээсээ илїї бизнесийн чиглэл, мэргэжлийн тївшинд илїї ашиглагддаг. Их
хэмжээний санах ой, хурд ихтэй процессор, єндєр хурдын график адаптер бїхий workstation
шаардагддаг ямар ч байгууллага хувь хїн хэрэглэж болно. Жишээ нь компьютер графикын
дизайнер, барилгын зургын архитектор г.м.
IBM, DEC, Hewlett-Packard болон Sun Microsystems компаниуд Workstation їйлдвэрлэн гаргадаг.

2. 3. Minicomputer: Хэмжээгээрээ microcomputer, mainframe 2 компьютерийн завсрын компьютер юм.
IBM пїїсийн AS/400e загвар нь minicomputer-ийн нэг жишээ юм.
4. Mainframe: Овор хэмжээгээрээ том, асар олон хэрэглэгч нэгэн зэрэг хандаж ажиллах боломжтой
компьютерийг хэлнэ. Ихэвчлэн IBM пїїс їйлдвэрлэдэг байсан бєгєєд нисэх буудал, банк, санхїїгийн
томоохон пїїсїїд, их сургуулиуд толгой компьютерээр ашигладаг байв.
5. Supercomputer: Асар том хэмжээтэй ба ихэвчлэн эрдэм шинжилгээний зориулалтаар ашигладаг.
Їїнийг тусгай зориулалтын агааржуулах системтэй єрєєнд байрлуулах бєгєєд ердийн персонал
компьютерээс 50000 дахин илїї хурдтай. Батлан хамгаалах, цаг уурын алба, эрдэм шинжилгээний
институт, томоохон их дээд сургуулиуд энэ суперкомпьютерийг ашигладаг.
Ñåðâåð
Ñåðâåð ãýäýã îéëãîëòûí òóõàéä êîìïüþòåðèéí îâîð õýìæýý ÿðèãäàõã¿é. Ñåðâåð áóþó ñ¿ëæýýíèé
ñåðâåð ãýäýã íü ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí îëîí êîìïüþòåð¿¿äèéí (êëèåíò êîìïüþòåð¿¿ä) õóâüä ºãºãäëèéí áààç,
ïðîãðàììóóäûã õàäãàëäàã òºâ êîìïüþòåð (çàðèìäàà òîëãîé êîìïüþòåð ÷ ãýæ íýðëýäýã ) þì.
Компьютерийн їндсэн ойлголт
Электроник болон электромеханик хэсгїїдээс бїрдсэн тєхєєрємжийг компьютер гэнэ.
Энэ тєхєєрємжийг дангаар нь ашиглах боломжгїй бєгєєд дараах зїйлїїд нэгдэж, компьютерийн
системийг бїрэлдїїлдэг. Ингэснээр бид єєрийн хэрэгцээндээ ашиглах боломжтой болдог.
Òîîí ñèñòåì äýýð ñóóðèëñàí êîìïüþòåð
Êîìïüþòåð íü íýëýýä òºâºãòýé òºõººðºìæ øèã ñàíàãäàâ÷ ¿íäñýí çàð÷èì íü ìàø ýíãèéí áàéäàã. Àíõ
êîìïüþòåðèéã íýýõýä ýëåêòðîí ã¿éäë¿¿äèéã îëæ õàðíà. Ýíýõ¿¿ ã¿éäýë íü çºâõºí àñàõ, ýñâýë óíòðàõ
ãýñýí õð¸ð óòãûã àãóóëíà. Ó÷èð íü êîìïüþòåð 0,1 ãýñýí õî¸ðòûí òîîëëûí ñèñòåì äýýð ¿íäýñëýãääýã. Ýíý íü
binaries ãýñýí ëàòèí ¿ãíýýñ ãàðàëòàé. Èéíõ¿¿ òîîí áóþó äèæèòàë ñèãíàë íü ìýäýýëëèéã õî¸ðòûí òîîëëûí
ñèñòåì äýýð ä¿ðñýëäýã áàéíà. Äèæèòàëûí îéðîëöîî óòãàòàé ¿ã íü computer-based þì. Ýíä õýðýãëýãäýæ
áóþó 0 áóþó 1-èéã áèò(bit) ãýíý. Îëîí òîîíû áèò¿¿äèéí õîñëîëîîð òîî, ¿ñýã, òýìäýãò¿¿ä á¿ðäýíý. Æèøýý íü:
H ¿ñýã- 01001000(off-on-off-off…) 8bit=1Byte
Õî¸ðòûí òîîí ñèñèòåì íü êîìïüþòåðèéã áîëîâñðóóëàëò õèéõ, ºãºãäºë õàäãàëàõ, íýã íýãýíòýé õîëáîãäîõ á¿õ
ïðîöåññò ºãºãäëèéã ä¿ðñëýõ àðãà áîëäîã.
Àíàëîã ñèñòåì äýýð ñóóðèëñàí àìüäðàë
Íàðíû òóñãàë, øóâóóíû íèñëýã, äóó÷íû õîîëîé ãýõ ìýò ç¿éëèéã õî¸ðòûí òîëîëëîð áóþó çºâõºí õàð
øàãààíààð ä¿ðñëýõýä õýö¿¿. ªºðººð õýëáýë õóãàöàà áîëîí çàìûí òóðøèä ººð÷ëºãäºí õóâüñ÷ áàéäàã
àíàëîã ñèñòåì äýýð òóëãóóðëàäàã. Äóó, ãýðýë, äàðàëò, òåìïåðàóð øýðýã áàéæ áîëíî. Íàì áîëîí ºíäºð
ò¿âøèí ìºí äóíä ò¿âøèí áøãä àíàëîã ¸è¸òåñèéí õóâüä ä¿ðñëýãäýíý. Òóõàéëáàë åðäèéí öàãíû õóâüä öàã,
ìèíóò, ñåêóíäûã õàðóóëæ áàéãàà íü àíàëîã øèã, çºâõºí õýäýí öàã ìèíóò áîëæ áàéãààã òîîãîîð ¿ç¿¿ëæ
áóé íü òîîí ñèñòåìèéí íýã æèøýý áîëíî.
Áîäèò ç¿éëñèéã òîîí õýëáýðò õóâèðãàõ íü
Äóó÷íûã äóóëæ áàéõàä íü ýíãèéí òóóçàí õàëüñàí äýýð áè÷ëýã õèéæ áàéíà ãýæ òºñººëüå. Àíàëîã
ïðîöåññ íü äóóã øóóä òýð õýëáýðýýð íü õóóëíà. Ýíý ¿åä äîòíû áîëîí ãàäíû íºëºº áîëîõ ñàðíèë, çàìõðàë,
óíòðàë, øóóãèàí çýðãèéã àãóóëíà.
Õàðèì òîîì áè÷ëýãèéì ïðîôåðð áîë ìýëýýä ÿëãààòàé. Æèøýý ìü: õºãæíèéì CD’ä õºãæíèéã õññëàõ ïðîôåðð
àíàëîãòàé àäèëã¿é. Òîîí ïðîöåññèéí ¿åä äóóíû òîäîðõîé òºëººëëèéã ñîíãîí àâ÷ âèðòóàëààð ò¿¿íèéãýý
õóóëäàã áºãººä ýíä ÿìàð íýãýí äîòîîä áîëîí ãàäààä íºëºº îðäîãã¿é. Êîìïüþòåð äýýð ñóóðèëñàí òºõººðºìæ íü
ñåêóíäýä äóíäæààð 44100 óäàà òîãîìîë èíòåðâàëä äóóã òºëººëºë áîëãîí àâäàã. Ýíýõ¿¿ òîî íü ñîíñãîëûí
ýðõòýí åðäèéí äóó ìýòýýð õ¿ëýýí àâàõàä õàíãàëòòàé òîî þì. ¯¿í øèã ìàòåðèàëûí ºíãèéã ãýðýë, ºíãº
(brightness, color) –èéí òóñëàìæòàé áîäèò ºíãºíèé õýìæýýíä ä¿ðñýëäýã áàéíà.
HARDWARE БУЮУ ТЕХНИК ХАНГАМЖИЙН ЇНДЭС

3. Компьютерийн техник хангамж нь дараах 5 хэсэгт хуваагддаг:
- Input (оролтын)
- Processing (боловсруулалт хийх)
- Storage (мэдээлэл хадгалах)
- Output (гаралтын)
- Communications (xолболтын)
Оролтын тєхєєрємжийн гол їїрэг нь єгєгдлийг цуглуулж, компьютерт боловсруулах боломжтой
болгон хєрвїїлэх явдал юм.
- Гар
- Хулгана
- Микрофон
Боловсруулалт хийх тєхєєрємж нь компьютерийн программ хангамжаас ирж буй командыг хїлээн
авч, гїйцэтгэх їїрэгтэй. Жишээ нь хїснэгтэн мэдээлэл дээрх мєнгєний дїнг нэгтгэж
гаргах гэх мэт.
- Central Processing Unit (CPU)
- Random Access Memory(RAM)
Мэдээлэл хадгалах тєхєєрємжийн їїрэг нь єгєгдєл, программ хангамж зэрэг бїх тєрлийн мэдээллийг
удаан болон тїр хугацаагаар хадгалах їїрэгтэй.
- Уян диск
- Хатуу диск
- Оптик диск
- Zip диск
- Tape тєхєєрємж
Гаралтын тєхєєрємжийн їїрэг нь компьютер дээр боловсруулсан мэдээллийг хэрэглэгчдэд ямар
нэгэн байдлаар хїргэх явдал юм. Жишээ нь дэлгэц дээр харах, цаасан дээр хэвлэх, дуу
сонсох г.м
- Дэлгэц
- Принтер
- Чанга яригч
Холболтын тєхєєрємжийг нэг компьютерээс нєгєє рїї холбогдон мэдээлэл солилцоход ашигладаг.
- Модем
- Кабель
Ïðîöåññîðûí ¿íäýñ
Êîìïüþòåð íü àíõëàí âàêóì õîîëîéã àøèãëàäàã áàéñíàà òðàíçèñòîðûã õýðýãëýäýã áîëñîí. Õàìãèéí ñ¿¿ëä
áèäíèé îäîîãèéí õýðýãëýäýã èíòåãðàëü÷ëàãäñàí õýëõýý áóþó ìèêðîñõåì, ÷èï àøèãëàõ áîëæýý.
Ìèêðîêîìïüþòåð, ìèêðîïðîöåññîð íü ìèêðî÷èïýýñ á¿ðäýíý. Òåëåâèç, óòñàíä õýðýãëýäýã ìèêðîêîíòðîëë¸ð íü
ìºí ìèêðî÷èïèéã àøèãëàíà.
Âàêóì õîîëîé-> Transistor-> Ìèêðî÷èï
Äýýð ¿åä ðàäèîìññä æèæèг ãýðëèéì ÷èéäýìãèéì õýíæýýòýé õñðô ãýðýëòäýã ñòàð á¿õèé âàêñíæðàì
ýëåêòðîí õîîëîéã ýëåêòðîí óðñãàëûã õÿíàõàä àøèãëàäàã áàéæýý. ENIAC òºðëèéí êîìïüþòåð íü ýäãýýð
õîîëîéã 18000-ã switch-èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýõ çîðèëãîîð àøèãëàæ áàéâ. Õàðàìñàëòàé íü 7 ìèíóò
òóòàìä õîîëîé íü øàòàæ ýâäýðäýã áàéâ. (ENIAC íü 1500 ôóò òàëáàéòàé, 30òîí æèòýé áàéæýý).
Òðàìçèðòîð ãàððìààð á¿õìèéã ýðã¿¿ëýâ. Òðàìçèðòîð ìü “on” áà “off” ãýðýì ¿éëäëèéã õýäýí àðâàí ñàÿàð
ã¿éöýòãýæ ÷àäàõ íèìãýí öàõèëãààí óíòðààëãà þì. Òðàíçèñòîð íü ýëåêòðîíûã ðåçèñòîðîîð ºíãºð¿¿ëýõ
áºãººä ýíý íü öàõèëãààí ã¿éäëèéã ýñýðã¿¿öýõ ìàòåðèàëààð õèéãäýíý. Òðàíçèñòîð íü ëîãèê ãàðöûã
á¿ðä¿¿ëýõ áºãººä ãàðö íü õýëõýýã ¿¿ñãýíý.
Ýëåêòðîí ñèñòåì äýõ òîäîðõîé ôóíêöóóäûã ã¿éöýòãýõ ýëåêòðîí á¿ðýëäýõ¿¿í¿¿äèéí áàãö áîëîõ ýëåêòðîí

