1. ETIKA ME
BAZAT E ETIKES
KRIMINALISTIKE
Kapituj të zgjedhur për ligjëratat për studentët në Prishtinë
Dr. Muslija Muhoviq
SARAJEVË / PRISTINË 2006
FSK/S - 15/06

2. 2
Recensione (fragmente)
«Prof. Dr. Dr. Muslija Muhoviq i qaset përmbajtjes themelore mësimore-studimore në
mënyrë inovative dhe historike. Është e logjikshme, me që etika ka histori gjenerative më
të gjatë se dy mileniume, si disiplinë universitare që zhvillohet në pajtim me problemet
më komplekse për civilizimin bashkëkohor që ballafaqohen me dilemat ÇKA, SI dhe
PËR ÇKA, gjithnjë derisa mbirja e të panjohurës, zbulimi i DIJES dhe, gjithsesi, forma
më komplekse e përcaktimit të përgjithshme të MASAVE si, për shembull, vështrimit më
të ri të NYJES GJENETIKE NJERËZORE”,
Nga recensioni i akademik Prof. Dr. Vladimir Premec
“Duke u nisur nga pyetja ku gjendet burimi i moralitetit dhe në çka shprehet qenia e tij,
gjegjësisht, as është burim i moralietit vetë njeriu, bashkësia njerëzore ose qenia
transcendente, Zoti, Muhoviqi merret me zbërthimin e çështjeve komplekse të frymës
njerëzore nëpërmjet historisë së gjatë të kërkimit të parimeve të vetëthemelimit ose
themelimit nëpërmjet tjetrit. Duke u analizuar teoritë themelore të etikës në mbështetje të
formësimit helenik të shpirtit, që është kontribut i rëndësishëm i autorit në rrjedhën e
mendimit bashkëkohor boshnjakohercegovas, kësaj here mendimi i tij depërton në
këndvështrime të reja, para së gjithash në shqyrtimin e parimeve etike dhe marrëdhënieve
midis filozofisë e teleologjisë në trashëgiminë shpirtërore të islamit, në njërën anë, dhe
shtrirjen e analizës etike në bazë të etikës kriminalistike, në anën tjetër. Pikërisht nga këto
dy mendime të reja autori i jep mendimit filozofik boshnjakohercegovas kontribut të
rëndësishëm në kuptimin e nxitjeve të postullateve të parimeve etike në fushë të reja të
veprimit njerëzor, siç është fusha e kriminologjisë në njërën anë dhe pasqyrimi i detyrave
të themelimit të qenies etike të njeriut boshnjak sipas rrënjëve të tij shpirtërore
heterogjene, gjurmët e të cilit i kërkon në marrëdhënie midis religjionit dhe moralit e
sidomos në shqyrtimet mbi islamin dhe etikën, në anën tjetër... Hyrja në thellësitë dhe
vlerësimin e këtij nuk është e nevojshme në këtë rast, ndërsa në disa segmente as nuk
është e mundur, sepse prof. Muhoviq është filozof i afirmuar, njohuritë e të cilit në
mendimin mbi etikën tejkalojnë mundësitë e vrojtimit të shumë prej nesh.
Nga recensioni i Prof. Shaqira Filandra
„Ka pak autorë nga fusha e dijes shoqërore në Bosnjë e Hercegovinë, të cilët janë marrë
në mënyrë të guximshme me teorinë etike dhe sidomos ata që kanë bërë një hap më tutje
në definimin e teorisë dhe praktikës nga fusha e etikës, deri tash pothuaj e patrajtuar.
Kemi përpara një dorëshkrim vërtet të vlefshëm dhe themelor të shkencëtarit dhe
hulumtuesit të zellshëm, por as më pak erudit. Me këtë dorëshkrim Dr. Muhoviq ka
dëshmuar se hulumtimet e tij të gjithanshme në domenin e filozofisë dhe dijes mbi etikën
mund t’i qëndrojnë edhe kritikës me serioze. Dorëshkrimi është vëllimor, i pasur me tema
nga më të ndryshmet të teorisë etike dhe të filozofëve-eticistëve të të gjitha shkollave më
të rëndësishme, prej shkollës helene, të mesjetës, të arabëve dhe asaj bashkëkohore. Në

3. 3
disa fusha, me ekspertizat e tij filozofike komplekse, dorëshkrimi e tejkalon karakterin e
tekstit, por Muhoviqi megjithatë di ta zbresë atë dhe ta përshtatë për studentë.
Duke pasur parasysh atë që u tha më sipër, kam kënaqësinë që të propozojë që
dorëshkrimi i Muslija Muhoviqit, i cili është i destinuar kryesisht si tekst, por që sigurisht
do të ketë jehonë edhe në opinionin e gjerë shkencor që të botohet sa më parë.
Nga recensioni i Prof.Dr. Hidajeta Repovac

4. 4
PARATHËNIE
Teksti “etika me baza të etikës kriminalistike” është hartuar sipas planit dhe programit të
ri mësimor të fakultetit të shkencave kriminalistike ku ligjëroj lëndën me të njëjtin titull. I
gjithë teksti, m përjashtim të kapitullit të shtatë që i kushtohet bazave të etikës
kriminalistike, është rezultat i punës sime tri vjeçare në veprën me titull “Etika me hyrjen
në teorinë e vlerave”. Por, me kërkesë të planit të ri mësimor kam qenë i detyruar që kët
tërësi ta ndaj në dy pjesë: “Etika me bazat e etikës kriminalistike” dhe “Hyrje në teorinë e
vlerave”, që do të publikohet së shpejti.
Studentët janë të obliguar që t’i ndjekin ligjëratat dhe të japin provimin sipas këtij teksti.
Në të, përveç çështjeve fundamentale etike dhe orientimeve kryesore ne etikë, trajtoj
problemin e moralit në profesionin e kriminalistikës, të cilin e shqyrtojnë në mënyrë të
pamjaftueshme ose të njëanshme ata që, duke u marrë me të nuk arrijnë të depërtojnë deri
në esencën e tij, por e përshkruajnë ekskluzivisht në bazë të normave ligjore pozitive,
gjegjësisht ekzistuese. Përveç çështjeve fundamentale etike, kuptimit dhe shpjegimit të
tyre sipas disa teorive ose drejtimeve, i kushtoj kujdes edhe mendimit etik të islamit, i cili
pa arsye është lënë pas dore ose është mohuar nga shumica e mendimtarëve perëndimor,
sipas të cilëve gjithçka që vjen jashtë perëndimit nuk meriton vëmendje. Këtë
imperializëm dhe hegjemonizëm e refuzoj në mënyrë energjike, sepse skolastikët
islamik, me përkthimet dhe komentimet e veprave të grekëve të vjetër, kanë kontribuar që
mendimi helenik të zgjerohet jo vetëm në botën islame, por edhe jashtë saj.
Jam përpjekur që në mënyrë sa më të thjeshtë të trajtoj këtë problematikë shumë
komplekse dhe ta shpjegoj atë me ndihmën e shembujve nga jeta praktika, në rastet kur
kjo ka qenë e mundur. Për dallim prej disa autorëve, të cilët merren me të njëjtën
problematikë, jam përpjekur të anashkaloj renditjen historike të mësimeve ose teorive
etike, të drejtimeve ose sistemeve etike, sidomos në mendimin islam etik, të cilit ja
kushtoj kapitullin e parafundit të librit.
Meqenëse bëhet fjalë për një materie shumë komplekse, për të cilën diskutohet prej më
shumë se 25 shekujsh dhe do të diskutohet gjithnjë deri sa të ekzistojë masa më e lartë e
të gjitha çështjeve-njeriu, kam menduar se në aspektin pedagogjik është më e arsyeshme
të vendos sa më shumë nëntituj, në mënyrë që studentëve t’u bëhet më e lehtë përcjellja e
ligjëratave dhe përgatitja e provimit. Brenda një kapitulli kam dhënë më shumë nëntituj
dhe secili prej tyre paraqet një tërësi, e cila nuk e obligon autorin që një ide apo një
problem ta përcjellë deri në fund të gjithë librit, gjë që nuk ndodh në veprat tjera që
trajtojnë ndonjë problem. E kam bërë këtë për shkak se në librin tim nuk bëhet fjalë
vetëm për çështje të qenies njerëzore, por edhe për gjykimet, vlerësimet dhe ndikimet me
të cilat merren në mënyra të ndryshme themeluesit dhe përfaqësuesit e mësimeve të
ndryshme etike.
Në këtë libër trajtohen teoritë dhe drejtimet heterogjene etike që burojnë, para së gjithash
nga përgjigjet në pyetjen: A duhet burimi i moralitetit të kërkohet te njeriu apo jashtë tij,
gjegjësisht çka e përbën parimin suprem ose parimin e moralitetit? A është e mundur që

5. 5
burimi i moralitetit të kërkohet te individi apo bashkësia, gjegjësisht ZOTI? Së këndejmi
në pyetjen se cili është burimi i moralitetit që shpreh edhe qenien e tij, mendimi etik
ofron përgjigje madje edhe kundërshtuese të mendimtarëve jo vetëm të periudhave të
ndryshme historike, por edhe të mendimtarëve të të njëjtës periudhë kohore.
Madje, edhe midis atyre drejtimeve ose sistemeve etike që burim të moralitetit e gjejnë të
njeriu ekzistojnë dallime të patejkalueshme. Ato janë produkt i parimeve supreme nga të
cilat nisen mendimtarët etikë. Por, asnjëri prej këtyre parimeve supreme ose të
përgjithshme, prej të cilave nisen mendimtarët duke kërkuar te njeriu burimin e
moralitetit, nuk është i mjaftueshëm për kuptimin dhe shpjegimin e esencës së morales
dhe, në anën tjetër, asnjëri prej tyre nuk është mjaft kompetent sa të mund të bëjë
përcaktimin teorik të përmbajtjes së moralit. A ekziston e mira supreme dhe çka është
ajo, çka është fati, vlera, etj., gjithë kjo nuk është e lehtë të përcaktohet teorikisht dhe as
të dëshmohet praktikisht. Që të mos duket sikur mbetet në qëndrime të rastit, në fillim të
librit kanë pasqyruar (shih „Lënda dhe detyrat etike) qëndrimet e mendimtarëve më
kompetentë të tri periudhave krejtësisht të ndryshme: Aristotelit, Kantit dhe N. Harmanit,
të cilët i zhvillojnë teoritë e tyre etnikë në mënyra krejtësisht të ndryshme. I pari e
zhvillon eudaimonistikën, i dyti – etikën autonome gjegjësisht etikën e nevojës ose etikën
imperative, ndërsa i treti – etikën orientale fenomenologjike.
Me qëllim që studentëve t'ua shpjegoj materien në mënyrë sa më të thjeshtë, përpiqem që
në vija të trashë të prezantojë orientimet kryesore të mendimit etik, duke u nisur nga
qëndrimi se Sokrati është themelues i asaj që quhet ethos ose moralis, i cili e merr
shprehjen e vet të plotë në filozofinë praktike të Kantit, pas të cilit nuk ka më çka të
mendohet mbi moralen si morale. Këtë mund ta shoqërojë vetëm ai mendim që me forcë
mahnitëse dhe mendjehollësi kritike i tejkalon njëanshmëritë dhe sipërfaqësinë e
drejtimeve dhe orientimeve të ndryshme, duke qëndruar në mënyrë të palëkundshme në
skenën e pluralitetit të mendimeve dhe duke ofruar ide e motive të menduara thellë dhe
premisa për ngadhënjimin e dominimit të njeriut ndaj njeriut dhe njeriut ndaj natyrës. Kjo
niset nga njeriu si qenie me vlerat më të larta në këtë botë, nga dinjiteti njerëzor dhe
humanumi. Për këtë arsye, thirrem më së shumti në të, me qëllim që të përpiqem të
dëshmoj se sa është e rëndësishme, sidomos sot, problematike e morales. Në krah të këtij
mendimi mund të shkojë vetëm ai mësim që e kam cilësuar si përgjegjësi planetare dhe
historike, e cila e riformulon imperativin e Kantit në imperativ të ekzistimit të njeriur dhe
përgjegjësisë së tij, me çka tërheq vërejtjen në pasojat e aplikimit të zbulimeve shkencore
e teknike dhe veprimit të tij iracional politik. Përfaqësuesit e këtij mendimi tërheqin
vërejtjen me të drejtë se zbuluesit e disa pajisjeve shkencore e teknike duhet të jenë të
vetëdijshëm se ato sjellin të keqen dhe vuajtjen e vlerave më të larta të kësaj bote, njeriut.
Në libër bëhet një dallim i ashpër midis njohurive të ndryshme që merren me problemin e
moralit dhe etikës ose filozofisë praktike, duke e akceptuar se ajo që ofron etika është
gjithnjë me vlerë, si diçka që nuk mund të matet fizikisht sikur koha me orë. Me fjalë të
tjera, pikëpamjet që ofron etika nuk u nënshtrohen hireve të kohës, gjë që nuk vlen edhe
për mendimin shkencor mbi moralin. Në të vërtetë, etika shpjegon dhe kupton sjelljen e
veprimin moral, ndërsa psikologjia e moralit, sociologjia e moralit, etj. E përshkruajnë