4. çàìûã õýëõýý ãýíý. Ýíýõ¿¿ õýëõýý íü CPU ìýòèéí ëîãèê òºõººðºìæèéã áèé áîëãîíî.
Àíõíû òðàíçèñòîðóóä âàêóì õîîëîéíîîñ 100 äàõèí áàãà, õàëààõ õóãàöàà øààðäëàãàã¿é, áàãà ýíåðãè
çàðöóóëäàã, àðàé õóðäàí íàéäâàðòàé áàéâ. 1960 îí ãýõýä òðàíçèñòîð íü õàãàñ ñì òàëáàéòàé áîëîâ.
Îð÷èí ¿åä 3 ñàÿ òðàíçèñòîð åð人 õàãàñ ñì òàëáàéä áàãòàõ áîëîâ.
ªíºº ¿åä òðàíçèñòîð íü åð人 ìèêðîñõåìèéí íýã õýñýã áîëñîí áàéíà. Ýíä ýëåêòðîí õýëõýý, çàì, òðàíçèñòîðîî
îðóóëààä íýã êîìïüþòåðò áàãòààõ áîëæýý. Õàðèí èõýâ÷ëýí ¿¿íèéã ñèëèêîíîí ìàòåðèàëààð ¿éëäâýðëýõ
áîëîâ. Èíòåãðàë ñõåìèéã õèéæ áóé òåõíîëîãèéã solid-state technology áóþó ýëåêòðîí õàòóó
ìàòåðèàëààð äàìæèí ºíãºð÷ áàéíà ãýñýí ¿ã þì. ªºðººð õýëáýë ýëåêòðîí íü âàêóìààð ºíãºðºõ áóñ õàòóó
ìàòåðèàëààð óðñàíà ãýñýí ¿ã.
Ñèëèêîí ãýæ þó âý? ßàãààä çààâàë ñèëèêîíûã õýðýãëýæ áàéíà âý? Ñèëèêîíûã øîðîî áà ýëñíýýñ ãàðãàæ
àâ÷ýý. Ýíý íü çºâõºí õÿìä òºñºð áîëãîõ òºäèéã¿é õàãàñ äàìæóóëàã÷ þì.
Õàãàñ äàìæóóëàã÷ ãýäýã íü öàõèëãààíûã äàìæóóëàã÷, äàìæèõã¿é ìàòåðèàëûí çàâñðûí ìàòåðèàë þì.
Æ: äàìæóóëàã÷ ìàòåðèàëä çýñ îðíî. Äàìæóóëàã÷ áèø ìàòåðèàëä ïëàñòèê îðíî.
Ñèëèêîí äýýð äàìæóóëàã÷ ìåòàëëûã ñóóðèëóóëñíààð èíòåãðàë ñõåìèéí ýëåêòðîí õýëõýý ¿¿ñíý.
Ìèêðî÷èïèéí îëîí òºðºë áàéäàã. ¯¿ìä: íèêðîïðîôåððîð, ðàìàõ îé, ëîãèê, õîëáîîìññä ãðàóèê,íàтåíàòèê
ïðîöåññîðûí ÷èï¿¿ä.
¯¿íýýñ õàìãèéí ÷óõàë íü ìèêðîïðîöåññîðèéí ÷èï þì. Ìèêðîïðîöåññîð íü êîìïüþòåðèéí ïðîöåññîðûí áàãàñãàñàí
õýëõýý áºãººä ºãºãäëèéã ìýäýýëýë ¿ð¿¿ áîëîâñðóóëàõ õýñýã þì. Êîìïüþòåðýýñ áóñàä ç¿éëñò õýðýãëýæ
áñé íèêðîïðîôåððîðûг íèêðîêîìòðîëë¸ð ãýæ ìýðëýäýã.
CPU & Main Memory
CPU
Компьютер болгон CPU chip буюу микропроцессортой байдаг. Микропроцессор нь компьютерийн
тархи нь юм. Микропроцессорыг Intel болон Motorola фирмїїд їйлдвэрлэдэг. Єндєр хурд
шаардагддаг сервер компьютерт RISC чипийг ашигладаг. IBM тєрлийн болон IBM компьютертэй
зохицохуйц Compaq, Dell, Gateway, Toshiba зэрэг компьютерїїд Intel чипийг ашигладаг бол Apple
Macintosh тєрлийн компьютерїїд Motorola чипийг хэрэглэдэг.
RISC (Reduced Insruction Set Computing) чиптэй компьютер нь ердийн компьютерээс 10 дахин
хурдтай тул Sun Microsystem, Hewlett-Packard болон Digital Equipment (DEC) зэрэг Workstation буюу
хурд их шаардагдсан компьютерт ашигладаг байв.
CPU íü êîìïüþòåðèéí ãîë öºì áºãººä control unit, àðèôìåòèê ëîãèê unit (ALU)-ãààñ á¿ðäýíý. Main memory
íü ºãºãäëèéã ò¿ð õàäãàëàõ áºãººä êîìïüþòåð á¿ðä õ¿÷èí ÷àäàë íü ÿëãààòàé áàéäàã. Register íü CPU
äýõ çàâñðûí ¿å áºãººä áîëîâñðóóëàõ ÿâöàä ºãºãäëèéã õàäãàëäàã. Íýã ïðîãðàììûã á¿ðýí ã¿éöýòãýõ
¿åèéã ìàøèí öèêëü ãýíý. Ïðîöåññîðûí õóðä íü 3 çàìààð òîäîðõîéëîãäîíî. ¯¿íä: ñåêóíäýä íîãäîõ õóâü
(fraction), MIPS, flops (óíàëò)
ALU áà control unit. Ýíý 2 íü ýëåêòðîí çàì áóþó bus-ààð õîëáîãäîíî.
Ñîntrol unit: Ïðîãðàììûí àæèëëàõ çàð÷ìûã õýðõýí ã¿éöýòãýõèéã êîìïüþòåðèéí áóñàä õýñã¿¿äýä õýëýõ
¿¿ðýãòýé. ªºðººð õýëáýë ýíý íü main memory áà ALU-ãèéí õîîðîíä ýëåêòðîí ñèãíàëûí õºäºë㺺íèéã
÷èãë¿¿ëæ ºãäºã. ̺í main memory áà îðîëò ãàðàëòûí òºõººðºìæèéí õîîðîíäûí ñèãíàëûã çîõèîí
áàéãóóëäàã.
ALU: Ýíý íü àðèôìåòèê áà ëîãèê ¿éëäëèéã ã¿éöýòãýæ ýäãýýð ¿éëäëèéí õóðäûã õÿíàäàã.
Àðèôìåòèê ¿éëäýëä ìàòåìàòèêèéí ¿íäñýí ¿éëäýë áîëîõ íýìýõ, õàñàõ, ¿ðæèõ, õóâààõ,
(+, -, *, /)
Ëîãèê ¿éëäýëä õàðüöóóëàëò îðíî. (=, >, <, =>, <=).
CPU-ãèéí õ¿÷èí ÷àäëûã word ãýñýí õýìæýýãýýð èëýðõèéëíý. Word ãýäýã íü CPU-ãýýð òóõàéí àãøèíä
õàäãàëàãäàæ òîîöîîëîãäîæ áóé áèòèéí òîîã õýëíý. Èõ òîîíû word êîìïüþòåðèéí õóðä òºäèé õóðäàí
áàéãààã çààíà.