6. 6
moralin në bazë të fakteve të disponueshme, të cilat janë aktuale sot, por jo edhe nesër,
për ç' arsye pikëpamjet e tyre nuk mund të kenë vlerë absolute.
„Etika me bazat e etikës kriminalistike“ dallon nga libri im paraprak „Etika“ për
përfshirjen edhe të bazës fundamentale të etikës kriminalistike dhe për shpjegimin
shterues të çështjeve etike sipas teorive, drejtimeve dhe sistemeve të ndryshme, gjë që
vërehet edhe nga titujt e rinj, si p.sh. „Rrathët konceptualë mbi vetëdijen morale“,
„Konceptet e lirisë dhe vullnetit të lirë“, „Kontroversa mbi respektimin e normave
morale“, „Mësimet mbi mundësitë ose pamundësitë e zbatimit të normave morale nga
përmbajtja e jetës“ etj.
Përpiqem të tregoj se ku qëndrojnë dobësitë fundamentale të mendimit moral, dhe të
tërheq vërejtjen për vështirësitë e tipit të, p.sh. qëndrimit të Sokratit se më mirë është të
bëhet keq me dije se sa nga mosdija. Natyrisht, në libër janë dhënë mendimet relevante, si
mbi çështjet primare etike, ashtu edhe mbi marrëdhëniet e religjionit e moralit, sikur edhe
mbi botëkuptimet morale. Me këtë rast, p.sh. në mënyrë të argumentuar hedh poshtë
mendimin e Sartrit, sipas të cilit njeriu është i lirë madje edhe atëherë kur gjendet në
pranga. Gjithashtu, me shembuj të ndryshëm, tregoj se nuk është e arsyeshme të pranohet
qëndrimet e mendimtarëve që e përcaktojnë shumë ngushtë nocionin e fatit ose ndonjë
nocion tjetër, të cilin e shpallin si parim suprem të teorive të tyre etike.
Natyrisht, jam larg idesë se i kam shteruar deri në fund gjithë atë që ka të bëjë me
moralin dhe që e përbën mendimin etik, i cili ka historinë e vet shumë të gjatë. Më në
fund, kjo është edhe e pamundur, siç është e pamundur edhe të ofrohen pikëpamje
përfundimtare mbi fenomenin etik, për shkak se etike nuk është vetëm ajo që është etike,
por edhe ajo që duhet të jetë etike, gjë që është vështirë të mbështet në teori dhe të
dëshmohet në praktikë.
I vetëdijshëm për kompleksitetin e temës dhe përgjegjësisë personale për shpjegimin sa
më të thjeshtë të saj, i cili duhet të jetë në harmoni me frymën dhe nevojat pedagogjike e
profesionale, kam parasysh zgjidhjet që i ofron ky libër mbi moralen si lëndë të filozofisë
praktike, gjegjësisht etikës. Jam i lumtur në qoftë se e kam arritur këtë, për çka u jam pa
masë mirënjohës recensentëve, akademik Prf. Dr Vladimir Premec, Prod Dr Shaqira
Filandra dhe Prof. Dr Hidajeta Repovac, për përpjekjet e tyre vetëmohuese që ky libër të
shohë dritën.
Sarajevë, korrik 2006 Autori

7. 7
Lënda dhe detyra e etikës
Në jetën e përditshme hasim në një fenomen, i cili është simbol i ekzistimit dhe veprimit
të njeriut. Ky fenomen dhe simbol është morali. Ai është lëndë e mendimit të veçantë
filozofik, filozofisë praktike, gjegjësisht etikës. Nocioni i etikës rrjedh nga fjala greke
ethos (vendlindje), i cili në gjuhën latine do të thotë moral (zakon, shprehi, karakter;
përmbledhje e vetive të përhershme që i posedon një njeri). Krijues të nocionit ethos janë
helenët, ndërsa të nocionit moralis janë latinët.
Çka e përbën esencën e ethosit ose moralisit, i cili është lëndë trajtimi jo vetëm te grekët
e vjetër dhe latinët, gjegjësisht Herakliti, Sokrati, Aristoteli dhe Epikuri, por edhe shumë
më vonë Spinoza, Kanti e Fichte, si edhe mendimtarët bashkëkohorë? Në mendimin grek
ethosi ka të bëjë me vendbanimin, zakonin, shprehinë, sjelljen e drejtë të njeriut,
institucionin, kultin e zotërave, marrëveshjet miqësore, bashkësitë e luftërave,
solemnitetet e ndryshme, etj. Në mësimet etike, ethosi është qenia e etikes dhe morales.
Në të vërtetë, për dallim nga Platoni, Aristoteli ka konsideruar se ethosi nuk i është
dhuruar njeriut nga natyra, por njeriu e fiton këtë nëpërmjet veprimit dhe zhvillimit të
dispozitave të veta. Shumë më vonë, Hegeli është përpjekur të interpretojë kuptimin dhe
domethënien e përkthimeve të fjalës ethos dhe është bërë kritik i rreptë i mendimit moral
abstrakt dhe, bashkë me mendimtarë të shumtë të filozofisë së re e ka bërë të qartë
realitetin historik të zakoneve dhe etikës greke. Pas Hegelit, mbi baza krejtësisht të
kundërta gjegjësisht në bazë të mendimit ekzistencial, Heideggeri ka trajtuar
interpretimin e nocionit ethos. Sot ekzistojnë interpretime të ndryshme mbi përmbajtjen e
mësimit helen. Disa përfaqësues të këtyre interpretimeve janë të prirur të thonë se te
Aristoteli parimet etike kanë më shumë karakter shoqëror se sa katakter etik.
Në kundërshtim me interpretimet e ndryshme të përmbajtjes dhe kuptimit të këtij nocioni,
mbizotëron mendimi që e zbulon forcën dhe madhështinë e Hegelit në kuptimin
mendjemprehtë dhe kritik të ethosit dhe pikëpamjeve të tyre morale, përfshirë edhe botën
e shpirtërore të tyre, duke theksuar se ethosi është i mundur vetëm ku veprohet në mënyrë
të arsyeshme dhe vetëm atje ku veprohet ashtu që njeriu mund të jetë vërtet i lumtur.
Sipas këtij mendimi, ethosi ka kuptim objektiv dhe subjektiv, sepse e ka kuptimin e
shprehisë, zakonit dhe moralitetit, ndërsa morali subjektiv e ka kuptimin e habitusit,
ndërgjegjes, tërësinë e qenies subjektive sikur edhe tërësinë e botës në të cilën përshtatet
subjekti1
Mendimi i disiplinuar mbi moralin gjegjësisht etikën, në formë sistematike shfaqet me
Aristotelin, ndonëse interpretimin sistematik e shkencor e kishte paralajmëruar qysh
Sokrati. Për Aristotelin, etika politika dhe ekonomia e përbëjnë filozofinë praktike. Ajo
ka lëndë të saj më së shumti parimet sipas të cilave me veprimin praktik përcaktohen
rrugët dhe objektivat. Disa përfaqësues të mendimit bashkëkohor shtrojnë nevojën e
rehabilitimit të mendimit të kritikëve të mësimeve të Platonit mbi idenë e të mirës, si
1
Shih: Rasim Muminović,Ethosi dhe qenie njerëzore-kthjellimi moralo-etik, botim i Fakultetit Filozofik të
Tuzllës, Tuzla l997, f.l21

8. 8
parim suprem i etikës metafizike të Platonit. Ndryshe, sipas Aristotelit del se etika është
teori mbi parimet e sjelljes dhe veprimit të njeriut.
Mendimi i Aristotelit mbi veprimi moral dhe politik na ushtruar ndikim të fuqishëm ndër
shekuj mbi atë që quhet etikë. Në fakt, Aristoteli e ka krijuar filozofinë praktike si
disiplinë të pavarur e cila, me që dallon në metodë nga metafizika dhe fizika, niset nga
praktika njerëzore në themelet dhe qëllimet e së cilës, sikur edhe etika, përkufizon
zakonin-traditën me të gjitha mënyrat e sjelljes së drejtë që i takon jetës shoqërore.
Me themelimin e filozofisë së tij praktike, Aristoteli është bërë bazë dhe pikënisje e të
gjitha mendimeve të mëvonshme. Se çfarë ndikimi ka teoria e tij e veprimit moral e
politik tregojnë shumë shembuj, si në mendimin etik të kohës së re ashtu edhe në atë
bashkëkohor. Dëshmia më e mirë për këtë është epoka e filozofisë praktike universale e
Christian Voffov-it në „Philosophia moralis“ (1750), „Economica“ (1754) dhe
„Philosophia civlis (1756-1759). Me fjalë të tjera, Aristoteli, me përcaktimin e lëndës së
etikës – morales, e cila shprehet nëpërmjet veprimit praktik dhe jo në zonën e mendimit
teorik, mendimit të rastit, ka rëndësi vendimtare për zhvillimin e saj në të ardhmen. Në të
vërtetë, mendimtarët etikë, si Kanti dhe Hartmani, përkundër faktit se kanë qëndrime
diametralisht të kundërta mbi qenien dhe burimin e moralit, ngjashëm me Aristotelin,
tregojnë pamundësinë e përcaktimit teorik dhe të argumentimit të etikës si etikë.
Aristoteli konsiderohet si themelues i etikës si teori mbi veprimin moral i cili nënkupton
praktikën. Duke iu falënderuar atij, etika ka ndërtuar historinë e saj, gjatë të cilës janë
shfaqur mësime, drejtime dhe sisteme të ndryshme. Ky mendim disiplinar përjeton ngritje
dhe rënie, duke kaluar nëpër sprova dhe dilema të shumta, duke iu nënshtruar jo vetëm
kritikave por edhe refuzimit total. Gjithashtu, ajo përballet me krizën e shoqërisë, jo
vetëm atëherë kur ka lindur, por edhe sot, duke u rezistuar në mënyrë energjike të gjitha
përpjekjeve që të mohohet funksioni i saj normativ në jetën praktike të njeriut. Të gjitha
këto ua ofrojnë mundësinë shkencave të ndryshme që të dëshmojnë të drejtën e tyre për
hulumtimin e lëndës së etikës, kështu që shfaqen pikëpamje të ndryshme shkencore, të
cilat vuajnë nga pafuqia që të hyjnë në bërthamën e etikës si etikë. Këto dobësi e nxjerrin
në shesh epërsinë e etikës ndaj të gjitha shkencave mbi moralin. Të gjitha pyetjet dhe
përgjigjet në zonën e morales, etika mund t'i kërkojë te njeriut dhe jashtë tij. Në qoftë se
qenia e morales kërkohet jashtë njeriut, atëherë këtë etikë e quaj etiko-teleologji apo
mësim teleologjik të moralit. Përkundër kësaj, ekzistojnë edhe ati etika, të cilat e kërkojnë
qenien morale te njeriu - interesat, përfitimet, të mirat, fati, obligimet, liria e vullneti i
lirë, etj. Varësisht se cili element paraqet parimin suprem, etika mund të jetë
përmbajtjesore dhe formale. E para mund të cilësohet edhe si etikë e të mirave në
përgjithësi, etikë heterogjene ose etikë teleologjike. Ndryshe prej kësaj, etika autonome e
shpall parim themelor moral lirinë gjegjësisht autonominë e dëshirës. Shembulli më i
mirë i etikës autonome është mësimi i Kantit, ndonëse Schopenhaueri thotë se Kanti i ka
marrë nocionet e nevojës, obligimit dhe ligjit nga teoria teleologjike e moralit. Me gjithë
këtë lidhshmëri, mësimi i Kantit, me qasjen dhe mënyrën e zgjidhjes së problemit moral,
paraqet përmbysje të plotë në raport me të gjitha mësimet paraprake etike.
Duhet të kihet parasysh se problemi i morales është më i vjetër se ai i etikës, si mendim
disiplinar mbi të. Atë e instaloi mendimtari Aristotel. Në të vërtetë, këtë çështje e shtrojnë

9. 9
në formë josistematike edhe mendimtarët para Sokratit, kurse Sokrati, babai i moralit,
përpiqet të vendosë moralin në baza shkencore. Mendimet e mendimtarëve para Sokratit
dhe ato të Sokratit hasin në kritikën e rreptë të Aristotelit.
Morali, si lëndë e etikës ose veprimit praktik të teorisë, është fenomen multipleks. Me të
merren shkenca të ndryshme empirike. Por, ajo që ofrojnë ato dallon dukshëm nga
pikëpamjet deri te të cilat vjen etika. Dallimi qëndron në faktin se shkencat (sociologjia e
moralit, psikologjia e moralit, etj.) e përshkruajnë moralin të tillë çfarë është sot dhe na
bazë të fakteve të disponueshme. Ndryshe prej këtyre, etika kupton dhe rekomandon
çfarë do të duhej të ishte morali. Prandaj, është gabim që etika të intepertetohet në
mënyrë shkencore, sepse shkenca nuk përcakton norma se si duhet të sillemi e te
veprojmë. Në të vërtetë, brenda orientimeve dhe preokupimeve të ndryshme etike janë
evidente përpjekjet që etike të interpretohen si shkencë, si filozofi shkencore. Sipas
mbështetësve të kësaj ideje del se etike, si shkencë, duhet të përcaktojë lëndën dhe
metodën e vet të hulumtimit, e cila do t’i përgjigjet saj. Kjo pikëpamje, etika, e cila
përbën etikën shkencore, në shpjegimin e lëndës së saj niset nga një apo më shumë fakte,
pra nda realiteti ekzistues, duke i sistemuar dhe duke i përshkruar këto fakte. Për këtë
arsye flitet për etikën shkencore: bio-etikën, etikën e kulturës, psiko-etikën, etikën
materiale, etj. Të gjitha këto nisen nga fakti se problemi etik mund të zgjidhet teorikisht,
gjegjësisht se kjo çështje zgjidhet në rrafshin teorik. Përfaqësuesit e etikës shkencore
bëjnë gabime kardinale për shkak se nuk shohin se etika si etikë nuk mund të përcaktohet
dhe të argumentohet në mënyrë teorike, sepse etika reflekton gjendjen faktike dhe
problemin e vet e vendos në zonën praktike.
Pafuqia e mbështetjes shkencore të etikës mund të dëshmohet më së miri në shembullin e
vlerësimit kritik të Aristotelit, Kantit dhe Hartmanit. Protagonistët e etikës shkencore
harrojnë se fakti moral – njerëzor – nuk mund të renditet në sistemet dhe skemat e
përfunduara teorike. Prandaj, diskutimet dhe shqyrtimet e tyre mbeten shterpë. Ata, me
mbështetje e tyre shkencore të morales mund ta ofrojnë vetëm tabelën e normave të
krijuara mbi baza shkencore, por jo edhe përgjigjen, p.sh. se si „duhet të“ veprojmë. Në
këtë „duhet të“ përmblidhet tërësia e etikës si etikë dhe, si e tillë, qëndron në kundërshti
me gjithë atë që është, e kjo do të thotë edhe morali si formë e vetëdijes mbi gjendjen
ekzistuese të gjërave, qenies ekzistuese. Kjo nënkupton zhvillimin e papenguar të
personalitetit autonom të personalitetit, të njeriut si qenie morale. „Duhet të“ e përjashton
çdo mundësi që kriteri prej të cilit niset cilado shkencë (sociologjia, psikologjia,
antropologjia, ekonomia, biologjia, etj.) të jetë valide për njohjen e së vërtetës dhe të
pavërtetës, të rregulltës dhe të parregulltës, të mirës dhe të keqes, të drejtës e të padrejtës,
në kuptimin strikt etik.
Përveç kontestimeve teorike të përcaktimit dhe argumentimit të etikës si etike, në çka
insistojnë mendimtarët e rëndësishëm të etikës, Aristoteli, Kanti dhe Hartmani, eksiston
edhe një epërsi e etikës në raport me mbështetjen shkencore të morales. Në të vërtetë,
përshkrimin shkencor ose deskriptiv e karakterizon hulumtimi i vetëm një segmenti të
saj. Nga ana tjetër, një shkencë aplikon kritere krejtësisht të ndryshme në raport më
shkencën tjetër, duke vështruar disa dimensione të moralit që nuk kanë rëndësi absolute
për shkencat tjera. Me fjalë të tjera, kriteri i sociologjisë, e cila e vështron moralin nga

10. 10
pikëpamjet e kolektivitetit, nuk duhet të jetë kriter meritor për ekologjinë ose
psikologjinë ose, e kundërta, ajo prej së cilës niset, ajo të cilën e përshkruan ose deri të
cilat pikëpamje vijnë psikologjia ose ekologjia nuk vlen për etikën. Dallimi qëndron në
faktin se të parat e vështrojnë moralin të tillë çfarë është, ndërsa etika e shpjegon dhe e
vështron çfarë duhet të jetë. Thënë ndryshe, etika është teori praktike-normative, me të
cilën vështrohen normat e veprimit moral. Në qoftë se kjo kihet parasysh, atëherë bëhet e
qartë çështja e raporteve midis etikës dhe shkencave empirike. Kjo përbën lëndën e
diskutimeve e dialogëve të shumtë, përgjigjeve kontradiktore dhe kontroverse, nga të
cilat nuk është çliruar as mendimi i sotëm.
Përkundër faktit se e vështron moralin si tërësi dhe se insiston në atë „duhet të“ dhe në
atë që është, duke shprehur pamundësinë e përcaktimit dhe argumentimit teorik të etikës
si etikë, disa mësime etike bëjnë pjesë në kundërshti të pashpjegueshme, ndërsa të tjerat e
përcaktojnë shumë ngushtë qenien e disa çështjeve fundamentale etike ose e vendosin
shenjën e identitetit midis tyre, p.sh. ndërmjet fatit dhe shkathtësisë, shkathtësisë dhe të
mirës, dijes dhe të mirës ose të mirës në përgjithësi dhe të mirës morale, etj., gjë që është
e palejueshme. Përveç kësaj, një prej problemeve të rëndësishme që haset në gjithë
mendimin etik tradicional është raporti ndërmjet mundësive gjegjësisht pamundësive për
përcaktimin dhe argumentimin teorik të morales si morale, sepse etika si etikë nënkupton
kundërshtinë midis asaj që është dhe asaj që duhet të jetë apo, shprehur me gjuhën e
etistëve, kundërshtisë ndërmjet nevojës dhe lirisë, të qenit dhe nevojës. Pamundësinë e
përcaktimit dhe argumentimit teorik të etikës si etikë, siç është thënë, e dëshmojnë edhe
tre mendimtarë etikë, qëndrimet e të cilëve janë të papajtueshme midis tyre, ndonëse u
përkasin periudhave të ndryshme kohore dhe drejtimeve të ndryshme të mendimit.
Aristoteli, i cili e dallon etikën në raport me disiplinat tjera filozofike, mësimi i të cilit i
takon etikës së të mirave, etikës përmbajtjesore ose teleologjike, dhe, duke pasur
parasysh parimin suprem prej të cilit niset, etika e tij mund të cilësohet si etikë
eudaimnistike. Kanti, mendimi etik i të cilit paraqet kthesë radikale në raport me të gjitha
mendimet etike para tij, është themelues i formalizmit etik, apriorizmit e rigorizmit dhe
kriticizmit e racionalizmit. Hartmani si edhe Scheleri marrin nga kritika radikale e etikës
së të mirave dhe nga subjektivizmi e skepticizmit etik të Kantit.
Etika ka lindur duke iu falënderuar Aristotelit. Ai e ndan filozofinë në: teorike, praktike
dhe poetike. Kjo ndarje, me disa korrigjime të caktuara, është e qëndrueshme edhe në
mendimin bashkëkohor. Në kontekst të kësaj ndarjeje, Aristoteli e bën edhe ndarjen e
shkencave. Ç' është e vërteta, kjo ndarje dallon dukshëm nga ajo që e kishte bërë mësuesi
i Aristotelit, Platoni. Është Platoni ai që e futi strukturën e diadës së dijes njerëzore:
teorinë dhe praktikën. Në kundërshtim me këtë ndarje, Aristoteli insiston në strukturës e
triadës së dijes njerëzore. Sipas tij, kjo përfshin zonën teorike, zonën praktike dhe zonën
e dijes, pra aktivitetet njerëzore (etika, politika dhe ekonomia) dhe dijen poetike (arti).
Elemente të kësaj ndarjeje datojmë qysh prej Sokratit, i cili i përket periudhës
antropologjike të mendimit grek dhe, sidomos prej Sokratit, themeluesit të idealizmit etik.
Ndarja e fuqisë dhe aftësive njohëse e përcjell gjithë historinë e mendimit etik. Brenda saj
hasen dy tendenca të theksuara: tendenca që i ndanë në mënyrë të rreptë racionalen nga
emocionalja, ku e dyta ka pozicion varës në raport me të parën dhe tendenca që përpiqet
t'i vendos në të njëjtin rrafsh racionalen dhe emocionalen. Ky veprim mi dytë vjen në

11. 11
shprehje në mësimet e disa eticistëve të shekullit 18, i cili e merre formën e saj
përfundimtare në teorinë e mendimtarit gjerman të shekullit 20 Max Scheler, i cili, me
pikëpamjen e tij mbi hipostazimit dhe idealizimit të kuptimit të emocioneve, me moralitet
e formon etikën emocionale. Te ky mendimtar emocionet janë aprori, ndërsa gjithçka
tjetër është aposteriori. Teoria e tij meta-etike, si edhe mësimet tjera meta-etike, ia shohin
për të madhe gjithë traditës për shkak se paraprakisht nuk ka përcaktuar se çka do të
pyesë me pyetjet në të cilat dëshirohet të merret përgjigje. Këtë e vëren edhe Moore, duke
ia nënshtruar kritikës së vet etike mësimet të cilat i kanë bërë të ashtuquajturat gabime
naturalistike. Gjykimi kritik ndaj këtyre mësimeve (hedonizmit, eudaimonizimit dhe
utilitarizmit), të cilat kanë definuar atë që nuk mund të definohet-nocionin e të mirave,
Moore (Mur) nxjerr në dritë “parimet etike”.
Ndonëse lëndë e etikës është veprimi praktik moral, çështjet fundamentale të etikës janë
prezantuar në mënyra të ndryshme. Gjatë historisë së mendimit etik janë dhënë përgjigje
kontradiktore e kontroverse dhe aq kundërshtuese reciprokisht sa nuk ka ekzistuar
mundësia e dialogut frytdhënës ndërmjet protagonistëve të tyre. Secili prej tyre ka hedhur
poshtë pararendësit e vet. Kjo tregon se fenomeni moral është i ngatërruar dhe i
papërcaktuar. Përgjigja në pyetjen se ku qëndron esenca e moralitetit përbën nyjen
gordiane të mendimit etik tradicional dhe bashkëkohor, madje edhe të asaj pjese të
mendimit bashkëkohor në përgjithësi që nuk ka karakter disiplinar, por në mënyrë shumë
intensive diskuton mbi çështje të rëndësishme të zonës së etikës, siç janë pyetjet për
lirinë, vullnetin, vetëdijen morale dhe përgjegjësinë morale, duke ofruar pikëpamje me
interes për etikën e përgjegjësisë historike dhe planetare, sipas së cilës etika tradicionale
nuk mund tu përgjigjet problemeve të grumbulluara të së sotmes.
Lëndës së etikës nëpërmjet mendimit historik i është qasur në mënyrë të dyfishtë: në
njërën anë është përpjekur që nëpërmjet deskripsionit të shpjegohet esenca e saj, gjë që
mendimit shkencor cilësor dhe përpjekjeve të disa mendimtarëve që teorinë mbi moralin
ta shpallin etikë shkencore, dhe në anën tjetër ajo që është perceptuar ekskluzivisht në
kuptimin normativ, ndonëse ka pasur edhe mendime të cilat kanë kontestuar funksionin
etik normativ. Një prej mendimtarëve të tillë është Shopenhaueri. Në rastin e parë bëhet
fjalë për atë se etika trajtohet si shkencë, gjegjësisht e përcakton në mënyrë precize
lëndën e hulumtimin konkret dhe metodologjinë që u përgjigjet specifikave të lëndës së
saj. Në rastin e etikës, siç bën çdo shkencë, në këtë rast etika ka për detyrë të përcaktojë
dhe të niset prej një fakti themelor ose një sërë faktesh, që do të thotë se niset prej të
dhënës së caktuar dhe nëpërmjet metodës së saj përshkruan, sqaron dhe sistemon e
klasifikon sipas kritereve të caktuara, varësisht prej nivelit të abstraksionit dhe
aplikativitetit të tyre.
Konceptet e ndryshme etike (etika empirike, etika sociologjike, etika psikologjike, etika
biologjistike), me gjithë dallimet e tyre formale i lidh lënda-fakti moral që gjendet në të
dhënën, pavarësisht se kjo e dhënë nënkupton relacionet social-morale në jetën e
përditshme apo bëhet fjalë për mbretërinë e vlerave dhe, më në fund se a bëhet fjalë për
vlerësimin moral apo shprehje morale. Ndaj tendencës që mendimi etik shkencor të
mbështetet nuk është imun as mendimi tradicional, madje as mendimi bashkëkohor. Ka
shembuj që tregojnë tendencën e themelimit shkencor të morales. I tillë është rasti i