5. 8 bit êîìïüþòåð ãýäýã íü òóõàéí àãøèíä CPU íü äýýä òàë íü 8 bit-èéí ºãºãäëèéí äàìæóóëàõ ÷àäâàðûã
èëýðõèéëíý. 32 bit-èéí êîìïüþòåð ãýâýë 4 byte-èéã áîëîâñðóóëíà ãýñýí ¿ã.
Main memory: Main memory-èéã primary storage, internal memory, or RAM – working storage ãýõ ìýòýýð
íýðëýäýã. Ýíý íü 3 ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý.
1. Áîëîâñðóóëàõ ºãºãäëèéã õàäãàëàõ
2. ªãºãäºë áîëîâñðóóëàõûí òóëä ïðîãðàììûí çààâðûã ººðòºº áàðèõ
3. Áîëîâñðóóëñàí ìýäýýëýëýý ãàðàëò ýñâýë õàäãàëàõ òºõººðºìæ ¿ð¿¿ ÿâóóëòàë íü áàðüæ áàéõ
Ñàíàõ îéí õýìæýý íü òóõàéí àãøèíä êîìïüþòåð íü õýäèé õýìæýýíèé ïðîãðàìì áà ºãºãäºë, ôàéëóóäòàé
àæèëëàõ õýìæýýã òîäîðõîéëíî.
Main memory-èéí õóâüä 2 ãîë îéëãîëò áàéäàã.
1. ¯¿íä àãóóëàãäàæ áóé ºãºãäºë íü ò¿ð çóóðûíõ áàéíà. Êîìïüþòåðèéí òýæýýëèéã ñàëàíãóóò ò¿¿íä
îðøèõ á¿õèé ë ºãºãäë¿¿ä, ïðîãðàìì àðèëíà. Òèéì ó÷ðààñ òóõàéí ºãºãäëèéã õàäãàëúÿ ãýâýë õî¸ðäîã÷
õàäãàëàõ òºõººðºìæ áîëîõ äèñê, tape-ä õàäãàëíà.
2. Ñàíàõ îé õýìæýý èõ ÷óõàë. Ýíý íü òóõàéí àãøèíä õýäèé õýðèéí ºãºãäºë ïðîãðàìì àøèãëàõ áîëîìæèéã
õàðóóëíà.
Registers:
Control unit áîëîí ALU íü êîìïüþòåðèéí ã¿éöýòãýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð ðåãèñòðèéã àøèãëàäàã.
Ðåãèñòð áîëîâñðóóëàõ ÿâöàä ºãºãäëèéã ò¿ð õàäãàëàõàä çîðèóëñàí ºíäºð õóðäòàé ìóæ þì.
ªºðººð õýëáýë RAM íü öààøèä õýðýãëýãäýõ ìàòåðèàëûã áàðüæ áàéäàã áîë ðåãèñòð íü
áîëîâñðóóëàëòûí ÿâöàä öààøèä ò¿¿íèéã áàðüæ áàéäàã.
Êîìïüþòåð íü ïðîãðàìì áîëîí ºãºãäëèéã RAM-ààñ ðåãèñòð ¿ð¿¿ áîëîâñðóóëòûí òóëä à÷ààëàõ áºãººä ýíý íü
ïðîöåññîðûã õóðäàñãàõàä òóñëàäàã. Ðåãèñòð íü ïðîãðàììûí ðåãèñòð (instruction register), õàÿãèéí
ðåãèñòð (address register), storage register, accumulator register ãýñýí òºðë¿¿ä áàéäàã.
Ìàøèí öèêë:
Êîìïüþòåð íü õýðõýí ñàíàõ îé äýýð áàéãàà ºãºãäëèéí çàìûã õàäãàëäàã âý? Øóóäàíãèéí õàÿã øèã ýíý íü
õàÿã àøèãëàäàã. Ñàíàõ îé íü òîäîðõîé òîîãîîð ä¿ðñëýãäýõ áàéðøèë çààñàí õàÿã àøèãëàõ áºãººä
áîëîâñðóóëàõ ÿâöàä ºãºãäºë ýñâýë ïðîãðàììûí òýìäýãòèéã õàäãàëæ áóé áàéðøèë þì.
Òýìäýãòèéã áîëîâñðóóëàõäàà CPU-èéí control unit íü ñàíàõ îé äàõü ò¿¿íèé õàÿãààñ òýìäýãòèéã
ñýðãýýæ ðåãèñòðò áàéðëóóëäàã. Ýíý íü ìàøèí öèêëèéí àíõíû àëõàì þì.
Ìàøèí öèêë ãýäýã íü íýã ïðîãðàììûã áèåë¿¿ëýõýä ã¿éöýòãýõ ¿éëäëèéí äàðààëàë þì. Ìàøèí öèêë íü:
- Instruction cycle (fetches, decodes)
- Execution cycle (executes, stores)
Instruction cycle:
1. Ñàìàõ îéãîîð заавар (instruction) –èéã àâàõ
2. Instruction-èéã õºðâ¿¿ëýõ (þó áîëîõûã íü òîäîðõîéëîõ)
Execution cycle
3. ALU íü instruction –èéã ã¿éöýòãýíý. (ºãºãäºëä ¿éëäýë õèéõ)
4. Áîëîâñðîãäñîí ¿ð ä¿íã ñàíàõ îé ýñâýë ðåãèñòðò õàäãàëàõ
Ìàøèí öèêëèéí ýäãýýð ¿éëäýë íü ñèñòåì clock-òîé çýðýãöýí ÿâàãäàíà. Ìèêðîïðîöåññîðûí öàãíû õóðä MGZ
– ýýð õýìæèãäýõ áºãººä êîìïüþòåðèéã õóäàëäàí àâàõàä ýíý íü àíõààðàõ ¸ñòîé õ¿÷èí ç¿éë áîëäîã þì.
Ñèñòåìèéí öàã: Õ¿ì¿¿ñ êîìïüþòåðèéí õóðäíû òàëààð ÿðüäàã. Ýíý íü ºãºãäëèéã ìýäýýëýë ¿ð¿¿ õýð
õóðäàí áîëîâñðóóëàí ãàðãàæ áóéã èëòãýäýã þì. Êîìïüþòåð á¿ð ñèñòåìèéí öàãòàé áàéäàã. Ñèñòåìèéí
öàã íü êîìïüþòåðèéí äîòîðõ ¿éëäë¿¿ä õýð õóðäàí áàéãààã õÿíàäàã. Ñèñòåìèéí öàã íü êâàðö òàëñòòàé
òîãòìîë ÷è÷èðõèéëëýýð áèé áîëíî.
Òîîí ïóëüñûí áàò áºõ òºâ ïðîöåññîðûí óðñãàë óðóó äàìæóóëàõ õóðä íü MHz –ýýð õýìæèãäýõ áºãººä
1MHz ãýäýã íü ñåêóíäýä 1 ñàÿ ìàøèí öèêä ã¿éöýòãýæ áàéãààã èëýðõèéëíý

6. Êîìïüþòåðò ºãºãäºë, ïðîãðàììóóä íü õýðõýí ä¿ðñëýãääýã âý?
Êîìïüþòåð íü õî¸ðòûí ò/ñ-ýýð ºãºãäëèéã ä¿ðñëýäýã. ªãºãäºë íü áèò, byte, kb, mb, gbyte, TB-ààð
õýìæèãääýã. Áèíàð êîäíû EBCDIC, ASCII – 8 , Unicode ãýñýí ò¿ãýýìýë ñõåì¿¿ä áàéäàã.
Áèíàð ñèñòåì: 2-òûí òîîëëûí ñèñòåìèéã àøèãëàíà.
Àðàâòûì òîîëëûì ðèðòåí ìü 10 õ¿ðòýëõ òîîã àøèãëàäàã. (0, 1 … 9 ) ¯¿ìòýé òºðººòýé 2-òûí ñèñòåì òîîëëûí
ñèñòåì íü 0 áà 1-èéã õýðýãëýíý. Ýíäýýñ 0 íü öàõèëãààí ã¿éäýë áàéõã¿éã 1 íü áàéãààã èëýðõèéëíý.
Æíü: Í ¿ñãèéã ýëåêòðîí ñèãíàëä õºðâ¿¿ëáýë 01001000 áóþó off- on- off- off – on- off-off- off.
Êîìïüþòåðèéí ãàð äýýðõ Í ¿ñãèéã äàðàíãóóò ýíýõ¿¿ òýìäýãò êîìïüþòåð îéëãîöõóéö ýëåêòðîí èìïóëüñûí
äàðààëàëä õóâèðäàã.
Êîìïüþòåð íü õýäèé õýìæýý 0 áà 1 –èéã õàòóó äèñê, êîìïüþòåðò àãóóëæ ÷àäàõ âý? Äîîðõ íýãæýýð
õýìæýýã èëýðõèéëíý.
Bit: 0 áà 1 – èéí áèò
Byte: 8 áèòèéí íýãäýë = 1 byte
Kilobyte: (kb)= 1000 byte (¿íýí õýðýãòýý 1024 byte-òàé òýíö¿¿)
Megabyte: (mb)= 1000 kbyte
Gigabyte: (Gb)= 1000 Mkbyte
Tegabyte: (Tb)= 1000 Gbyte
8 òðàíçèñòðûí õîñëîëîîð êîìïüþòåðò byte íü ä¿ðñëýãääýã. Òýìäýãòèéã êîäëîõ 3 òºðëèéí ñõåìèéí òóõàé
ÿðèëöúÿ. EBCDIC, ASCII – 8 íü 8 áèòèéã, Unicode íü 16 áèòèéã êîäûí ñèñòåìä àøèãëàäàã.
EBCDIC – Extended Binary Coded Decimal Interchange Code – Ýíý íü mainframe êîìïüþòåðò
õýðýãëýãäýíý.
ASCII – 8 : American Standart Code for Information Interchange – Ýíýõ¿¿ áèíàð êîä íü èõýâ÷ëýí
ìèêðîêîìïüþòåðò àøèãëàäàã. ASCII íü ¿íäñýíäýý 7 áèòèéã àøèãëàõ áîëîâ÷ ßïîí, Õÿòàä õýëèéã ä¿ðñýëæ
÷àääàãã¿é.
Unicode: Ýíý íü òýìäýãò á¿ðä 16 áèòèéã àøèãëàäàã. Èíãýñíýýð 256 òýìäýãò ä¿ðñëýõ ASCII – 8 – ààñ
65536 òýìäýãòýýñ ä¿ðñýëæ ÷àäàõóéö áîëîìæòîé áîëäîã.
Õýäèé òèéì áîëîâ÷ Unicode íü 2 äàõèí èõ. Ñàíàõ îéí çàì õàòóó äèñêíèé çàé ýçýëäýã. ̺í èõýíõ ïðîãðàìì
õàíãàìæ, ºãºãäëèéí áààç íü 8 áèòèéí ñòàíäàðò õýðýãëýäýã òóë õºðâ¿¿ëýëòýä òîäîðõîé õóãàöàà
çàðöóóëäàã.
Parity bit
Öàã àãààð, öàõèëãààíû õýëáýëçýë ãýõ ìýò îëîí õ¿÷èí ç¿éëñ áèòèéã äàìæóóëæ áóé öàõèëãààí ã¿éäýëä
èíòåðôåðåíö ¿ç¿¿ëæ áîëçîøã¿é. Èéìýðõ¿¿ àëäàà èëýðâýë êîìïüþòåðèéí õýðõýí ìýäýõ âý? Parity Bit –
èéã àøèãëàí ¿¿íýýñ ñýðãèéëíý. Parity Bit-èéã check bit ãýæ íýðëýõ áà àëäààã¿é äàìæóóëàëòûí òóëä
byte-èéí òºãñãºëä 4 bit çàëãàäàã. Parity íü òýãø ýñâýë ñîíäãîé ãýæ áàéäàã.
Parity òýãø õýìèéí òóõàé ÿðüÿ.
Í ¿ñýã íü 01001000. Ýíý íü 2 øèðõýã 1- ò áàéíà. 1-òèéí íèéëáýð òýãø áàéëãàõûí òóëä 9 äýõ áèòèéã 0 –
èéã ñîíãîíî.
Î ¿ñãèéí òóõàéä 01001111 òàâàí øèðõýã 1 –ò áàéíà. Òýãø áàéëãàõûí òóëä äàõèí íýã 1 –èéã parity bit –
ýýð ñîíãîíî.
Ñèñòåìèéí ïðîãðàìì õàíãàìæ êîìïüþòåðèéí íÿãò àëäààã¿é áàéäëûí òóëä áàéíãà àâòîìàòààð øàëãàíà.
Õýðýâ àëäàà èëýðâýë “ Parity Error “ þñìààð àëäàà áèé áîëãîðîìûã òîäîðõîéëîõ çîðèëãîîð òåõìèê÷èä
õàíäàõ õýðýãòýé.
Ìàøèíû õýë
Apple Macintosh äýýð àæèëëàäàã ïðîãðàìì õàíãàìæ ÿàãààä øóóä IBM êîìïüþòåð äýýð àæèëëàäàãã¿é
âý? Ó÷èð íü ìàøèí á¿ð ººðèéí õýëòýé áàéäàã.
Ìàøèíû õýë ãýæ êîìïüþòåð äýýð øóóä àæèëëàõóéö áèíîð òºðëèéí ïðîãðàìì÷ëëûí õýë þì. Èõýíõ õ¿ì¿¿ñ