12. 12
mësimit të Spinozës. Sipas këtij mendimi, arsyeja apo intelekti ka rol absolut me jetën
dhe veprimin e njeriut. Arsyeja i tregon njeriut se çka duhet të bëjë për tu bërë zot i jetës
së tij dhe e mëson se çka është e mirë. Ai niset nga ajo se deri te gjykimi objektiv i
vlerave të qëndrueshme mund të arrihet vetëm me ndihmën e forcës së arsyes njerëzore.
Edhe në mendimin bashkëkohor mund të gjenden shembuj me të cilët kontestohet etika
shkencore. I tillë është rasti me mësimin e Gjon Gjuji. Ai konsideron se i gjithë korpusi i
çështjeve morale duhet të verifikohet me dëshmi materiale. Ajo që e dallon Gjujin nga
mendimtarët tjerë është kundërshtimi i tij energjik ndaj mësimit mbi objektivin e
përhershëm. Kjo e largon nga pozicionet e rëndësishme deri të të cilat kishte arritur
Spinoza, pra deri të pozicionet që flasin mbi “shembullin e natyrës njerëzore” si nocion
shkencor. Në mësimin e tij pragmatik preferohet çështja e marrëdhënieve midis mjeteve
dhe objektivave (pasojave). Në të nxirret dallimi ndërmjet mjeteve dhe objektivave i cili
qëndron në pasqyrimin e rrjedhës së aksionit të drejtimit të propozuar. Pra, objektiv është
akti i fundit për të cilin mendohet, ndërsa mjete janë aktet që duhet të kryhen
paraprakisht. Mjetet dhe objektivat, në esencë janë dy terme për të njëjtin realitet. Ato
shënjojnë dallimin midis gjykimin dhe dëshmisë.
çdo etikë shkencore niset nga fakti i kuptueshëm vetvetiu se problemi etik mund të
zgjidhet në mënyrë teorike, gjegjësisht se përmbajtja e çështjeve etike zgjidhet në zonën
teorike. Por, diçka e tillë është në kundërshtim me vet etikën për shkak se ajo, si mendim
disiplinar mbi moralin që nënkupton veprimin praktik të njeriut, sipas esencës së saj është
e orientuar që të tejkalojë horizontin thjesht teorik të shtrimit të çështjeve. Ajo ndërron
cilindo fakt ekzistues dhe gjithmonë e nxjerr nevojën e tejkalimit të gjithçkaje ekzistuese.
Asnjë shkencë empirike nuk mund të zbulojë dhe të kuptojë natyrën e brendshme morale
apo moralen dhe karakteristike kryesore të saj. Ai, n të vërtetë karakterizohet për nga
kundërshtia e vet e brendshme, e cila e ngarkon etikën e Kantit nga e cila nuk ka mundur
të dal kurrë. Përkundër kësaj specifike,problemi i etikës ose morales shfaqet si mendim i
një ngjarjeje reale historike dhe si tejkalim i ngjarjes së tillë. Këto dy momente janë të
lidhura reciprokisht midis tyre. Ato supozohen dhe konstituohen reciprokisht. Ky
mendim shprehet në mendjehollësinë e zbuluesit të ethosit, duke mos dal nga kornizat e
mendimit disiplinor që e ka lëndë të vet. Nga ky dyzim nuk ka mundur të çlirohet asnjë
teori etike, asnjë sistem etik, pavarësisht nga rrethanat dhe kohën në të cilën është
shfaqur. Ai është fat i paevitueshëm i tyre. Natyrisht qenia e lëndës së etikës kuptohet në
mënyra të ndryshme. Këtë e dëshmon mendimi i drejtimeve të ndryshme, përfaqësuesit e
të cilave kontestojnë mendimet paraprake. Pikëpamjet tyre nuk mund t’i shpëtojnë
kritikës, qoftë për shkak të qasjes së njëanshme ose për shkak të hulumtimeve dhe
kuptimeve të përmbajtjes së morales jashtë njeriut.
Pyetja me të cilën merret etika qëndron te njeriu sepse ai ia përcakton vetes, simbolet
mënyrat dhe rrugët e sjelljes ndaj tjetrës dhe ndaj gjithë asaj që e ka krijuar ai. Me fjalë të
tjera, lënda e saj është vepër e gjykimit, veprimit dhe vlerësimit njerëzor 2. Vetëm
kuptimi i tillë arrin deri te qenia e saj, dhe e zbulon atë me sukses. Nesh kjo kihet
2
Shih: Rasim Muminović, Ethos i ljudsko bivstvovanje,”Veselin Masleša”,Sarajevë l989, f.295

13. 13
parasyh, atëherë është lehtë të njihet se etika nuk mund të përcaktohet dhe argumentohet
në mënyrë teorike.
Kritiku i idealizmit objektiv të Platonit, Aristotelit, çështjen e mundësive të vërtetimit dhe
argumentimit teorik të etikës si etikë e definon në këtë mënyrë: “shkencore duhet të jetë
diçka e dëshmuar, gjë që nuk mund të ndodh me objektin e artit dhe as me objektin e
shkathtësisë praktike, për shkak se si njëri ashtu edhe tjetri janë gjëra që mund të jenë
edhe ndryshe. Po ashtu, për njohjen e këtyre parimeve nuk ekziston as shkenca (sofia)
sepse edhe mësimi i qenies nënkupton pasjen e argumenteve për diçka”3. Për Aristotelin
parimi suprem, për qenien e tij, nuk ka karakter teorik. Kjo dallohet qartë në pohimet e tij
ku thotë se mjetet me ndihmën e të cilave e njohim të vërtetë dhe me ndihmën e të cilave
nuk dimë në lajthitje në aspektin e asaj që është e domosdoshme dhe që është e rastit, e
këto mjete janë dija, praktika dhe shkenca, nuk mund të përcaktojnë në mënyrë
përmbajtjesore parimin suprem etik.
Kanti, përfaqësuesi i idealizmit etik subjektiv, tregon pamundësinë e përcaktimit dhe
argumentimit teorik të etikes si etike-parimit të saj suprem. Kjo pamundësi më së miri
shprehet në pyetjen se si është i mundur imperativi kategorik moral, i cili paraqet
filozofinë praktike të Kantit. Imperativi kategorik është i mundur vetëm me supozimin e
idesë së lirisë. Por, shtrohet pyetja si është i mundur vet ky supozim. Këtë nuk mund ta
njohë asnjë arsye njerëzore apo, thënë me fjalët e Kantit se arsyeja e shëndoshë mund të
jetë praktike pasi çdo arsye njerëzore, më në fund, është e pafuqishme, kurse çdo
përpjekje dhe punë që të kërkojë shpjegim për të është e humbur. Është e nevojshme të
përgjigjemi në pyetjen: Çka del prej kësaj? Përgjigja mund të gjendet në themelet e
pikëpamjes së Kantit mbi kufirin permanent të mbështetjes teorike të imperativit
kategorik si parim themelor etik. Supozimi i saj teorik dhe shkencor është i paarritshëm
dhe i paargumentuar. Thënë ndryshe, Kanti me ndihmën e idesë së lirisë, e cila nuk është
parim konstituiv shkencor, por paraqet parimin e veprimit rregullativ, flet për
mjaftueshmërinë e imperativit kategorik, vetëm për “përdorim praktik”.
Më në fund, Hartmani, duke trajtuar problemin e përcaktimin përmbajtjesor të nocionit e
mira, e kjo, sipas tij, është vlera më e lartë etike. Prandaj ai konstaton: “Ne ende nuk e
dimë çka është mirë...kjo duhet të hulumtohet...për këtë hulumtim duhet të gjendet
rruga”4. Ky qëndrim tregon së Hartmani nuk ka mundur të përgjigjet në pyetje
fundamentale të teorisë etike dhe aksiologjike. Për të pyetja “Çka është mirë” mbetet
problem i pazgjidhur teori. Me mësimin e tij ai arrin të vërtetojë vetëm mbretërinë e
vlerave, e cila gjendet jashtë fushëveprimit të çdo teorie.
Mësimet e përmendura për pamundësitë e njohurive dhe argumentimeve teorike të
morales si morale dhe parimit të saj suprem, i shpallin të dështuara të gjitha përpjekjet që
etika si etike të mund të vërtetohet dhe të argumentohet teorikisht. Prandaj, mendimet e
Aristotelit, Kantit dhe Hartmanit insistojnë në karakterin jashtë shkencor të etikës si etike.
3
Aristoteli, Nikomahova etika,BIGZ,Beograd l980, f.l49
4
Nicolai Hartmann,Ethik,Berlin l949, f.2l7

14. 14
Qëndrimet e mendimtarëve të përmendur janë shembujt më të mirë që tregojnë se secila
teori etike është e mbrujtur me kundërshti dhe me kufizime, të cilat gjenden brenda saj,
kur dëshirohet që parimi i tyre suprem të jetë i bazuar dhe i argumentuar. Në të vërtetë,
asnjë parim suprem ose parim i përgjithshëm etik, i cili e përbën qenien e teorisë ose
sistemit të caktuar etik nuk është ka karakter teorik në esencën e tij, prandaj nuk mund të
përcaktohet dhe as të argumentohet teorikisht. Natyrisht, duhet të kihet parasysh edhe
fakti se çdo etikë, çdo teori etike ose drejtim etik, gjegjësisht mësim etik duhet të pyesë
për parimet e sa më të larta. Kjo pyetje nuk do të thotë asgjë tjetër, veçse hulumtim dhe
gjetje e parimit suprem ose parimit më të lartë etik. Kjo për shkak se esencën e cilësdo
teori etike e përbën parimi në bazë të të cilit e shqyrton moralen dhe e kupton esencën e
saj primare. Thënë më saktë; ajo që dëshiron çdo etikë, për çka aspiron ose çka do të
dëshironte, implikohet në parimin e saj më të lartë, themelor dhe suprem.
Mësimet dhe teoritë, drejtimet ose sistemet etike përbëhen prej shumë parimeve supreme,
të cilat nuk kanë paraqitur bazë për njohje, vërtetim dhe argumentim teorik të morales si
morale. Shembujt më të mirë për këtë i ofrojnë qëndrimet e mendimtarëve më të
rëndësishëm të etikës, Aristoteli, Kanti dhe Hartmani. Sipas Aristotelit, objekt i etikës
nuk është njohuria teorike; ajo nuk merret vetëm me njohjen e vlerës, por edhe me
preokupimin se si të jemi të mirë. Në kundërshtim me këtë, nga vlera nuk do të kishte
kurrfarë përfitimi, prandaj është e domosdoshme të shqyrtohet fusha e veprimeve
njerëzore dhe të merret me pyetjen se si duhet kryer, sepse prej tyre, para së gjithash,
varet se çfarë do të jenë vetitë tona dhe pamja jonë. Prandaj, tipari qenësor i mësimit të
Aristotelit qëndron në faktin se etika nuk e ka objektiv njohurinë teorike, por mënyrën e
veprimit. Ajo i përcakton parimet e përgjithshme teorike që zbatohen në zonën praktike të
jetës dhe veprimit të njeriut. Nga ky mësim, pa dyshim, del se njeriu është i obliguar të
jetojë dhe të veprojë në harmoni me këto parime. Përcaktimi i tillë i objektit të etikës
është plotësisht i arsyeshëm dhe ka rëndësi të padiskutueshme. Kjo është e dukshme,
meqë përpiqet te tregojë se asnjë teori etike nuk është në gjendje të përcaktojë që më parë
dhe të klasifikojë aksionet njerëzore në korniza teorike të përcaktuara qartë, në parime,
rregulla dhe sisteme që do të ishin arsye e mjaftueshme për veprimin njerëzor. Kjo do t’i
kolaudonte vetë natyrës njerëzore, e cila ka karakter universal. Natyrisht, me përcaktimin
e objektit sipas Aristotelit bëhet e qartë se objekti i etikës është simbol shumë kompleks
dhe i ndërlikuar i ekzistimit dhe veprimit të njeriut.
Për pamundësinë e teorisë etike që veprimin njerëzor ta përcaktojë dhe ta klasifikojë që
më parë në klishetë e caktuara teorike e ka tërhequr vërejtjen edhe Kanti. Ai ka theksuar
ekzistimin e konfliktit midis mendimit teorik, spekulativ dhe praktik, gjegjësisht
domosdoshmërisë dhe lirisë, të qenit dhe nevojës. Këtë konflikt Kanti përpiqet ta zgjidhë
me ndihmën e një dallimi qysh më filozofinë teorike ose spekulative.
Nisur nga filozofia e vjetër dhe mësimet e saj mbi tri fuqitë shpirtërore fundamentale,
Kanti mendon se njeriu posedon tri fuqi mendore: njohjen (arsyeja teorike), dashjen
(arsyeja praktike) dhe ndjesinë (fuqia e gjykimit). Duke iu falënderuar këtyre tipareve,
njeriu krijon raporte triade ndaj botës: njohjes, etikës dhe estetikës. Së këndejmi, është e
qartë se objektin e kritikës së Kantit e përbëjnë: njohuria (mendimi thjesht kritik),
veprimi moral, (“Kritika e arsyes praktike”) dhe e bukura (“Kritika e arsyes së gjykimit).