7. ìàøèíû õýë äýýð áè÷ñýí instruction èõ òºâºãòýé, çºâõºí 0 áà 1 áàéäàã ãýäýã. Ãýâ÷ êîìïüþòåð ¿¿íèéã ë
îéëãîæ, áàéðøèë, ¿éëäëèéã 0, 1 –ýýð èëýðõèéëäýã. Òýãýõýýð õ¿ì¿¿ñò èë¿¿ îéð, îéëãîìæòîé áîëãîõûí
òóëä õýëíèé õºðâ¿¿ëýã÷ òóñãàé ñèñòåìèéí ïðîãðàììûí áèé áîëãîñîí.
Ìèêðîêîìïüþòåðèéí ñèñòåìèéí õýñýã
Ñèñòåìèéí õýñýã, êàáèíåò ýä, òýæýýëèéí áëîê, ýõ õàâòàí, CPU ãýõ òóñãàé ïðîöåññîðûí ÷èï, RAM,ROM,
áóñàä ñàíàõ îé ( cache,VRAM,flash ), expansion slot & boards, bus lines, ports, PCMCIA slots & cards
ãýõ ìýò ýëåêòðîí á¿ðýëäýõ¿¿í¿¿ä áàéíà.
Òýæýýëèéí áëîê
Çàëãóóðààñ àâàõ òýæýýë õóâüñàõ ã¿éäýë áàéäàã. (ÀÑ) Õàðèí ìèêðîêîì íü DC áóþó òîãòìîë ã¿éäëèéã
àøèãëàäàã. Òýæýýëèéí áëîê ãýõ òºõººðºìæ íü ÀÑ-ã DC-ð¿¿ õºðâ¿¿ëæ êîìïüþòåðèéã àæèëëàõàä áýëýí
áîëãîäîã. Êîìïüþòåðèéí õàéðöàãíû ãàäíà áàéðëàõ on/off òîâ÷èí äýýð äàðñíààð òýæýýë êîìïüþòåðèéí ýä
õàíãàìæóóä î÷èæ àæèëä áýëýí áîëíî.
Ìèêðîêîìïüþòåðèéí äîòîð öàõèëãààí áèé áîëñíîîð äóëààí ÿëãàðóóëàõ áºãººä õýò õàëóóí áîëãîõîîñ
ñýðãèéëýõ õºðãºã÷, ñýíñèéã áà áóñàä ýä àíãèóä áàéðëóóëäàã.
Ãàäìààð èðæ áñé ÀÑ ã¿éäýë ìü áàéìãà õýëáýëçýëòýé áàйäàã. Ãýìýò õ¿÷äýë èõðýõ, áàãàððàìààð áîëæ
êîìïüþòåð øàòàõ ( ýõ õàâòàí øàòàõ ) àþóëòàé áàéäàã. Èéìä õ¿÷äýëèéí õýëáýëçýëýýñ ñýðãèéëýõ
çîðèëãîîð 3-í òºðëèéí õ¿÷äýëèéí õàìãààëàëò õèéæ áîëäîã. ¯¿íä:Surge protector, voltage regulator, UPS
units.
Surge protector: Ãýíýòèéí ºíäºð õ¿÷äýëèéí óëìààñ êîìïüþòåð ýâäðýõ àþóëààñ ñýðãèéëýõ òºõººðºìæ.
Êîìïüþòåð íü surge protector ðóó çàëãàãäàæ, protector íü òîãíû çàëãóóð ðóó çàëãàãäàíà. ( spike, surge
)
Voltage regulator: Õàíãàëòòàé òýæýýë èðýõã¿éí óëìààñ ýâäðýõ àþóëààñ õàìãààëàõ òºõººðºìæ. (
brow nouts, sags )
UPS: unitinterruptible power suply: Áàòåðåé á¿õèé òºõººðºìæ. Òîã òàñðàõàä êîìïüþòåðèéã òýæýýëýýð
õàíãàñàí õýâýýð, ìºí õýò ºíäºð õ¿÷äýëýýñ ñýðãèéëíý. UPS íü îéðîëöîîãîîð 5-30 ìèí òîãîîð õàíãàíà.
Êîìïüþòåðò èðýõ ¸ñòîé òîã óíàíãóóò àæèëëàæ ýõýëäýã.
Motherboard
Motherboard гэдэг їгийг орчуулбал їндсэн буюу эх хавтан гэсэн їг бєгєєд энэхїї хавтан нь персонал
компьютерийн системийн олонх элементїїдийг агуулдаг, хамгийн чухал хэсэг нь юм.
Анхны персонал компьютер зохион бїтээгдэж байхад ихэнх элемент, дагалдах тєхєєрємжїїд
Motherboard руу ямар нэг байдлаар залгагддаг байв. Харин орчин їеийн персонал компьютерийн
motherboard нь уян болоод хатуу дискний тєхєєрємжєєс бусад бїх л дагалдах хэрэгслээ єєр дээрээ
агуулах боломжтой болсон. Motherboard дээр суурилагдсан тєхєєрємжийг onboard гэж нэрлэдэг.
Гэвч хєгжлийн ийм тївшинд хїрсэн явдал компьютер їйлдвэрлэгчид болоод хэрэглэгчдэд нэгэн адил
хоѐрдмол їр дагавар єгсєн юм. Юуны ємнє їйлдвэрлэхэд эдийн засгийн хувьд їр ашигтай, эцсийн
шатны угсралт хялбар, дизайны хувьд овор хэмжээ багассан, технологийн процессийн хувьд хурд
тодорхой хэмжээгээр нэмэгдсэн гээд ашигтай
талууд их бий.
Харин ямар сєрєг їр дагаврууд гарсан бэ? Хамгийн энгийнээс эхэлбэл зарим нэгэн эвдрэл,
системээс єгєх алдааг оношлоход хїндрэл учирч эхэлсэн байна. Эвдрэл гэмтлийг богино хугацаанд
олж засах нь жирийн компьютер, электроникийн инженерїїдийн хувьд амаргїй болж иржээ. Эцсийн
шатны оношийг тавьлаа гэхэд дагалдах тєхєєрємжїїдээ (жишээ нь:дэлгэцийн адаптер, дууны карт
г.м) тус тусад нь сольж шинэчлэх боломж хомс болсон байна. Гэхдээ техникийн хєгжлийн єндєр
тївшинд хийгдсэн гэдэг утгаараа тийм ч "бодолцоогїй їхлїїт" тєхєєрємж биш юм. Дагалдах
тєхєєрємжїїд motherboard дээр байрлахдаа тус бїртээ оролт гаралтын хаяг (I/O), тасалдлын нэг
утга (IRQ) авдаг бєгєєд энэ хаягуудыг давхардуулахгїйгээр, expansion slot дээр нэмж карт суулган

8. ажиллуулж болдог байна.
Desktop компьютерт єнєє їед єргєнєєр ашиглагдаж байгаа мotherboard нь AT загварынх юм.
Хамгийн сїїлийн їеийнх нь AT motherboard-ын сайжруулсан загвар болох ATX юм.
Motherboard дээрх компьютерийн элементїїд:
- Микропроцессор (CPU)
- BIOS
- Санах ой
- Expansion slot
BIOS гэж юу вэ?
Энэ нь basic input/output system буюу орчуулбал оролт гаралтын їндсэн систем гэсэн утгатай. BIOS
нь микросхем дээр тусгайлан бичсэн программ бєгєєд персонал компьютер дахь микропроцессор
нь компьютерийг асаасны дараа системийг ачаалахад BIOS-г ашигладаг. Тїїнчлэн компьютер дэхь
їйлдлийн систем болон компьютерт холбогддог дагалдах тєхєєрємжїїдийн (хатуу диск, видео
адаптер, гар, хулгана болон принтер) хоорондох єгєгдлийн дамжуулалтыг зохицуулдаг байна.
Єєр нэг утгаараа бол BIOS нь EEPROM (electrically-erasable, programmable read-only memory)
микросхем дээрх микропроцессорт хандах боломжтой программ юм.
Санах ойн хэмжээ нь 128K байдаг байна.Энэхїї BIOS ROM нь motherboard дээр суурилагддаг ба
ихэвчлэн Award, American Megatrends (AMI) мєн Phoenix-ийн гэх BIOS-ууд тохиолддог. BIOS нь
компьютерийн салшгїй хэсэг бєгєєд таныг компьютер худалдан авахад їйлдвэрээсээ дагалдаж
ирдэг.
BIOS ямар їїрэгтэй вэ?
BIOS-ын биелїїлдэг олон функцуудийн нэг бол системийг ачаалахад гїйцэтгэх тїїний їїрэг юм.
Компьютерыг асаахад системийн їндсэн санах ой хоосон байх бєгєєд нэн тїрїїнд бїх дагалдах
тєхєєрємжїїдийг шалгаад дараа нь їйлдлийн системийг хатуу диск эсвэл бусад дискний
тєхєєрємжєєс дуудан уншиж, мotherboard дээр суурилагдсан тогтмол санах ой болох (RAM) -д
ачаалдаг. Энэ їйлдлийг Boot гэнэ. Дагалдах тєхєєрємжїїдийн хаяглалтыг єєрчлєх нєхцєлд їїнийг
BIOS л зєвхєн гїйцэтгэж чадахаас бус їйлдлийн систем болон хэрэглээний программуудын аль нь
хийх боломжгїй. BIOS ажиллаж эхэлмэгцээ хамгийн тїрїїнд эхний шалгах хэсгийн їйлдлийг хийж
эхлэх ба їїнийг POST (Power-On Self-Test) гэнэ. Хэрэв таны компьютерийн аль нэг дагалдах
тєхєєрємж, элемент гэмтэлтэй байвал энэ нь уг тестийн явцад илэрч дэлгэцийн адаптор
хянагдсаны дараа дэлгэц дээр мэдээлэгдэнэ. Харин дэлгэцийн адаптор єєрєє гэмтэлтэй бол энэ
тухайгаа сигнал хэлбэрээр мэдэгдэнэ.
BIOS-ын мэдээлэл
BIOS ажиллаж эхлэх їед та дэлгэц дээр BIOS-оос єгєх мэдээллийг харах болно. Эдгээрийг
жагсаавал:
BIOS ийн хувилбар ба їйлдвэрлэсэн компанийн нэр
BIOS-ийг їйлдвэрлэсэн он
Процессорын нэр, хурд
Setup программ руу орох товчлуурын нэр (ихэвчлэн del, Ctrl+Alt+Esc, Del, зарим їед F2 буюу єєр ч
товчлуур байх нь бий)
Системийн тэмдэгт буюу BIOS-г эсвэл motherboard-ийг їйлдвэрлэсэн компанийн барааны тэмдэг
BIOS ийн сериалын дугаар
Системийн тухай мэдээлэл
BIOS дискнээс їйлдлийн системийг ачаалахын ємнє таны компьютерийн системийн бїтцийн тухай
товч мэдээлэл єгдєг. Їїнд:
Processor: (Процессорын (CPU)тєрєл): 486 DX-4 100MHz, PENTIUM II 350MHZ гэх мэт
Coprocessor (дагалдах процессор суурилагдсан эсэх): Ихэвчлэн "Installed" эсвэл "Integrated" гэсэн
тодотголтой байдаг.

9. Floppy drive A: Tанигдсан А дискний хэмжээ, багтаамж
Floppy drive В: Tанигдсан В дискний хэмжээ, багтаамж
IDE/ATA Drives: Энэ нь компьютерт суурилагдсан primary master, primary slave эсвэл secondary
master, secondary slave дискний тухай мэдээлэл байх ба єєрєєр хэлбэл энэ хэсэг таны
компьютерийн хатуу дискний хэмжээ, тєрлийг харуулдаг байна.
Їндсэн санах ойн хэмжээ: Энэ нь тогтмол 640 К байдаг
Єргєтгєсєн санах ойн хэмжээ:
Cache-ийн хэмжээ
Санах ойн тєрєл: Ихэнх системийн хувьд санах ойн (RAM) хэмжээ болоод тєрлїїдийг харуулдаг
Display -ний тєрєл: VGA/SVGA гэх мэтээр бичигдэх ба энэ нь дэлгэцний талаарх хамгийн ерєнхий
мэдээлэл байдаг.
Serial ports: Энэ бол таны компьютерийн оролт ба гаралтын сериал (I/O COM) портын хаягийн
тухай мэдээлэл юм. Хэвийн сонголтоор бол энэ нь 3F8h, 2F8h гэсэн утга авдаг.
Parallel ports: Таны компьютерийн оролт ба гаралтын параллел (I/O LPT) портын хаягийн тухай
мэдээлэл юм. Хэвийн сонголтоор бол энэ нь 378h гэсэн утга авдаг. Зарим їед 278h, 3BCh гэсэн
хаягтай байдаг.
CMOS BIOS
Ємнєх хэсгїїдэд BIOS-ийн їїрэг, дэлгэцэнд харуулах мэдээллїїдийн талаар тодорхой бичигдсэн.
Тэгвэл эдгээр мэдээллийг шалгаж дэлгэцэнд гаргахын тулд BIOS уг компьютерийг анх ажилд бэлэн
болгох їед бїх мэдээллээ єєрийн CMOS (Complementary Metal Oxide Semiconductor) ойдоо
хадгалсан байдаг. Энэ бол BIOS дотор 64К зай эзлэж байдаг логик ой юм. Харин хадгалагдсан
мэдээллээ алдахгїй байхын тулд BIOS-ын микросхемийг 3.5V-ийн батарейгаар тэжээж байдаг ба
энэ нь мєн motherboard дээр байрладаг байна. Уг мэдээллийг уншихын тулд компьютерийн setup-
ын программыг ажиллуулна.
Memory (санах ой)
Санах ой нь персонал компьютерийн микропроцессор єгєгдєлд богино хугацаанд хїрэх, командыг
тїргэн гїйцэтгэх їїрэг бїхий микросхем юм. Энэ нь персонал компьютерийн хурд, хїчин чадлыг
тодорхойлох бас нэгэн чухал їзїїлэлт болдог. Компьютерийг асаахад їйлдлийн системийг санах ойд
ачаалдаг.
Санах ойг RAM гэж нэрлэдэг. Санах ой нь хэд хэдэн тєрєлтэй байдаг:
RAM (Random Access Memory)
RAM íü ìèêðîïðîöåññîð øèã ñèëèêîí äýýð ñóóðèëñàí ýëåêòðîí ã¿éäýë àãóóëäàã áºãººä ýõ õàâòàíä
ñóóðèëóóëæ ºãäºã.
Персонал компьютер ажиллаж байх їед мэдээллийг хаана хадгалах эсвэл хааш нь шилжїїлэх
зэргийг RAM буюу шуурхай санах ой зохицуулж байдаг.RAM нь процессороос єгсєн командын дагуу
єгєгдлийг асар хурдан хугацаанд уян болон хатуу диск рїї бичих эсвэл эдгээрээс болон CDROM-с
уншдаг. Гэхдээ эдгээр уншсан мэдээлэл нь зєвхєн таны компьютерийг асаалттай байх хугацаанд л
хадгалагдаж байх ба унтраасан тохиолдолд мэдээллээ бїрэн алддаг байна. Харин дахин асаахад
їйлдлийн систем болоод зарим хэрэгцээт файл болон командуудыг хатуу дискнээсээ дахин
ачаалдаг. RAM-д хадгалагдаж байгаа эдгээр мэдээллїїд хэт ихэссэн єєрєєр хэлбэл тїїний
багтаамжаас хэтэрсэн тохиолдолд хатуу дискэн дээр бичилт хийдэг ба їїнийг virtual memory гэнэ.
Харин хатуу дискний сул зай багассан їед компьютер удаан ажиллах, гацах нь ихсэх буюу "out of
memory" гэсэн алдааг єгдєг байна.
RAM íü :
SIMM ( çºâõºí íýã òàëò) – ìèêðîñõåì íü íýã òàëä ñóóðèëñàí
DIMM ( õî¸ð òàëò )- ìèêðîñõåì íü õî¸ð òàëä ñóóðèëñàí

10. Ñàíàõ îéí áóñàä õýëáýð¿¿ä:
• Cache memory: Òñðãàé ºìäºð õñðäìû ðàìàõ îéì íñæ áºãººä CPU ìü õñðäàì õàìäàõ áîëîíæèéã áèé áîëãîìî.
Ýíý íü ìèêðîïðîöåññîð äîòîð ýñâýë ýõ õàâòàíãèéí àëü íýã õýñýãò áàéðëàñàí áàéíà. Cache memory íü
CPU-ã èë¿¿ õóðäòàé áîëãîäîã. Ó÷èð íü CPU-èéí áàéíãà õýðýãëýãääýã ãîë instruction-íóóä cache
memory-ä õàäãàëàãääàã òóë àíõ àñààõàä instruction-èéã à÷ààëàõàä öàã çàðöóóëäàã èë¿¿ íèéëìýë
ïðîãðàììûí õóâüä cache memory-èéí àøèã òóñûã ìýäðýõ áîëíî.
• Flash memory: Flash ìü åðäèéì RAM øèã áóñ òýæýýë ñàëãàõàä ÷ ºãºãä뺺 õàäãàëñàí õýâýýð áàéäàã.
Flash íü òîãòìîë ìýäýýëëèéã õàäãàëàõàä õàòóó äèñêíèé îðîíä àøèãëàãäàæ áîëäîã.
ROM (Read Only Memory)
Тогтмол санах ой руу єгєгдлийг бичих боломжгїй зєвхєн уншдаг бєгєєд компьютерийг асаахад
ажиллуулдаг boot программ хадгалагддаг. Тїїний RAM-аас ялгагдах гол онцлог нь компьютерийг
унтраасан байхад ч єєр дээрх мэдээллээ алдалгїй хадгалсаар байдагт оршино. Учир нь тогтмол
санах ойг таны компьютер дотор байрлах 3.5 V-ийн зай тэжээж байдаг.
• PROM (Programmable read-only memory)
Энэ тєрлийн санах ойд программийг хадгалж болох бєгєєд хэрвээ PROM нь ашиглагдаж байвал
энэ программийг устгаж цэвэрлэх боломжгїй зєвхєн єєр тийшээ зєєж хадгалах боломжтой.
• EPROM (Erasible programmable read-only memory)
PROM-н нэг тєрєл бєгєєд программийг бичиж мєн устгаж болдог. Хэт ягаан туяаны тусламжтайгаар
программийг устгадаг.
• EEPROM (Electrically erasable programmable read-only memory)
Мєн PROM-н нэг тєрєл бєгєєд цахилгаан цэнэгийн тусламжтайгаар мэдээллийг нь устгах, дахин
програмчилж болох нэгэн тєрлийн тогтмол санах ой юм. Программчлахын тулд motherboard-с
суглах шаардлага байдаггїй. Учир нь компьютерт хэрэглэгддэг ердийн хїчдэл тїїнийг
програмчлахад хангалттай байдаг. Энэ тєрлийн санах ойн хамгийн энгийн жишээ бол BIOS-ын
микросхем юм.
Гэхдээ RAM, ROM-г зєвхєн персонал компьютерт байдаг гэж їзвэл энэ нь буруу ойлголт юм.
Mодем, принтер, CD-ROM зэрэг олон дагалдах тєхєєрємжїїд єєртєє санах ойтой байдаг байна.
Expansion slot & boards
ªíººãèéí á¿õèé ë ìèêðîêîìïüþòåðèéí ñèñòåì¿¿äèéã ºðãºòãºæ áîëíî. ªðãºòãºíº ãýäýã íü êîìïüþòåðèéí õ¿÷èí
÷àäëûã нýíýгä¿¿ëýõèéì òñëä ðàìàõ îé áîëîì áñðàä òºõººðºíæ ìýíýõèéã îéëãîæ áîëìî. ªðãºòãºëèéã
expasion slot & board-èéí òóñëàìæòàé õèéíý.
Expansion slot ãýäýã íü ýõ õàâòàí äýýð áàéðëàñàí ñóóðèóä áºãººä ýíýõ¿¿ ñóóðèí äýýð ºðãºòãºñºí
êàðòóóäûã íýìæ ñóóëãàæ áîëíî. Íýìýëò êàðò ãýäýã íü êò õýëõýý á¿õèé ñàìáàð áºãººä íýìýëò îé, áóñàä
íýìýëò òºõººðºìæèéã àãóóëíà.
Çàðèì íýã íýìýëò êàðòóóäûí òàëààð ÿðèëöúÿ.
• Expanded memory: ºðãºòãºðºì ðàìàõ îé (SIMM or DIMM) íü ñàíàõ îéí õ¿÷èí ÷àäëûã íýìýãä¿¿ëäýã.
• Display adapter or graphics adapter cards: ýìý êàðòààð ºìãºò âèäåî äýëãýôèéã áñé áîëãîìî.
• Controller cards: Ïðîôåððîðûã òºðºë á¿ðèéì òºõººðºíæòýé õîëáîõîä òñðàëäàã.
• Other add-ons: áóñàä êàðòóóä áîëîõ ìîäåì, ôàêñ, äóóíû, ñ¿ëæýýíèé êàðò çýðýã îðíî.
Bus Lines
Bus Lines ãýæ ïðîöåññîð äîòîð áîëîí ñèñòåìèéí áóñàä òºõººðºìæ¿¿äòýé áèòýý ñîëèëöîõîä õýðýãëýãäýõ
ýëåêòðîí çàì þì. Ýíä address bus, control bus, data bus ãýæ áàéõààñ ãàäíà expansion bus ãýæ áèé. Ýíý
bus íü íýìýëò ñëîòóóäûí õîîðîíä ºãºãäºë ñîëèëöîõîä õýðýãëýãäýíý. Expansion slot-îîñ ïðîöåññîð ðóó øóóä
õîëáîãäñîí bus-èéã local bus ãýíý. Bus-èéí ºðãºíººð ò¿¿íèé õóðäûã òîîäðõîéëæ áîëíî. Æ: 8 áèòèéí bus íü
32 áèòèéí bus-ààñ óäààí ºãºãäëèéã äàìæóóëíà.
Ports