15. 15
Duke i transferuar tri idetë rregullative nga “Kritika e arsyes së shëndoshë” në zonën e
“Kritikës së arsyes praktike”, ku forma e parë e arsyes nuk është ën gjendje të dëshmojë
ekzistimin e Zotit, shpirti të pavdekshëm ose lirisë, si problem qendror i arsyes teorike.
Me “Kritikën e arsyes praktike” Kanti e precizon lëndën e etikës, duke u përpjekur të
dëshmojë primatin e arsyes praktike mbi atë teorike. Pafuqinë e mendimit teorik Kanti e
shpreh në parathënien e botimit të dytë të :Kritikës së mendimit të pastër”, ku shprehet
domosdoshmëria e mohimit të dijes në favor të besimit. Kështu, Liri, si edhe Zoti dhe
shpirtrat e pavdekshëm, bëhen lëndë e saj. Por, përpjekja e Kantit për përcaktimin e
etikës ta bëjë të dallueshëm është bërë në tekstin “Themelimi i metafizikës së moralit”, i
cili paraqet lidhjen midis kritikave të përmendura, kurse është shkruar tri vjet para
“Kritikës së arsyes praktike”. Në të trajtohet çështja e raporteve midis teorisë, fuqisë
spekulative e praktike të vlerësimit, me ç‘ rast bie forca e “mendjes së shëndoshë” dhe e
merr primatin “ arsyeja praktike”. Problemin e marrëdhënieve midis mendjes teorike dhe
arsyes praktike përpiqet ta zgjidhë Fichte, por nuk ka pasur sukses.
Përfaqësuesit e mësimeve ose teorive, drejtimeve ose sistemeve të ndryshme mbi etikën
kanë shumë njëanshmëri dhe kundërthënie. Ata nuk janë të vetëdijshëm për pamundësinë
që të mund të përcaktohet paraprakisht veprimi njerëzor, sepse ky veprim buron nga
dinamika e vetë natyrës njerëzore.
Etika paraqet mendimin e disiplinuar mbi moralen, e cila nënkupton praktikën, objekt i së
cilës është njeriut, veprimi moral dhe sjell;ja e njeriut ndaj vetvetes, ndaj njeriut tjetër dhe
ndaj kolektivitetit. Ajo i qaset problemit të morale nga pozicioni i njeriut si objekt dhe
subjekt i morales. Kështu hiqen të gjitha dilemat rreth mundësive, gjegjësisht
pamundësive, për përcaktimin teorik dhe argumentimin e morales si morale. Pra, objekti i
etikës nuk është vetëm njohuria shkencore, por edhe veprimi praktik. Kjo nënkupton një
risi dhe një përparësi në raport me përpjekjet për shpjegimin shkencor të etikës. Kjo risi
ka të bëjë me faktin se etika nuk merret vetëm me shpirtin e ethosit, por edhe me
„prezantimin e normave objektive te vlerave“ (Rasim Muminović).
Përveç objektit të etikës, çështje tjetër e rëndësishme është edhe detyra e saj. Emërues i
përbashkët i mendimtarëve, kur bëhet fjalë për detyrën e etikës, është përcaktimi i asaj që
ka rëndësi dhe vlerë në jetë. Në këtë pikë pajtohen, p.sh. Aristoteli dhe Dilthey (Diltej),
ndonëse ky i fundit merret në mënyrë të tërthortë me etikën.
Duhet thënë se mendimet etike karakterizohen për përgjigje kontroverse dhe
kundërshtuese reciprokisht në pyetjet: cili prej kritereve ka rëndësi vendimtare për
vlerësim, a është diçka morale apo jo dhe cila është detyra primare e etikës. Ky problem
nuk është zgjidhur në mënyrë të kënaqshme. Prandaj, për mendimin etik ka rëndësi
fundamentale që të përcaktojë në mënyrë sa më precize detyrën e saj, gjë që ka të bëjë
sidomos me mendimin e sotëm. Prej përgjigjeve që do të japë lidhur me detyrën e saj
varet edhe aftësia e etikës që të merret me problemet e sotme të etikës. Sa i përket detyrës
së etikës, ekzistojnë dallime të mëdha midis mendimtarëve të ndryshëm. Ato janë të
pranishme edhe sot të disa eticistë që e zhvillojnë konceptin e përgjegjësisë planetare dhe
historike, kështu që edhe protagonistët e këtyre mendimeve vendosen në plan të parë
mundësitë dhe premisat e konstituimit të etikës universale komunikative në kushtet e

16. 16
komunikimit universal të bashkësisë, të cilat i përjashtojnë dallimet gjeografike,
shoqërore-historike, ekonomike, politike, racore, fetare, etnike dhe kulturore.
Ajo që paraqet emëruesin e përbashkët të të gjitha përpjekjeve bashkëkohore mund të
shprehet në këtë mënyrë: përkundër traditës etike, detyrë primare e së cilës që ta gjurmojë
dhe ta rekomandojë moralin çfarë duhet të jetë, protagonistët e mësimeve bashkëkohore
të përmendura mendojnë se ajo që ofron tradita nuk e ka më arsyeshmërinë e vet; atë e
zëvendësojnë atë „duhet të“ të tyre me „është e detyrueshme të“. Këtu qëndron dallimi
krucial ndërmjet drejtimeve të ndryshme të etikës tradicionale dhe asaj bashkëkohore.
Natyrisht, është i njëanshëm çdo mësim që niset nga një fakt themelor ose një tërësie
faktesh si e dhënë e caktuar ose si të dhëna të caktuara. Këtu bëhet fjalë për përcaktimin
shkencor të detyrës së etikës. Kjo na e kujton etikën e bazuar empirike shkencore.
Mendimet e tilla janë shumë disperzive. Me gjithë shumësinë e dallimeve, ekziston diçka
që i lidh ato. Kjo është lënda e tyre. Sipas tyre, ajo qëndron në hulumtimin e fakteve të
rëndësishme morale si e dhënë, pavarësisht që kjo e dhënë nënkupton: marrëdhënien
reale sociale ose morale të njeriut ndaj njeriut apo njeriut ndaj kolektivitetit dhe e
kundërta, vlerësimi moral ose manifestimi gjegjësisht vlerësimi dhe cilësimi i disa
veprimeve morale ose jomorale. Protagonistët e pikëpamjeve të tilla konsiderojnë se
problemi i morales mund të zgjidhjet thjesht në mënyrë teorike. Domosdoshmërisht, ata
bien në një paradoks total. Kjo vërehet në vendosjen e shenjave të identitetit midis
fakteve shkencore dhe morale. Mirëpo, ato janë identike. Fakti moral, njerëzor, nuk mund
të identifikohet vetëm me cilindo fakt dhe as nuk mund të vendoset në çfarëdo skeme të
gatshme apo sistemi teorik, sepse natyra e tij është specifike dhe e paparashikueshme. Për
këtë arsye, qëndrimi shkencor nuk mund të konsiderohet i drejtë. Kundër tij është e
mundur të gjendet një sërë argumentesh.
Te mendimtarët e drejtimeve dhe sistemeve të ndryshme etike ekziston pajtueshmëri e
përgjithshme se etika nënkupton teorinë e jetës morale ose veprimit të njeriut. Kjo është
e theksuar sidomos në mendim etik gjerman, veçanërisht te Kanti. Thamal i mësimit të tij
etik, siç kam theksuar në fillim, është imperativi kategorik si qëndrim sintetiko-praktik
apriori. Ky parim suprem i etikës si etikë nuk është teorik, por është parim praktik. Të
thuhet se imperativi kategorik është qëndrim “sintetik” do të thotë se për dëshiron ë
qenies së arsyeshme lidhet kërkesa që të veprojë sipas “maksimave” ekzistuese, pra që
vepron sipas një zakoni objektiv. Ky parim suprem i mësimit etik të Kantit është
aprioristik, pra vlen pavarësisht prej përvojës. Qëndrueshmëria e kërkesës etikë është e
pavarur prej asaj se deri në çfarë mase vërtet përmbushet; qëndrueshmëria e zakonit
moral është absolute.
Këtë diskurs mbi mësimin e Kantit, në të cilin është përcaktuar lënda e filozofisë
praktike, e kam bërë me qëllim që të nxjerr në shesh dallimin fundamental midis mësimit
etik të tij dhe teorive etikë të pararendësve të tij, si edhe dallimin ndërmjet, p.sh. Kantit
dhe Shopenhauerit. Me qenë se teoria etike e Kantit paraqet përmbysje në mendimin mbi
moralen, ajo nuk e pranon atë që pararendësit e saj e kanë marrë si bazë për kuptimin e
moralitetit. Kjo është e kuptueshme në bazë të theksimit të formulës së Kantit për
zakonin moral, nëpërmjet të cilës shprehet vetëm një parim që e ka parasysh edhe arsyen
e njeriut të rëndomtë.

17. 17
Historia e mendimit etik ka regjistruar edhe qëndrime të diferencuara dhe të
papajtueshme reciprokisht, jo aq për atë se çka është objekt i etikës (?) dhe si të definohet
(?), gjegjësisht jo aq për atë se çka është detyrë e saj (?) dhe si të përcaktohet (?), sa
përgjigja në pyetjen se cilat janë idetë e saj qendrore (?). Pothuaj nuk ka snjë mësim osë
drejtim etik që nuk ka shtruar pyetje të tjera prej atyre që i kanë shtruar përfaqësuesit e
pikëpamjeve etikë të paraardhësve. Natyrisht, këtu mund të përmenden disa pikëpamje
etike përfaqësuese mbi atë që u tha më sipër. Platoni, p.sh. mendon se problemi qendror i
etikës është ideja e të mirës, për Aristotelin kjo është eudaimonia, stoikët konsiderojnë se
kjo është ataraksia, eutimia, ndërsa Benthami mendon se kjo është interesi. Te Kanti
parim suprem i morales është imperativi kategorik. Iluministët anglezë e francezë e
shohin këtë parim në të mirën e përgjithshme. Kjo vlen për të gjithë mendimtarët anglezë
dhe francezë: Hutscheson (Haçsonin), Hume (Hjumin), Smith (Smithin), Helvetius
(Helvetiusin) dhe Holbach (Holbahun).
Për dallim nga mendimtarët e përmendur, Schleiermacher (Shlajermaher) e zhvillon një
teori të tillë etikë që qenien e moralitetit e shteron në bashkimin e natyrës dhe dijes. Sipas
tij, detyra etike qëndron në njohuritë e bashkimit të të parës dhe të të dytës. Në këtë
mënyrë, mendimi moral i tij shfaqet si plotësim i të gjitha pikëpamjeve moralizuese, të
cilat e shohin në nocionin e morales vetëm nevojën e thjeshtë, pra atë që nuk është
shfaqur ende, por atë që gjendet në mendime. Shembulli më përfaqësues për këtë është
ajo “duhet të” e Kantit, pra nuk është ende por duhet të ndodh, duke falënderuar
imperativin kategorik, të cilat ia ka nënshtruar të gjitha. Ai e këshillon njeriun apo qenien
e arsyeshme që të veprojë si njeri, për shkak të respektit ndaj zakonit moral. Këtu njihen
dallime tepër të mëdha midis mendimit etik të Schleiermarcherit dhe Kantit. Mësimit etik
të Kantit, karrshi atij të Schleiermacherit, i kundërvihen mendimtarët tjerë, p.sh. Herbarti
dhe Schopenhaueri. Ngjashëm me Schleiermacherin, detyrën e etikës e përcakton edhe
Kraus (Krauz), i cili e vendos në qendër idenë e Zotit, në kuptimin intelektualist, të
elaboruar në mënyrë të detajuar në veprim ”Sistemi i mrekullive”, i cili është botuar më
1910. Kjo vepër e lidh me punimet e Fichtes (Fihtes) dhe Schelling (Shelingut).
Nga një pozicion qenësisht tjetër lëndën e etikës e përcakton Hartmani. Ai e shqyrton
këtë në librin “Etika” (1926). Sipas tij, detyra e etikës ka të bëjë me kuptimin e esencës së
vlerave, të cilat i përkasin qenies ideale. Mendimet e tij mbi këtë temë ka vazhduar t’i
shprehë edhe në veprën e mëvonshme “Problemi i qenies shpirtërore (1933).
Për sa u tha më sipër mund të nxirret përfundimi se dallimet midis mësimeve dhe teorive,
drejtimeve ose sistemeve etikë mbi detyrën e etikës janë dallime evidente. Ato janë
shprehur jo vetëm në etikën tradicionale, por edhe në etikën bashkëkohore. Kjo
kushtëzohet nga një sërë faktorësh, para së gjithash nga ndryshimet e paparashikueshme
në mënyrën e jetës, gjykimit, veprimit dhe vlerësimit të njeriut. Në qoftë se abstraktohen
këto, një sërë pikëpamjesh mund të grupëzohen në tri grupe primare. Grupin e parë e
përbëjnë ato mësime protagonistët e të cilave mendojnë se etika ka për detyrë primare që
të analizojë qëndrimet dhe gjykimet e morales. Sipas tyre, ajo nuk interesohet për format
“e kaluarën” dhe “të tashme” të bindjeve morale. Përkrahësit e kësaj detyre mendojnë se
etika nuk ka nevojë të nxjerrë gjykime morale. Esenca e grupit të dytë përmblidhet në
mendimin se etika mund t’i përgjigjet qëllimit dhe përpjekjes së vet të vërtetë vetëm në

18. 18
qoftë se e shpjegon kuptimin e jetës së njeriut dhe sjelljes e veprimit të drejtë ose jo të
drejtë të tij. Sipas këtyre botëkuptimeve, analiza teorike e shprehur në kuptimin e
teorizimit dhe klasifikimit të vrazhdët të koncepteve nuk ka kurrfarë qëllimi vetvetiu.
Këtu, hulumtimet empirike kalojnë në teorinë e të ashtuquajturës etikë “absolute”. Më në
fund, grupin e tretë e përbëjnë ato mësime, përkrahësit e të cilave konsiderojnë se etika
është shkencë sikur të gjitha shkencat tjera, se ajo, si e tillë, duhet të jetë e bazuar,
kryesisht, si shkencë empirike. Sipas mendimit të tillë, detyra e etikës është studimi i
moralit çfarë është dhe si është formuar e zhvilluar gjatë historisë njerëzore.
Grupet e mësimeve të përmendura mbi detyrën e etikës bëhen objekt i kritikës së rreptë të
themeluesve të përgjegjësisë etikë historike e planetare. Ato mund t’i nënshtrohen
analizës kritike edhe nga pozicioni i themeluesve të morales ekologjike dhe
epistemologjike. Gjithashtu, është e mundur të tregohen të arriturat dhe kufijtë, jo vetëm
të këtij korpusi të mësimeve, të cilët mund të shënohen edhe me mësime mikro-etike, por
edhe të gjithë traditës etike, duke përfshirë edhe etikën e Kantit, për shkak të
pamundësisë së tyre që t’u përgjigjen nevojave dhe frymës së kohëve të reja.
Këtyre qarqeve etike mund t’u bëhen vërejtje të mëdha. Në të vërtetë, një prej gabimeve
fundamentale të tyre qëndron në ikjen nga e vërteta se fenomeni moral ka natyrë shumë
komplekse, sikur edhe lënda dhe detyra e etikës. Ai ka jo vetëm premisa ontologjike,
gnoseologjike dhe antropologjike, por edhe premisa historike, sociale, psikologjike,
ekonomike dhe politike. Kjo, pa dyshim, tregon se vetëm ai mendim, cili mund të
pasqyrojë esencën e problemit që i respekton tërësinë sintetike të të gjitha komponentëve
të përmendura. Si i tillë, ai ndriçon me sukses p.sh. problemin e marrëdhënieve midis
vlerave morale dhe vlerave të vërteta, normave morale dhe normave tjera, të cilat i
krijojnë zonat tjera të veçanta të ekzistimit dhe veprimit të njeriut. Kjo e inicion idenë
mbi nevojën e qasjes interdisiplinare ndaj fenomenit moral. Në anën tjetër, etika nuk
mund ta ndriçojë abstrakten, siç e bën këtë p.sh. Sartri, me mësimin e tij mbi lirinë
gjegjësisht vullnetin e lirë. Ai i vështron lirinë dhe vullnetin e lirë pavarësisht prej
premisave reale. Liria dhe vullneti i lirë janë çështje fundamentale etike. Gjithashtu,
qenia e morales nuk mund të reduktohet në ekzistuesen. Ajo nuk të nxirren prej
ekzistuese, siç bëjnë hulumtimet shkencore-empirike. Ato, thjeshtë, e përshkruajnë
moralin, sepse në të e shohin formën e shoqërisë ose formën e vetëdijes shoqërore.
Midis tri qasjeve etike të përmendura më sipër mbi lëndën dhe detyrën ekzistojnë
dallime të mëdha. Ato përmblidhen në faktin se disa përfaqësues të tyre e vështrojnë
etikën si refleks filozofik mbi moralen, ndërsa të tjetër mendojnë se ajo është një lloj i
filozofisë shkencore. Në të vërtetë, bëhet fjalë për ato qëndrime që janë tërësisht
inkompaktibile midis tyre. Gabimet e të tjerëve dëshmohen në mënyrën më bindëse në
shembullin e dallimeve midis tyre dhe mendimtarëve etikë më të rëndësishëm, Kantit dhe
Hartmanit. Ky i dyti e konsideron kuptimin e vlerës si kuptim qendror, në bazë të të cilit
e ngrit teorinë e tij, duke e shpallur atë si problem të pazgjidhur. Pamundësia e
përcaktimit të vlerave buron nga kundërshtitë e brendshme të vetë teorisë etike. Këtë
mendim e zhvillon Scheleri, i cili konfrontohet me zigorizmin formalist dhe apriorizmin
mendor të Kantit.

19. 19
Formalizmi etik dallon qenësisht nga të gjitha pikëpamjet paraprake mbi moralen.
Dallimi, para së gjithash, ka të bëjë me pyetjen: çka është problemi etik primar.
Përgjigjen në këtë pyetje e jep Kanti, nëpërmjet pyetjes: çka duhet të bëj. Ky është
problemi krucial moral, i cili hyn në zonën e filozofisë praktike, gjegjësisht etikës. Derisa
objekt i mendjes së shëndoshë ka qenë njohja, veprimi moral ka qenë objekt i arsyes
praktike. Derisa p.sh. në mësimit metafizik të Platonit qëndrojnë në lidhje të ngushtë
idetë siç janë: Baras, Drejt dhe Bukur, te Kanti qëndrojnë E vërteta, E mira dhe E
bukura. Thënë më saktë, Platoni niset prej çështjeve etike dhe politike dhe shkon drejt
çështjeve mbi qenien, dijen dhe të mirën, ndërsa Kanti niset nga arsyeja teorike dhe
shkon drejt arsyes praktike, ku zbulon se ajo “duhet të”, të cilën e kupton në kuptimin
moral.
Nga këto shpjegime pa dyshim del se detyra e etikës është kurrizi ku thyhen dallimet
midis mësimeve dhe teorive, drejtimeve dhe sistemit. Duke iu falënderuar detyrës
krijohet një hulli e pakalueshme jo vetëm midis etikës dhe shkencës empiriko-sociale mbi
moralin, por edhe midis pikëpamjeve të ndryshme morale. Etika, në raport me këto
shkenca, dëshmon epërsinë enorme me që fenomenin e moralit e vështron dhe e kupton
në tërësinë e tij, për dalim nga shkencat që ia shtrojnë vetës detyrë përshkrimin
njëdimensional. Pra, duke pasur parasysh lëndën dhe detyrën, etika dëshmon epërsi të
patejkalueshme në raport me shkencat tjera praktike, si p.sh. pedagogjia, e drejta, politika
etj., sepse lënda e tyre është jashtë tyre, derisa etika e ka lëndën e saj në vetvete dhe si
pjesë të veten.5
Përcaktimi i lëndës dhe detyrës së etikës, formuluar nëpërmjet pyetjes: “çka dhe si duhet
të veprohet”, shpreh mendimin që hyn thellë në qenien dhe esencën e saj. Pra, ajo insiston
në detyrën etike në atë formë dhe përmbajtje, të cilat e ngrisin mbi mekanizmin e kohës,
pra kohës së matur me akrepat e orës. Forca e saj qëndron në anticipimin e asaj që është
ende e parealizuar, por është e mundur objektivisht, ndonëse e penguar subjektivisht. Ky
mendim, falë ingeniozitetit të vet, shfaqet në mënyrë plauzibile kur thekson se asnjë
aspekt i morales nuk mund të kuptohet sinqerisht, nëse nuk respektohen mendimit antik,
mendimi i Kantit dhe Blochovskit, në të cilën janë bazuar shpresa për dinjitet dhe krenari
njerëzore. Më në fund, etika është edhe teori që i ndriçon shtigjet e humanumit, duke u
nisur prej asaj “çka dhe si duhet të veprohet”, pa e humbur dinjitetin e vet filozofik.
Prandaj. Vazhdimisht duhet t’i kthehemi mendimit antik, patosit të morales, por edhe
filozofisë praktike të Kantit. Nevoja konstante që t’i kthehemi Kantit na e tërheq vërejtjen
se asnjë problem që imponohet në teoritë bashkëkohore meta-etike dhe meta-aksiologjike
nuk mund të zgjidhet si duhet pa ndihmë e etikës së tij, në të cilën është shprehur në
kuptimin e plotë të fjalës qenia dhe kundërshtia e morales si morale. Në të kundërtën,
pikëpamjet e ndryshme etike bashkëkohore përfundojnë në gracka dhe, si të tilla, mbeten
nën nivelin e mësimeve të Kantit ( në veprën “Metafizika e mrekullive”), të cilat
paralajmërojnë nevojën e shqyrtimit të marrëdhënieve midis etikës dhe filozofisë
juridike. Në mendimin e tij mbi këto marrëdhënie gjenden elementet, në formë
rudimentare, historia e të cilave është më e gjatë se historia e mësimeve të Kantit. Ato
5
Shih: Rasim Muminović,Ethos i ljudsko bivstvovanje-Moralno etičko otrežnjavanje, botim i Filozofski
faklultet u Tuzli,Tuzla l997, f.4lo

20. 20
barten deri të Platoni dhe ndarja e tij e punëve në “shtetin e ardhshëm”. Natyrisht,
filozofia praktike e Kantit është gjithmonë bashkëkohore, pavarësisht prej
paralajmërimeve të kohës për probleme të reja. Në të mund të gjenden themelet për
vështrimin e problematikës së morales edhe në kushtet e sotme të jetës dhe veprimit.
Madje edhe baza ekologjike dhe gnoseologjike e etikës nuk mund ta anashkalojë
filozofinë morale të Kantit, filozofinë e jetës, në të cilën njeriu është imagjinuar si qëllim
dhe jo si mjet për realizimin e qëllimeve. I patejkalueshëm është edhe mendimi i
Aristotelit mbi veprimin moral, i cili nuk ka mundur t’i pranojë mendimet para tij.
2. Ndarja e etikës
Nuk është aspak e diskutueshme se morali është objekt i filozofisë praktike ose etikës. Ai
është alfa dhe omega e këtij mendimi disiplinar. Por, problematike mbetet çështja e
ndarjes së etikës. Për të eliminuar këtë hamendësim është e nevojshme të kihet parasysh
se ekziston vetëm një etikë. Sipas Aristotelit, ajo është pjesë përbërëse e filozofisë
praktike, të cilës i përkasin edhe ekonomia dhe politike. Pas Aristotelit, sinonim për
etikën ose teorinë mbi moralin është filozofia praktike. Duke pasur parasysh domethënien
e filozofisë praktike të Aristotelit dhe duke pasur parasysh domethënien etike pas
Aristotelit, është e tepërt të shtrohet çështja e ndarjes etike. Por, duhet të dihet se çka
nënkupton ndarja e etikës. Në qoftë se mendohet në Aristotelin, atëherë është e
paarsyeshme të bëhet ndarja e saj. Por, në qoftë se merret parasysh parimi suprem i
moralitetit të ndonjë mendimtari ose drejtimi të mendimit etik për ndarje, atëherë etika
mund të ndahet në disa drejtime ose teori. Në bazë të këtij kriteri, teoritë, orientimet ose
sistemet etike mund të ndahen në disa grupe.
Grupin e parë e përbëjnë mësimet që mund të përfshijnë etikën përmbajtjesore ose
teleogjike: (shih: Lënda dhe detyra e etikës). Ato nisen nga përmbajtja ose qëllimi i
veprimit njerëzor. Çdo veprim mund të jetë i mirë ose i keq, varësisht prej faktit se a do të
shpie apo nuk do të shpie në realizimin e qëllimeve të njeriut. Atë e përbëjnë: hedonizmi,
eudaimonizmi dhe utilitarizmi. Kjo etikë emërtohet shpesh edhe etikë e të mirave ose
etikë heteronome. Të gjitha mësimet deri te Kanti konsiderohen si etikat e përmendura.
Grupin e dytë të pikëpamjeve e përbën etika deontologjike ose etika e detyrës. Ajo është
themeluar nga Kanti. Për dallim nga i pari, Kanti e gjen prejardhjen e parimeve morale ne
arsyen praktike.
Grupin e tretë të pikëpamjeve e përbën etika emocionale. Ajo shfaqet në mendimin
bashkëkohor, themelues i të cilit është Max Scheler.
Përveç ndarjes e teorive etike sipas botëkuptimeve të parimit suprem të moralitetit,
ekziston edhe një kriter, i cili ka të bëjë me qasjen dhe qëllimin e kuptimit dhe shpjegimit
të morales. Kështu, etika mund të ndahet në dy degë: teorike ose absolute dhe praktike
ose normative. Kjo ndarje nuk është absolute, por relative. Etika teorike ose absolute ka
për qëllim që ta kuptojë dhe ta shpjegojë moralin të tillë çfarë shfaqet jo vetëm në jetën
personale të njeriut, por edhe në jetën praktike të tij, ndërsa etika praktike ose normative
nuk ka për qëllim të shpjegojë botëkuptimet ekzistuese morale, por të formulojë dhe

21. 21
argumentojë parimet dhe rregullat në bazë të të cilave duhet të udhëhiqemi në sjelljen dhe
veprimin tonë të përditshëm. Ndarjen e tillë e përfaqëson Vuko Paviçeviq6.
Funksionin normativ të etikës e kundërshton ashpër pesimisti etik Schopenhauer. Atij i
kundërvihet vendosmërisht Hartmani. Tiparin e pazëvendësueshëm të moralitetit e
konteston sociologu francez E. Durkheim (Dyrkem). Ai mendon se etika ka detyre
parësore që të hulumtojë normat morale si fakte objektive. Sipas tij, moralitetit si realitet
përbëhet nga një tërësi rregullash pas të cilave qëndron ndonjë autoritet social, i cili i
imponon ato, e garanton zbatimin e tyre në vepër dhe e sanksionon atë që nuk i respekton
dhe nuk i zbaton.
6
Shih:Vuko Pavićević,Osnovi etike,BIGZ,Beograd l974, f.l6 e tutje.