11. Ïîðò ãýäýã íü ñèñòåìèéí ãàäíà òàëä áàéðëàõ çàëãóóðûí ñóóðèóä áºãººä ýíý íü ñèñòåìèéí unit äýýð
áàéðëàõ õàâòàíãóóä ðóó õîëáîãääîã. Á¿õ ïîðòóóäûã ãàäíû òºõººðºìæèéã êàáåëü óòñààð äàìæóóëàí
õîëáîõîä õýðýãëýãäýõ áºãººä èíãýñíýýð ýäãýýð íü êîìïüþòåðèéí ñèñòåìòýéãýý õàðèëöàæ ÷àääàã. Ïîðò íü
äàðààõ 6 òºðëèéí ïîðò áàéíà:
• Game ports: òîãëîîíûì ïîðò ìü joystick íýòèéì òîãëîîíûì òºõººðºíæ¿¿äèéã õîëáîõîä çîðèñëàãäðàì.
• Parallel ports: ìýãýì çýðýã 8 áèòèéã äàíæññëàõ ÷àäâàðòàé ïîðò. Ñåðèàë ïîðòûã áîäîõîä èë¿¿ õñðäàí
äàìæóóëíà.
• Serial Ports/RS-232 ports: íýã øóãàìûã àøèãëàí íýãýýñ íºãºº ð¿¿ áèò¿¿äèéã äàìæóóëíà. Ýíý ïîðòûã
COM ãýæ èõýâ÷ëýí íýðëýíý. 9pin-òýé çàëãóóð COM1-ä õýðýãëýãääýã áºãººä ýíý íü ñåðèàë õóëãàíàä,
25 pin-òýé COM2-íü ìîäåìä õýðýãëýãäýíý.
• Video adapter ports: âèäåî àäàïòåð ïîðò íü ìîíèòîðò çîðèóëàãäàõ áºãººä ýíý íü âèäåî àäàïòåð êàðòòàé
öóã áàéíà.
• SCSI ports (short for small computer system interface):Ýìý ïîðò ìü 7-15 õ¿ðòýëõ SCSI-ä çîõèöñîí
òºõººðºìæèéã ºíäºð õóðäààð äàìæóóëàõàä çîèóëñàí èíòåðôåéñ þì. Ýíä CDROM, scanner, hard-disk
drives îðíî. SCSI òºõººðºìæ¿¿ä íü ºðãºòãºñºí êàáåë¿¿ääèéí äàãóó õîëáîãäñîí á¿ëýã òºõººðºìæ¿¿äèéí
ãèíæèí õýëõýý þì.
• Infrared ports: Ýìý ïîðò ìü ñòàðã¿é òºõººðºíæèä êàáåëüã¿é õîëáîëò õèéõýä õýðýãëýãäýìý.
• USB ports (universal serial bus): 127 òºðëèéí òºõººðºìæ¿¿ä ýíý ïîðò ðóó õîëáîãäîæ îðäîã.
Plug-In Cards: PC (PCMCIA) Slots & Cards
PCMCIA íü áóñàä òåõíîëîãèîñ èë¿¿òýéãýýð 纺âðèéí òîîöîîëîõ òºõººðºìæèä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà.
Short Personal Computer Memory Card International Association áîë 纺âðèéí êîìïüþòåðò çîðèóëñàí øèíý
òºðëèéí bus standard þì. Pc card íü 2.1-3.4 èí÷ áàéõ áºãººä ººðèéí ãýñýí äðàéâåðòàé áàéíà. ĺðâºí ÿíçûí
PC card-ûã ºíºº ¿åä ºðãºí õýðýãëýæ áàéíà:
PC Card-I (thin)-flash memory cards
PC Card-II (thick)- fax modem/ LAN
PC Card-III (thicker)- rotating device (hard-disk)
PC Card-IV (thickest)- large-capacity hard-disk drive
Õàòóó äèñê- HDD (Hard Disk Drive)
Хатуу дискийн тєхєєрємж нь хатуу дискийг байрлуулах, файл бичих, унших зэргийг хянадаг
механизм юм. Хатуу дискийн тєхєєрємжийг ихэвчлэн "hard drive" гэж дууддаг ба їїнийг хїмїїс
ихэвчлэн хатуу диск гэж ойлгодог. Энэ хоѐр нь нэг дор байдаг боловч тус тусдаа їїрэгтэй 2 зїйл юм.
HD (Hard disk)
Хатуу диск нь Hard Disk Drive буюу HDD томоохон хэмжээний єгєгдлийг хадгалах зориулалт бїхий
тєхєєрємж юм. Ихэнх компьютер ганц хатуу дисктэй байдаг ба тїїнийг С диск гэж нэрлэдэг. Хатуу
диск ажиллаж байх їед тїїний дохиоллын гэрэл асч байдаг. Хатуу дискний тєхєєрємж нь мэдээлэл
унших, бичих хэд хэдэн толгойтой байна. Компьютерт хэрэглэгдэж байгаа бїх программууд энд
хадгалагдана. Шинэ программ хангамжийг ашиглахаасаа ємнє хатуу дискэнд бичиж, компьютерт
суулгаж єгдєг. Хатуу дискэн дээрх мэдээллийг эмх цэгцтэй хадгалахын тулд тєрєлжсєн нэр бїхий
директорыг ашиглана. Хатуу дискэнд хадгалагдах мэдээллийг байтаар хэмжинэ.
Äèñêòýé àäèë, õàòóó äèñê íü õàÿãëàëò õèéõ ¿¿äíýýñ çàìóóäààð ìºí ¿ë ¿çýãäýõ 9 ñåêòîðò õóâààãäàíà.
ªãºãäëèéã õàäãàëàõûí òóëä çàì, ñåêòîð äîòîðõ êëàñòåðóóäàä õàäãàëíà. Êëàñòå ãýäýã íü êîìïüþòåðèéí
õàíäàæ ÷àäàõ õàìãèéí áàãà õàäãàëàõ íýãæ áºãººä ýíý íü íýëýýä õýäýí ñåêòîð ðóó (2-îîñ 8 õ¿ðòýë)
õàíäàíà. (Êëàñòåðèéí õýìæýý íü ¿éëäëèéí ñèñòìýýñýý ãîëäóó õàìààðäàã.)
Øèíý õàòóó äèñêýíä ºãºãäëèéã õàäãàëàõàä ýõíýýñ íü êëàñòåðóóäàä õàäãàëæ ýõýëäýã. Äèñê
ä¿¿ðýíã¿¿ò íü ¿éëäëèéí ñèñòåì íü àëü ÷ºëººòýé çàéíä ºãºãäëèéã õàäãàëäàã. ¯¿íèéã fragment ãýõ áóþó
ººðººð õýëáýë ºãºãäëèéã õàòóó äèñêíèé àëü ñóë çàéíä áàéðøóóëàõûã õýëíý. Fragmented file-óóä íü
ºãºãäëèéã õàéõäàà íýìýëò õºäºëãººí¿¿äèéã õèéäýã òóë ºãºãäºëä õàíäàëò óäààí áàéíà. Äèñêèéí

12. õàíäàëòûã ò¿ðãýòãýõèéí òóëä defragment õèéõ õýðýãòýé. Ýíý íü õàòóó äèñêýí äýýðõ ôàéëóóäûã àõèí
öýãöýëæ äàðààëñàí êëàñòåðóóäàä áàéðëóóëàõûã õýëíý. Defragment-èéã çàðèì ¿éëäëèéí ñèñòåì ººðºº
õèéõ áîëîìæòîé áàéäàã áîë çàðèì íü òóñãàé ïðîãðàìì õàíãàìæ øààðääàã.
Âèðòóàëü ñàíàõ îé
RAM-ûã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä âèðòóàëü ñàíàõ îé ãýãäýõ õàòóó äèñêíèé ñóë çàéã êîìïüþòåð àøèãëàõ
òîõèîëäîë ãàðäàã. Õýðýâ êîìïüþòåðèéí ïðîöåññîð áîëîí ¿éëäëèéí ñèñòåì íü âèðòóàëü ñàíàõ îéã
àøèãëàõàä çîðèóëàãäñàí áîë RAM-ûí çàé õÿçãààðëàãäìàë áàéãàà ¿åä âèðòóàëü ñàíàõ îéã àøèãëàí
òóõàéí àãøèíä îëîí ïðîãðàìì õàíãàìæ àøèãëàõ áîëîìæòîé. ¯¿íèéã õèéõäýý êîìïüþòåðèéí ñèñòåì íü
ºðãºòãºñºí Ram ìýòýýð äèñêíèé ñóë çàéã àøèãëàõ áºãººä ýíý íü õàòóó äèñê áà Ram õîîðîíä ïðîãðàìì
ºãºãäëèéí swaps õýñýã þì. Âèðòóàëü ñàíàõ îé íü êýø ñàíàõ îéòîé õàðüöóóëàõàä êîìïüþòåðèéí
àæèëëàãààã èë¿¿ óäààí áîëãîäîã.
Optic disk
Оптик дискэн дээрх мэдээллийг лазерийн гэрлийн тусламжтайгаар уншиж бичдэг. Оптик дискэнд
CD-ROM(Compact Disk- Read Only Memory), CD-Recordable, CD-ReWritable, DVD (Digital Versatile
Disk) диск орно.
CDROM-ын компакт дискийг унших хурд нь 1x, 2x, 4x, 8x, 16x, 32x, 40x, 50x, 52x зэрэг байдаг.
1х гэдэг нь єгєгдєлд хандах хурд нь секундэд 150 килобайт юм.
2х нь секундэд 300 килобайт, 4х - 600Kb гэх мэт.
ПРОГРАММ ХАНГАМЖИЙН ЇНДСЭН ОЙЛГОЛТ
Компьютерийн программ хангамж нь 2 тєрєлтэй байдаг.
- Хэрэглээний программ хангамж
- Системийн программ хангамж
Хэрэглэгчийн тодорхой шаардлагуудад нийцсэн, компьютер дээр ажиллах боломжтой програмийг
хэрэглээний програм хангамж гэдэг. Жишээ нь аж ахуйн нэгжийн сар, жилийн тайлан баланс
гаргах, ажилчдын цалин хєлс бодох санхїїгийн программ, тесктэн мэдээлэл боловсруулах
программ, мэдээллийн сангийн программ гэх мэт.
Энэ мэдлэгийн санд бид хэрэглээний программ хангамжийг дотор нь доорх байдлаар 2 хуваасан.
- Хэрэглэгчийн хэрэглээний программууд
- Интернэтийн хэрэглээний программууд
Харин системийн программ хангамж нь компьютерийг эхлїїлж, бусад хэрэглээний программ
хангамжийг ажиллахад бэлэн болгодгоос гадна компьютерт єгєгдсєн командыг гїйцэтгэх, принтер,
гар, уян диск зэрэг дагалдах тєхєєрємжїїдийн ажиллагааг зохицуулдаг. Системийн программ
хангамжгїйгээр хэрэглээний программ ажиллах боломжгїй. Ийм учраас системийн программ
хангамж нь компьютерийн гол їндэс суурь нь болдог.
Системийн программ хангамж нь 3 хэсгээс бїрддэг:
- Їйлдлийн систем
- Утилит программууд
- Программ хєрвїїлэгч
Office
Office нь єгєгдєлтэй ажиллахдаа компьютерийг оюуны чадавхи, боломжийг нэмэгдїїлэгч холбооны
хэрэгсэл болгон ашиглагч хїн бїхэнд зориулагдсан. Уг багц программ нь таван хувилбартай бєгєєд,
хэрэглэгч єєрийн хэрэгцээ, боломжид тохируулан сонголт хийх боломжтой юм. Office багц
програмд бидний єдєр тутам хэрэглэдэг Access, Word, Excel, Power Point, Outlook программуудаас
гадна HTML ба Вэб сайтыг їїсгэн засварлах Front Page, бизнес-графикийн Photo Draw болон
Publisher програм орсноороо онцлог юм.