22. 22
PJESA E DYTË
KAPITULLI I PARË
MORALI, E DREJTA DHE RELIGJIONI
a. Nocioni i moralit
Nocionet ethos (gr. vendlindje) apo ethikos (gr. Moral) dhe moralis (lat. zakon) i kanë
përdorur të parët helenët dhe latinët. Prej atëherë e deri më sot këto nocione i hasim jo
vetëm në teori, por edhe në jetën praktike. Me to, në rend të parë, shërbehet etikë, por
edhe shkencat e ndryshme social-empirike (psikologjia, sociologjia, etnologjia,
antropologjia etj.). Natyrisht, ka teoricienë të profileve të ndryshme që nocionin moral e
përdorin në kuptimin e tij vlerësues neutral. Me ndihmën e tij, ata tregojnë cilësitë e
njeriut si individ në një periudhë të caktuar kohore, gjegjësisht në një epokë historike.
Edhe të dytët mendojnë se morali nuk ka karakter neutral. Ky mendim nuk mund të
pranohet, për shkak se morali e ka masën e vet vlerësuese. Të dyja këto qëndrime hasen
të eticistët dhe shkencëtarët, sidomos te psikologët dhe sociologët. Pavarësisht prej
gjykimeve të tilla, është e domosdoshme të kihet në mendje se tema e moralit sot është
më aktuale dhe më domethënëse se kurrë. Me fjalë të tjera, morali është aq tradicional sa
edhe problemi etik shkencor bashkëkohor. Ai nuk mund ta humbë aktualitetin dhe
domethënien e vet, çfarëdo që të jenë ndryshimet sociale, politikë, ekonomike dhe
ndryshimet tjera në shoqëri. Kjo vlen edhe për mendimin mbi moralin. Këtu shpie gjithë
historia e mendimit etik, duke filluar që nga sofistët dhe Sokrati, te Platoni e mendimtarët
tjerë analitikë të kohës së re, e deri te mendimtarët etikë bashkëkohorë, por edhe te
mendimtarët që nuk e kanë objekt moralin, por mendimet e tyre prekin thellë në sferën e
filozofisë praktike, sikur edhe ata që, ndryshe prek imperativit kategorik të Kantit, e
vendosin në qendër imperativin e ekzistimit, gjë që shprehet sidomos në etikën historike
dhe përgjegjësinë solidare të Jonas-it, e cila e shtron çështjen provokuese se si të ruhet
lloji njerëzor, në kushte të veprimit planetar të shkencës e teknikës, arsyes profitabile e
funksionale, me të gjitha pasojat për të cilat as nuk jemi të vetëdijshëm (?) dhe etikës së
bashkësisë universale komunikatave të Apel-it. Gjithë kjo dëshmon faktin e
padiskutueshëm se civilizimi bashkëkohor dhe të gjitha vlerat e tij gjenden në krize të
thellë morale. Për këtë arsye, ajo është bërë objekt shqyrtimi dhe dialogu midis
shkencëtarëve të profileve të ndryshme. Natyrisht, kjo nuk do të thotë se morali nuk ka
qenë edhe më parë objekt i hulumtimeve shkencore. Kjo ka ndodhur qysh në mendimet e
kohës së re, të cilat e kanë përpunuar idealin shkencor. Me gjithë vështrimet solide
shkencore, nuk mund të pranohet mendimi sipas të cilit pyetja “çka është morale” mund
të zgjidhet në bazë të njohurive empirike apo, më mirë të themi, në bazë të përshkrimeve
të asaj që njerëzit e kanë konsideruar me shekuj si morale. Gjithashtu, është e drejtë të
hidhet poshtë mendimi i Shopenhauerit, sipas të cilit i vetmi kriter i moralitetit është
“mëshira”.
Morali në qenien e tij paraqet një formë specifike të praktikës njerëzore, pra formë e
veprimit te njeriut apo e marrëdhënies praktike të njeriut ndaj njerëzve tjerë dhe ndaj

23. 23
vetvetes. Kjo pikëpamje është, përveç tjerash, në pajtim me mendimin klasik gjerman që
ka i ka dhënë rëndësi veprimit, por e ka vendosur atë vetëm në mendime dhe jo edhe me
jetën praktike dhe konkrete, për ç‘ arsye, ky mendim ka hasur në kundërshti të
pazgjidhshme. Pa i kushtuar rëndësi praktikës specifike njerëzore, pra marrëdhënieve
praktike të veprimit, nuk mund të ketë pasqyrë të plotë mbi esencën e moralit. Rëndësia e
praktikës së tillë buron nga fakti se objekti dhe subjekti i moralit është një. Vetëm në këtë
mënyrë hiqen të gjitha dilemat rreth kuptimit të moralit. Këtë e bën të dukshme
veçanërisht praktika morale, e cila është alfa dhe omega e moralit. Historia e deritashme e
zhvillimit të etikës ka treguar se teoritë etike e kanë anashkaluar praktikën morale. Për
këtë arsye janë shfaqur pikëpamje të njëanshme ose sipërfaqësore të vështrimit të qenies
reale të këtij simboli të ekzistencës njerëzore. Përpjekjet e para të pasqyrimit të esencës
së moralitetit janë shfaqur qysh në periudhën e mendimit antropologjik grek, te sofistët
dhe Sokrati, ndonëse qëndrimet e tyre ishin të ngarkuara me njëanshmëri të ndryshme,
p.sh me relativizmin subjektivist, te sofistët, dhe intelektualizmin e pastër, te Sokrati.
Përkundër këtyre karakteristikave, mendimet e kohës së re kanë marrë prej tyre idetë
kuptimore mbi moralin.
Ekzistojnë dallime ndërmjet etikës dhe shkencave social-empirike lidhur me problemin e
morales. Ajo shprehet në themelimin e saj. Shkencëtari niset nga tezat se forma përkatëse
duhet të krijohet në bazë të karakterit të marrëdhënieve sociale. Për eticistët kjo nuk është
relevante. Natyrisht, çështja në të cilën themelohet morali bëhet pikënisje e teorive të
ndryshme etike. Kjo shihet në gjithë historinë e mendimit etik. Duke e pasur parasysh
këtë, mund të veçohen së paku dy grupe të pikëpamjeve: grupi i parë insiston në
bazueshmërinë racionalistike të moralit, kurse grupi i dytë i mendimeve e sheh
bazueshmërinë e moralit në përvojën empirike. Grupin e parë e përbëjnë pikëpamjet e
Platonit, stoikëve, Spinozës, Lajbnicit, Kantit dhe Fihtes, midis të cilëve ekzistojnë
dallime të mëdha. Grupin e dytë e përbëjnë mendimet e kirenaistëve, Aristotelit, Epikurit,
Lukrecit dhe eticistëve të kohës së re: Llokut, Hjumit, Benthamit, Millit, etj. Në rastin e
parë, p.sh. në teorinë e Platonit moralja e arrin ekzistencën e mbindjenjës, pra idesë të së
mirës, ndërsa te Stoikët koncepti i morales buron prej natyrës dhe jo prej përvojës së
kaluar. Ata përpiqen të bashkojnë natyrën dhe mendjen.
Përveç bazueshmërisë racionale të morales ekziston edhe bazueshmëria empirike. Ajo
arrin kulmin e saj te mendimi antik dhe etika e Aristotelit. Për të është morale “masa”,
“ambienti real” , pra ajo gjendet midis dy skajshmërive, midis dy kundërshtive, pra midis
“tepër të voglës” dhe “tepër të madhes”. Pra, çdo shkathtësi ka masën reale. Si e tillë, ajo
paraqet linjën e fatit të jetës, përvetësimin me sukses të dy skajshmërive. Këtu përfshihet
qenia e bazës empirike të Aristotelit mbi moralin. Mendimi i tij është ngritur mbi
konceptet empirike antike ( kirenaistëve, Epikurit dhe skepticistëve). Kjo pasqyrohet te
konstatimi i Aristotelit se moraliteti i plotë, pra shkathtësia etike, manifestohet në formë
të masës dhe veprimit. Me këtë qëndrim Aristoteli tërheq vërejtjen se mendimet
paraprake përshkëmbehen në njërën prej pyetjeve kardinale: A është primare e
shkathtësisë qëllimi apo vepra, meqë ajo përbëhet si nga e para ashtu edhe nga e dyta.
Mësimi empirik mbi moralin është i pranishëm jo vetëm te mendimtarët antikë, por edhe
te eticistët anglezë të shekujve 17, 18 dhe 19. Ekzistojnë dallime jo vetëm te të parët, por

24. 24
ato janë të shprehura edhe te të dytët. Secili prej tyre ose i hedh diçka paraardhësit, ose e
plotëson atë. Disa prej këtyre mendimtarëve, qoftë të antikës apo të kohës së re, e kanë
fiksuar rëndësinë e pedagogjisë si premisë të rëndësishme të moralitetit. Eticistët anglezë,
të cilët e kanë përpunuar mësimin empirik, burimin e moralit e shohin në përvojë. Më
energjikët në këtë pikëpamje janë Lloku dhe Hjumi. Qëndrimin e tij mbi moralen Lloku e
fillon me një pyetje tepër të ashpër: “A ekzistojnë idetë e lindura apo jo?”. Përgjigja është
negative. Kështu ai kundërshton ashpër teorinë teologjike të moralit, sipas të cilës morali
apo ligji moral është i lindur bashkë me njeriun. Mësimi i tij dhe i disa eticistëve tjerë
anglezë, në rend të parë Hjumit, si edhe mësimet e eticistëve të mëvonshëm anglezë,
sidomos, Benthamit deh Millit, tregojnë se ata janë kundërshtarë të ashpër të etikës
kishtare, etiko-teologjisë. Idetë e tilla janë të pranishme janë të pranishme edhe te mësimi
i Shaftesbarievit. Pikëpamjet e tyre dallojnë qenësisht nga p.sh. mësimet racionalistike të
Platonit, të cilat problemin e të mirës dhe shkathtësisë e shohin si diçka të lindur në
natyrën njerëzore.
Eticistët që problemin e morales e shohin me përvojë, apo që mësimin e tyre e zhvillojnë
mbi bazat empirike të moralitetit, pajtohen se etikja nuk lind nga mendja por nga përvoja
e njeriut. Ndryshe prej kësaj, Kanti e sheh burimin e moralitetit në mendje (arsye). Ai, në
etikën e tij të nevojës, gjegjësisht në mësimin mbi detyrimin dhe imperativin moral, niset
nga njeriu si qenie morale. Në të vërtetë, sipas tij moraliteti paraqet përcaktimin e vetëm
të mundshëm të njeriut. Kësaj pikëpamjeje i kundërvihet ashpër teoria mbi moraliteti
empirik deskriptiv. Me përcaktimin e morales si “negativitet të pastër”, mësimi etik i tij
nuk pajtohet me atë që është. Ai fillon dhe përfundon në mendje. Mësimi i tillë e mendon
moralitetin çfarë do të duhej të ishte, por i mungon bartësi i tij real. Sipas Kantit, realiteti
ekzistues nuk ofron atë që “atë që duhet të”. Ajo dhe subjekti i saj nuk ekzistojnë ende,
por ekzistojnë vetëm në mendje. Këtu qëndron gjithë problemi i moralitetit. Atë është
përpjekur ta zgjidhë gjithë mendimi i para Kantit, por sipas Kantit nuk ka arritur sukses.
Për të pasqyruar qoftë pjesërisht këtë mossukses është e domosdoshme që shkurtimisht të
paraqiten konturat e mësimit të Kantit mbi moralitetin, i cili do të hasë në reaksione të
shumta negative dhe kritike, në radhë të parë të Hegelit, i cili e zhvillon mësimin mbi
mbështetjen pozitive të moralitetit. Në të vërtetë, Kanti i shpjegon racionalisht ose i hedh
tri idetë rregullative, idetë mbi mendjen nga “mendja e shëndoshë” i ka bartur në zonën e
“mendjes praktike”, duke dëshmuar pafuqinë e mendjes spekulative dhe teorike mbi këto
ide (pavdekshmëria e shpirtit, ekzistimi i Zotit dhe liria). Sipas këtij mësimi, premisë
fundamentale e moralit është liria, gjegjësisht parim suprem i moralitetit është vullneti i
lirë. Ky parim është postulat i domosdoshëm i arsyes praktike që paraqet fazën
përfundimtare të gjithë sistemit mendor, me ndihmën e të cilit fitojnë ekzistencën dhe
realitetin e tyre objektiv postulat etj.
Meqenëse në moralitet pasqyrohet qenia e qenies njerëzore, Kanti e ndërton një sistem të
tillë ektik që mbështet në kërkesën se moraliteti e ka shkakun e vet aprioristik në mendje
dhe prandaj duhet të respektohet zakoni moral. Në bazë të kësaj, themeluesi i etikës së
nevojës, detyrës dhe zakonit, konsideron se çdo veprim i kryer ka vlerë morale në qoftë
se është kryer për shkak të detyrës dhe jo vetëm në pajtim me detyrën. Pra, qenia
mendore i nënshtrohet vetëm ligjeve të cilat i vendos ajo vetë. Ky mendim paraqet