13. Word Processing
Уг ойлголт нь компьютер ашиглан документуудыг хэвлэх, засварлах, бий болгох явцыг илэрхийлнэ.
Бvхий л компьютеруудын программуудын хувьд Word Processing нь элбэг тохиолддог бєгєєд ,
vvнийг хэрэглэхийн тулд компьютер болон принтертэй байх шаардлагатай юм. Word processing нь
танд документ vvсгэх, автоматаар дискэн дээр хадгалах, дэлгэц дээр харуулах, командууд ашиглан
vсгvvдийг бичих ,принтлэх зэрэг vйлдлvvдийг хийх боломж олгоно. Word processing -ийн хамгийн
гол давуу тал нь бичсэн зvйлээ дахин бичиж, арилгахгvйгээр єєрчлєлт хийж болох юм. Хэрэв та
алдаа хийлээ гэж бодоход курсороор хялбар шилжиж арилган , хэрэггvй параграфыг устгах, дунд
нь шинээр vг оруулах, нэг документээс нєгєє рvv хялбар хуулах, бvх єєрчлєлт хийгдсэний дараа
хадгалан принтлэх боломжтой юм. Бvх word prcessor-д байдаг vндсэн шинжvvдэд:
Текст оруулах
Текст устгах
Нэгээс нєгєєд хэсэгчлэн зєєх, хуулах,хэмжээг єєрчлєх ,
Хайлт хийх орлуулах г.м.
Full-featured word processors нь энгийн word processors-ийг бодвол дараах шинжvvдээр илvv
байдаг.
Файлын зохицуулалт хийх
Фонд єєрчлєх, ишлэл оруулах
График дvрслэл хийх, толгойн текст оруулах
Файлуудыг нэгтгэх, vг vсгийн алдаа хянах, хvснэгт оруулах
Нэг зэрэг нэгээс дээш документэд засвар оруулах
Текстийг хэвлэгдээд гарах байдлаар харуулах г.м.
Database (мэдээллийн сан)
Мэдээллийн сан нь компьютер дээр тусгай зориулалтын программд оруулсан єгєгдлийн цуглуулга
бєгєєд їїн рїї хандах, засварлах болон нэмэхэд хялбар байдлаар хийгдсэн байдаг. Мэдээллийн сан
нь талбар (fields), бичилтїїд (records) болон файлаас (files) бїрддэг. Талбар гэдэг нь багана бїхий
мэдээлэл бєгєєд бичилт нь нэг мєрєнд байгаа нийт мэдээллийг хэлдэг. Нийт оруулсан мэдээллээ
нэр єгч сануулан, файл болгодог. Єєрєєр хэлбэл нэг мэдээллийн санг файл гэнэ. Жишээлбэл: нэг
байгууллага ажилчдынхаа телефон утасны жагсаалтыг мэдээллийн санд оруулсан бол ажилчдын
нэр, хаяг, утасны дугаар нь талбар болох бєгєєд эдгээр талбарын дор оруулсан мэдээлэл нь
бичилтїїд болдог. Ингээд мэдээллийг сануулж нэр єгєхєд файл болж хадгалагдана.
Мэдээллийн сан нь мэдээлэл хайх, статистик мэдээ гаргаж авахад хялбар байдгаараа давуу
талтай. Хувь хїн єєрийн гэсэн мэдээллийн сан нээж ашиглаж болохоос гадна дотоод сїлжээнд
байгууллагын ажилчид дундаа ашиглах боломжтой. Мєн вэб хуудсан дээр байрлуулсан
мэдээллийн сан руу ямар ч хїн хаанаас ч хандах боломжтой байдаг.
Мэдээллийн сан боловсруулдаг программууд нь MS Access, DB2, SQL, Oracle, Sybase зэрэг юм.
Graphics
График нь компьютерын тєхєєрємж болон программуудыг ашиглан зургийн файлыг дэлгэцэнд
vзvvлэхтэй холбогдсон ойлголт юм. Жишээ нь: Лазерын принтер болон плоттер нь зургийг
компьютерээс хэвлэн vзvvлэх зориулалттай график тєхєєрємж юм. График монитор гэсэн ойлголт
нь тухайн зургийг дэлгэцэнд харуулах гэсэн vг ба энэ vvргийг компьютерын дэлгэц гvйцэтгэдэг.
Тэгвэл график карт /graphics board/ нь компьютерт суурилагдах ба видео сигналыг график хэлбэрт
оруулан дэлгэцэнд гаргах vvрэгтэй байдаг. Ихэнх хэрэглээний программууд график дvрслэлийг
агуулдаг.
Жишээ нь: Документ файл vvсгэдэг программуудад зургийн файлд агуулагдах зураг оруулах

14. боломжтой байдаг. Мэдээллийн баазыг зохицуулах систем болон хvснэгтэн мэдээлэл
боловсруулах программууд ч мэдээллийг график хэлбэрт оруулан vзvvлэх боломжтой байдаг.
Графиктай хэдий их ажиллахыг эрмэлзэнэ тєдий хэмжээний хvчтэй процессор (CPU), их хэмжээний
санах ой шаарддаг.
Fonts(Фонтын программ)
Фонт нь компьютер хэрэглэдэг хэн бїхний текст бичихэд ашигладаг їсгийн шрифтїїд (хэлбэр
хэмжээ) юм. Харин бидний сайн мэдэх Times New Roman Mon, Arial Mon, Ncc.com, Updncc.com гэх
зэрэг фонтуудыг Windows, болон MS Office-ийн программууд дээр (бусад текст боловсруулах
программд ч) гарч ирдгээр тохируулан суулгасан программыг фонтын программ гэнэ.
Vсэг, тэмдэгтvvдийн єргєн, нарийн, шрифтийн хэлбэрээс хамааран єєр єєр хэлбэрийн фонтууд
байдаг бєгєєд нэг фонтын программ гэхэд л дотроо хэд хэдэн фонттой байдаг.
Windows їйлдлийн системийн хувьд фонтын олон улсын стандартын байгууллагаар (Unicode)
стандартчилагдсан улс улсын фонтуудыг агуулсан байдаг. Харин улс орон болгон єєрийн улсынхаа
хэмжээнд стандартчилагдсан фонтын программтай байдаг. Тухайн улсын хэл, їсгэнд зориулж
бичсэн фонтууд болон гарын байрлалыг агуулсан фонтын програмыг гарын драйвер гэж нэрлэдэг.
Games
Персональ компьютер тvvний vйлдлийн систем программ хангамж vvссэн цагаас эхлэн дагалдаж
ирсэн нэг зvйл бол компьютерийн тоглоом юм. Анхны тоглоомууд MS-DOS vйлдлийн системд
тохирдог єєрєєр хэлбэл DOS-ын орчны гэгдэж байсан бол MS-Windows зохиогдсоноос хойш
тоглоомын хєгжилд асар том vсрэлт гарсан нь график горимд цаашилбал гурван хэмжээст хавтгай
дээр multimedia функц ашиглан тоглох болсон явдал юм. Энэ нь дан ганц программ хангамжийн
хєгжил бус компьютерийн техникийн дэвшилтэй шууд холбоотой байсан байна. Тоглоом ингэж
хєгжиж чадсан нь программ хангамжийн зах зээлд ч тодорхой байр суурь эзлэн томоохон
компаниудын єрсєлдєєний нэг том салбар болж чаджээ.
Їйлдлийн систем
Boot буюу компьютерийг эхлїїлдэг програмийг уншиж дууссаны дараа ажилладаг їйлдлийн систем
нь бусад хэрэглээний программийг ажиллуулахад гол їїрэг гїйцэтгэдэг. Їйлдлийн систем нь санах ой
руу ачаалагддаг бєгєєд компьютерийн хїчин чадлыг зохицуулж, хувиарлахаас гадна компьютерийн
гарнаас єгєгдсєн командыг дэлгэц рїї илгээх, дискэн дээр файл болон директоруудыг хадгалах мєн
дагалдах тєхєєрємжїїд болох принтер, хулгана, уян болон хатуу дискний ажиллагааг хянадаг.
Томоохон систем дээр їйлдлийн систем нь хэрэглэгчдэд нэг нь бусдын хийж буй їйлдэлд
нєлєєлєхгїйгээр систем рїї зэрэг хандаж чадахуйц нєхцлийг олгож, ачааллыг нь зохицуулж єгдєг.
Мєн їйлдлийн системийн нууцлал нь маш сайн байх шаардлагатай байдаг.
Їйлдлийн системийг доорх тєрлїїдээр ангилдаг:
Multitasking- Олон тєрлийн программуудыг нэгэн зэрэг ажиллуулахад аль программ нь ямар
горимоор хэдий хэрийн хугацаанд ажиллахыг їйлдлийн систем зохицуулдаг.
Multiuser- Нэгэн зэрэг олон хэрэглэгч хандаж ажиллах. Зарим їйлдлийн систем нь мянга мянган
хэрэглэгч зэрэг хандаж чадахуйц боломжтой байдаг.
Multiprocessing - Нэгээс дээш тооны процессор дээр ажиллаж чадахуйц
Multithreading - Нэг программ дээр олон талаас нь зэрэг ажиллах боломж.
Їйлдлийн системїїдийн тєрєл:
• DOS
• Windows
• OS/2

15. • Unix
• Linux
• Mac OS
• Sun OS
• Palm OS
Windows їйлдлийн системїїдийн їндсэн тєрх нь Start товчлуур болон taskbar-с бїрддэг бол MacOS -
ынх бїхэлдээ єєр байдаг.
Хэрэглэгч їйлдлийн системтэй тєрєл бїрийн командын тусламжтайгаар харьцдаг. Жишээ нь: DOS
їйлдлийн систем дээр COPY гэсэн командаар файлыг єєр тийшээ хуулахад їїнийг їйлдлийн
системийн нэг хэсэг болох Command processor эсвэл Command line interpreter ч гэж нэрлэгддэг
командын тусламжтайгаар гїйцэтгэдэг. Харин Graphical User Interface (GUI) нь дэлгэц дээр байгаа
дїрсийг дарснаар їйлдлийг гїйцэтгэдэг.
DOS (Disk Operating System)
Disk Operating System нь персонал компьютерт зориулж гаргасан, компьютер хэрэглэгчдийн дунд
єргєн тархсан анхны їйлдлийн систем байв. Персонал компьютер гарахаас ємнє Bill Gates IBM
компьютерт зориулж DOS їйлдлийн системийг гаргасан бєгєєд энэ їйлдлийн системийнхээ эрхийг
Microsoft корпорацийн дор аваад нэрийг MS-DOS гэж єєрчилсєн. Персонал компьютерт зориулсан
учраас анхны нэр нь PC-DOS буюу Personal Computer Disk Operating System гэж байв. Гэвч ихэнх
хэрэглэгчид энэ їйлдлийн системийг DOS гэж нэрлэдэг. DOS нь графикан бус, командын горимын
їйлдлийн систем юм. Командыг prompt буюу командын мєрнєєс оруулдаг.
С:>
• Файлтай ажиллах командууд:
DIR команд
Дэлгэц дээр файл, каталогийн жагсаалтыг гаргана.
Жишээ: C:>DIR
ERASE ба DEL команд
ERASE командаар хэрэггїй файлыг устгаж болно. Энэ командын оронд DEL (DELETE) командыг
хэрэглэж болно. Энэ хоѐр команд нь ижил їїрэг гїйцэтгэдэг.
Жишээ: C:>ERASE INTRODUCTION.TXT
RENAME команд
Уг командаар файлын нэрийг єєрчилдєг. RENAME командыг REN гэж товчилж бичиж болно.
Файлын нэрийг єєрчлєхийн тулд єєрчлєх файлын хуучин нэр болон шинэ нэрийг хооронд нь нэг зай
авч бичнэ.
Жишээ: C:>REN OLD.TXT NEW.TXT
TYPE команд
Уг командын тусламжтай дэлгэцэн дээр файлыг уншдаг. Файлын нэрийг єргєтгєлийн хамт бичих
шаардлагатай.
Жишээ: C:>TYPE INTRODUCTION.TXT
Программыг ажиллуулах
Программ ажиллуулахын тулд тїїний файлын нэрийг оруулна. Єргєтгєлийг бичих шаардлагагїй.
Жишээ: C:>DIGGER
Нэг дискийн тєхєєрємжєєс нєгєєд шилжих.
Жишээ: C:>A:
FORMAT команд
FORMAT командаар дискийг форматлаж, ажилд бэлтгэнэ. Энэ команд нь дискэн дээр зам гаргаж,

16. зам тус бїрийг секторт хуваадаг. Хэрэв дискийн аль нэг хэсэг нь гэмтэлтэй байвал энэ хэсгийг
бичлэг бичигдэхгїй болгон тусгаарладаг.
Жишээ: C:>FORMAT A:
C:>FORMAT A:/S - дискийг форматлаад, дээр нь системийн файлуудыг бичнэ.
COPY команд
COPY команд нь файлыг нэг дискнээс нєгєє рїї, нэг каталогоос нєгєєд хуулах, гадны
тєхєєрємжїїдийн хооронд мэдээлэл солилцох, хуулах явцад мэдээллийг нэгтгэх їйлдлийг
гїйцэтгэнэ.
Жишээ: C:>COPY OLD.TXT A:NEW.TXT гэсэн команд нь C хатуу дискэн дэхь OLD.TXT файлыг A
гэсэн уян диск рїї NEW.TXT нэртэйгээр хуулна. DISKCOPY команд
DISKCOPY командын тусламжтайгаар уян дискийг бїхлээр нь єєр диск дээр хуулна.
CHKDSK команд
CHKDSK командаар диск тєхєєрємжид байгаа дискийг шалгана.
COMP команд
Уг командаар дискийн файлуудыг харьцуулна. Файлыг хуулсны дараа DIR командаар їр дїнгээ
харж болно. Тїїнээс гадна файл зєв хуулагдсаныг COMP командаар шалгаж болно. Энэ команд
файлыг байт байтаар харьцуулж, ялгаатай байтын тухай мэдээлнэ.
DISKCOMP команд
Уг командаар хоѐр уян дискийг харьцуулна.
RECOVER команд
Уг командаар файлыг сэргээнэ. Дискийн сектор нь алдаатай байвал дискийн файлыг ашиглах
боломжгїй болгодог. Энэ тохиолдолд RECOVER командыг ашигладаг.
VERSION команд
VERSION командаар MS-DOS їйлдлийн системийн хувилбарыг шалгана.
• Їйлдлийн системийн боломжийг єєрчлєх командууд:
ASSIGN - Диск тєхєєрємжийн нэрийг єєрчлєх
CLS - Дэлгэцийг цэвэрлэх
DATE - Он, сар, єдрийг тохируулах
MODE - Гаргах тєхєєрємжийн ажлын горимыг єєрчлєх
PROMPT - Системийг мэдээг єєрчлєх
TIME - Цаг тохируулах
VERIFY - Мэдээг шалгах
• Каталог єргєтгєх командууд:
MKDIR - Дэд каталог їїсгэх
CHDIR - Дэд каталогт шилжих
PATH - Каталогуудын хооронд зам заах
RMDIR - Дэд каталогийг устгах
TREE -Дэд каталогуудын бїтцийг гаргах
Windows 98
Windows 98 нь 32 битийн FAT(File Allocation Table - файл байршлийн хїснэгт)-ийг хэрэглэх
болсноор файлыг 4Кбайтаас ч бага хэмжээтэй кластеруудад хувааж хадгалах боломж олгосон. 16
битийн FAT бїхий хатуу дискний хувьд багтаамж нь ихсэх тутам бїтээмж нь багасдаг. Учир нь 16
битийн FAT 65536-аас олон кластерттай байж чаддаггїй бєгєєд их багтаамжтай дисктэй ажиллахын
тулд кластер бїрийг томруулах шаардлага тулгардаг. Windows 98 системд гарсан хамгийн чухал
єєрчлєлтїїдийн нэг бол USB (Universal Serial Bus)-г нэмсэн явдал юм.

17. Windows 98 SE (Second Edition)
Уг хувилбарт цомхон байгууллага болон хэд хэдэн айлын компьютерїїдийн хоорондох ерєнхий
модемыг хуваах зориулалт бїхий Internet Connection Sharing (ICS) механизм болон USB модем ба
IEEE 1394 (FireWire) г.м. тєхєєрємжїїдийг улам боловсронгуй болгох зарим нэмэлтїїд орсон.
Windows ME
Microsoft Windows Me (Millennium Edition) нь албан байгууллагад бус гэрийн хэрэглэгчдэд
зориулсан їйлдлийн систем юм. Windows 98 Second Edition системтэй харьцуулахад видео
камераас дїрс оруулах энгийн арга, шахах хэрэгсэл бїхий автоматжуулагдсан видео редактор,
фото камераас дїрс оруулах, камердах хэрэгсэл зэрэг мультимедиа функцїїдээрээ ялгаатай.
Интернэт холболтыг хангах TCP/IP протокол, зарим нэг кодын хэсгийг Windows 2000 системээс
авсан ч, Windows Me нь DOS дээр їндэслэгдсэн Windows 9x системийн їргэлжлэл юм.
Windows 2000
Windows vйлдлийн системийн нэг хувилбар болох Windows 2000 нь Windows NT4.0 vйлдлийн
систем дээр суурилан зохиогдсон бєгєєд хэд хэдэн хувилбараар хийгдсэн. Microsoft корпораци
Windows 2000 vйлдлийн системийг хэрэглэгчийнхээ онцлогоос хамааруулан дараах байдлаар
худалдаж эхэлсэн. Гэхдээ гэрийн хэрэглэгчидэд бус голчлон албаны буюу бизнесийн хvрээний
хэрэглэгчидэд зориулан гаргажээ.
Windows 2000 Personal Edition
Windows 2000 Server Edition
Windows 2000 Advanced Server Edition
Windows 2000 Datacenter Server
Windows CE
Windows системийн нэг хувилбар болох Windows CE нь жижиг хэмжээний тоон системийн
тєхєєрємжинд (PDA) зориулсан їйлдлийн систем юм. Уг їйлдлийн систем нь Windows 95-тай тєстэй
тул ашиглахад хялбар байдаг.
Windows NT 4.0
Микрософт фирмийн Windows vйлдлийн системийн серверт зориулан гаргасан хувилбар болох
Windows NT3.5-ийн дараагийн хувилбар WindowsNT4.0 нь Windows 2000-ийг гарахаас ємнє ихэнх
сервeрт хэрэглэгдэж байсан.
OS/2
Персонал компьютерт зориулсан IBM корпорацийн OS/2 їйлдлийн систем нь 80-аад оны сїїлээр анх
гарсан.
Linux
Linux нь сїїлийн жилїїдэд нилээн єргєн хэрэглэгдэж буй персонал компьютерт зориулсан їнэгїй
їйлдлийн систем юм. Linux-н Kernel (їйлдлийн системийн гол хэсэг нь юм) -г Linus Torvalds гэдэг
Финлянд хїн анх зохиож, дараа нь GNU тєслийнFree Software Foundation буюу їнэгїй програм
хангамжийн сан-гийн гишїїдтэй хамтран бїрэн тєгс їйлдлийн системийг гаргасан. Unix їйлдлийн
системд байдаг Graphic User interface, X Window систем, TCP/IP протокол болон Emacs editor
программ зэргїїд нь мєн энэ їйлдлийн системд байдаг. Unix системээс ялгаатай нь Linux-н
програмийн бичилт нь бэлэн байдаг бєгєєд хэн нэг программист їїнийг нь аваад єєрийн
шаардлагад нийцїїлэн бичих бїрэн боломжтойгоос гадна гол гол микропроцессорын платформууд
болох Intel, Sparc болон Alpha зэргїїдэд зохицуулан гаргасандаа юм.
MAC OS
Mac OS нь Apple Macintosh тєрлийн бїх компьютерт зориулсан їйлдлийн систем юм. Энэ їйлдлийн
системийг АНУ болон Япон улсад тїгээмэл хэрэглэдэг. Макинтошийн анхны їйлдлийн систем нь
Apple DOS байсан бєгєєд нэг удаад зєвхєн ганц їйлдлийг гїйцэтгэх чадалтай байлаа. Їїний дараа
Mac OS 7.1, 7.5 гарсан нь олон їйлдлийг зэрэг гїйцэтгэхээс гадна MS-DOS болон Windows
системийн файлуудтай ажиллах боломжтой болсон.

18. Palm OS
Гарын алганд багтах хэмжээний жижиг PalmPilot компьютерт зориулсан їйлдлийн систем юм. 3Com
компанийн Palm Computing нь жижиг хэмжээний тєрєл бїрийн тоон системийн тєхєєрємжїїдийг
(PDA- Personal Digital Assistans) їйлдвэрлэдэг юм. Palm OS нь олон їйлдлийг зэрэг гїйцэтгэж
чаддаггїй бєгєєд зєвхєн нэг удаад ганц л їйлдлийг хийдэг байна.
Windows XP