25. 25
boshtin, në të cilin përmblidhet i gjithë sistemi etik i Kantit dhe rreth të cilit sillet dhe nuk
largohet asnjëherë.
Në bazë të parimit suprem të mësimeve të tij, Kanti e kupton moralin jo në kuptimin se
si ta bëjmë vetën të lumtur, por në kuptimin se si të bëhemi të denjë për fat. Mendimi i tij
paraqet një risi të rëndësishme, kthimin në zhvillimin e mendimit etik historik apo, më
saktë, paralajmëron definimin e mësimit krejtësisht të ri mbi moralin. Ai do të jetë
antipod i të gjitha teorive, drejtimeve dhe sistemeve etike të deriatëhershme.
Parimi suprem i Kantit mbi moralitetin është vullneti apo autonomia e dëshirës. Me këtë
parim, Kanti transcendon mendimin përcaktues dhe çdo mendim tjetër mbi lirinë të
stoikëve dhe Spinozës. Në kundërshtim me këto mendime, Kanti e kupton vullnetin si
fakt aprioristik dhe si themel, burim dhe mundësi morale. Në bazë të kësaj, ky mendimtar
zbulon lajthitjen e të gjitha mësimeve etike paraprake. Ajo është e shumëllojshme (error
multiplex), por edhe një e vërtetë (Veritas una): qenia mendore i nënshtrohet ligjit moral i
cili është i pacenueshëm. Ky ligj vlen për njeriun jo për shkak të rezultateve dhe
përfitimit, por për shkak se është thellësisht njerëzor dhe ka lindur në ne, si dhe për shkak
se jep ndjenjën e madhësisë së brendshme, krenarisë e cila është mbi gjithçka që mund të
ketë vlerë. Pra, moralja, si veprim i cili është i domosdoshëm dhe i gjithëvlershëm, buron
nga nevoja, interesi, prirjet dhe dëshira dhe përmbajtjet tjera empirike. Përkundrazi, ajo
është emanacion i vendimeve të vullnetshme të cilat e kanë qëllim vetë njeriun. Njeriu, si
qënie mendore e morale, karakterizohet për vetëdijen mbi obligimin. Atë e posedon
vetëm ai vullnet që është i përcaktuar me parimet mendore. Bëhet fjalë për parimet
aprioristike të veprimit. Ato nuk paraqesin asnjë qëllim konkret por, përkundrazi,
përcaktojnë kushtet në të cilat njeriu mund të jetë qëllim për vetveten e tij. Pikëpamja e
tillë tregon kthimin radikal në raport me mendimin paraprak mbi moralin. Në të morali
varet nga aftësitë për përcaktimin e kushteve të veprimit në pajtim me ligjin moral. Këto
kushte mundësojnë që liria e çdo individi të mund të ekzistojë bashkë me lirinë e të gjithë
njerëzve të tjerë. Arsyeja praktike bazohet në arsyen mendore dhe kurrsesi në kërkesën,
lakminë dhe dëshirën.
Nuk është vështirë të hetohet se specifika e mësimit të Kantit ka të bëjë me atë se esenca
e moralit gjendet në autonominë e subjektit të veprimtarisë praktike. Subjekti i ligjit
moral nuk është ndonjë qenie e arsyeshme, por është vetë njeriu. Në këtë mënyrë, kanti
shtron një prej pyetjeve më të rëndësishme që është bërë objekt i shqyrtimeve, dialogëve
dhe përgjigjeve të ndryshme, që e përbëjnë shtyllën e teorisë etiko-teologjike ose
teologjike mbi moralin. Bëhet fjalë për marrëdhëniet midis religjionit dhe moralit. Kanti e
trajton këtë çështje në veprën “Religjioni në kufijtë e mendjes së shëndoshë”, e cila
bazohet në arsyen kritike dhe praktike. Në këtë vepër Kanti përpiqet të shpjegojë
qëndrimet se moralit nuk i nevojite ndonjë qenie tjetër që qëndron mbi njeriun, në
mënyrë që t’ia mësojë obligimet etike. Përkundër besimit të tillë, Kanti nuk ka mundur të
lirohet nga etiko-teologjia, përkatësisht nga teoria kristiane mbi moralin. Për këtë arsye,
mund të thuhet se imperativi kategorik i tij është reduktuar në Zotin. Kjo shihet në
mendimet e Kantit të vjetër, sipas të cilave në arsyen morale-praktike, ndodhet imperativi
kategorik, i cili te të gjitha obligimet e njeriut pasqyrohet si mësim i Zotit. Ky
botëkuptim, i shprehur në veprën “Religjioni në kufijtë e mendjes së shëndoshë”, pa

26. 26
dyshim tregon përkuljen e Kantit dhe marrëdhënien e tij ambivalente ndaj Zotit dhe
imperativit kategorik.
Ndryshe nga eticistët, psikologët dhe sociologët ofrojnë definicionin deskrepitiv të
moralit. Ata e përshkruajnë moralin të tillë çfarë është në bazë të fakteve të grumbulluara,
pa depërtuar në qenien e asaj që duhet të jetë për të cilën nuk dimë se çfarë do të jetë. Në
kundërshtim me këtë, etikës i intereson ai moral çfarë duhet të jetë. Shkencëtarët ia
marrin etikës funskionin e saj normativ, gjë që është e palejueshme. Këtu shihet dallimi
primar midis etikës dhe shkencave socialo-empirike mbi moralin. Etika tregon rrugët
praktike të arritjes së humanumit dhe krenarisë njerëzore.
Ekzistojnë dallime jo vetëm midis etikës dhe shkencave, por edhe brenda vetë drejtimeve
mësimeve dhe sistemeve të ndryshme etike, varësisht nga kriteri kulmor prej të cilit nisen
në kuptimin dhe shpjegimin e moralitetit. Varësisht prej kësaj duhet të përmend dallimet
e patejkalueshme midis mësimit metafizik të Platonit, i cili niset nga ideja e të mirës,
etikës së Aristotelit, në të cilën vendi i vetëm dhe qëndror i jepet eudaimunisë, fatit, si
edhe qëndrimeve utilaristike të Benthamit dhe Millit, në të cilat dominon “llogaria
morale”, ose etika imperative e Kantit, në të cilën dominojnë tri parime fundamentale-
nevoja , obligimi dhe ligji, ose mësimet morale të Shlajermaferit, në të cilat moralja
kuptohet si veprim reciprok i natyrës dhe mendjes dhe, më në fund, mëshirës si parim
suprem i mësimeve të Shopenhauerit. Në të gjitha këto teori bëhet fjalë për kuptime dhe
shpjegime diametralisht të kundërta të esencës së morales. Ato përpiqen të dëshmojnë se
në parimin suprem nga i cili nisen, përfshihet zona e morales në tërësi. Por, në qoftë se
vështrimet mbi moralin përfundojnë vetëm në një kriter ose në njërin prej këtyre
kritereve, atëherë qenia e morales është e përcaktuar shumë ngushtë. Kjo është premisë
për mundësinë e kritikës së arsyeshme. Ndryshe prej kësaj, mundësia e vendosjes së
morales dhe zbulimit të qenies së saj, qëndron në vetëdije, detyrë dhe vullnet të veprimit
moral të subjektit.
Morali ka në vete norma, rregulla, ideale dhe vështrime të caktuara, sipas të cilave njeriu
e rregullon sjelljen e vetë, i orienton veprimet e veta dhe i vlerëson ose cilëson sjelljet
dhe veprimet e veta dhe të të tjerëve. Raporti i njeriut ndaj vetvetes dhe ndaj të tjerëve
reflektohet ne mënyra të ndryshme dhe varet nga faktorë të shumë – sociale, ekonomik,
kulturor, politikë, etj. Duke pasur parasysh këtë, mund të thuhet se moralja duhet të ketë
gjithnjë në vete atë “duhet të”, e cila është oponencë e asaj që është. Thënë ndryshe,
morali i bazuar në idealet e humanizmit dhe dinjitetit njerëzor i kundërvihet energjikisht
gjithë qenësisë ekzistuese jo mendore. Në të pasqyrohet më së miri konflikti i përhershëm
ndërmjet idealit dhe realitetit. Për këtë tërheq vërejtjen e gjithë historia e sotme, si burim i
ideve dhe akteve. Morali i perceptuar kështu dallon bindshëm nga morali me të cilin
shprehet realiteti ekzistues i shoqërisë, pra moralit që përshtatet me vlerat dhe normat
ekzistuese juridike. Morali që e shpreh krizën e shoqërisë dhe normat e saj juridike e
humb kuptimin e vet autentik. Etika e kundërshton këtë, sepse qenia e vërtetë e moralit
ekziston në oponencën e gjithçkaje që është kundër humanumit dhe dinjitetit njerëzor.
Nga ky aspekt mund të flitet mbi ekzistimin e formave të ndryshme të moralit, të cilat
janë formuar gjatë historisë së shoqërisë njerëzore. Duke pasur parasysh këtë, mund të

27. 27
flitet për moralin në kohën e vjetër, për moralin në kohën e re dhe për moralin në
shoqërinë bashkëkohore. Midis tyre ekzistojnë dallime formale dhe përmbajtjesore.
Duke abstrahuar dallimet ndërmjet formave të ndryshme historike të moralit, duhet të
kemi në mendje se morali ekziston në lidhje të drejtpërdrejtë me religjionin. Kjo mund të
vërehet lehtë me një analizë të teorive të ndryshme etike, protagonistët e të cilëve kanë
vënë në lidhshmëri këto dy simbole të ekzistencës së njeriut. Natyrisht, ka pasur edhe
mendimtarë që e kan kontestuar këtë lidhje, duke u përpjekur të tregojnë se morali
ekziston plotësisht në mënyrë të pavarur nga religjioni dhe se religjioni vetëm sa e
dëmton dhe kurrsesi nuk e ndihmon moralin. Ky mendim është i shprehur sidomos te disa
eticistë francezë të iluminizmit dhe te disa mendimtarë anglezë.
Para mendimit etik është shtruar edhe një problem shumë i rëndësishëm. Ai ka të bëjë me
burimin e moralit. Për shkak të këtij problemi janë zhvilluar shumë polemika dhe janë
dhënë përgjigje kontradiktore dhe kontroverse. Janë shprehur edhe koncepte të ndryshme,
kundërshtuese reciprokisht, të cilat mund të ndahen në tri grupe të mëdha. Grupin e parë
e përbëjnë konceptet teonome në variante të ndryshme, grupin e dytë e përfaqësojnë
mësimet teleologjike, ndërs grupin e tretë e përbëjnë mendimet që i shqyrtojnë raportet
midis veprimit të subjektit dhe autonimisë së vullnetit të tij. Përfaqësuesit e mësimeve të
grupit të parë nisen nga teza se morali buron nga religjioni. Thënë ndryshe, po të mos
ishte religjioni nuk do të kishte as moral. Ndryshe prej grupit të parë, grupi i dyta dhe
grupi i tretë i shohin aftësitë e qenies njerëzore si burim të moralitetit. Mësimet e tyre
mund të klasifikohen sipas kritereve të këtyre aftësive. Njëra palë nisen nga arsyeja,
prandaj pikëpamjet e tyre konsiderohen racionale, ndërsa pala tjetër niset nga emocionet,
kështu që mësimet e tyre quhen emocionale. Në mendimet e grupit të fundit shfaqet edhe
një variant i veçantë, i cili e vë në qendër të veprimit personalitetin, prandaj mësimet e
tyre janë quajtur personalistike. Një lloj i veçantë i mendimit e vështron si burim të
moralitetit në tiparet e vullnetit. Një prej varianteve të tij është mësimi voluntaristik. Këtij
varianti i përket mendimi i Shopenhauerit, sipas të cilit bota është “vullnet dhe shfaqje”.
Variantin e dytë të këtij mendimi e përfaqëson teoria e Niçes mbi “vullnetin dhe forcën”.
Nga shumësia e mendimeve të ndryshme etike del botëkuptimi racionalistik, i cili i
vështron në mënyrë kritike mendimet që e nxjerrin moralin nga shembulli i realitetit
empirik. Sipas këtij mendimi, morali dhe të gjitha tiparet e tij e kanë prejardhjen në
arsyen plotësisht apriori, e cila nuk mund të fitohet me abstrahimin prej cilave do njohuri
empirike dhe për çfarëdo njohurish të rastit.
Kjo pikëpamje radikale i hedh poshtë të gjitha mendimet që si burimin e moralit,
moralitetit, e shohin në ndjeshmëri, interes, prirje, natyralistet, etj. Ky mendim e sheh
apriori në mendje themel të moralit, moralitetit. Atë e konteston Kanti, për të cilin ka
pengesa midis ndjesive e mendjes, natyrales (jonjerëzores e njerëzores) e arsyes, ku kjo e
fundit është sinonim i moralitetit. Me gjithë epërsinë e tij në raport me të gjitha mësimet
paraprake, sepse problemin e ka mbështetur në themele plotësisht të reja, ky mendim nuk
ka arritur të tregojë me sukses rrugët e zbulimit yë ideve të moralitetit, por është
ngatërruar me shumë kundërshti.

28. 28
Qysh ne fillimet e para të tij, mendimi etik është ndeshur me pyetjen se a duhet të
kërkohen parimet e moralit në njohjen e natyrës njerëzore. Për këtë arsye, jepet përgjigje
kontradiktore. Ato mund të ndahen në disa grupe. Grupit të parë i përkasin ato përgjigje
sipas të cilave parimi moral qëndron në natyrën e njeriut. Përgjigje të tilla kanë dhënë
Rausseau (Ruso) dhe Schopenhauer (Shopenhaueri). Ky i fundit i ka hedhur poshtë
energjikisht mendimet që parimin e moralitetit e kërkojnë në fat, kënaqësi, interes, dobi
ose në nevojë, obligim dhe kod moral. Ai, p.sh. thekson se ndjenja vetjake, interesi
vetjak, i përzier me veprim, i ka këto përfundime: veprimi çlirohet nga tipari më i
rëndësishëm i etikës - mëshira. Grupin e dytë e përbëjnë ato përgjigje që e përfaqësojnë
etikën e “të mirës” apo etikën teleologjike, pra etikën e qëllimit, objektivit. Përfaqësuesit
e saj e kërkojnë qenien e morales në dije, fat, shkathtësi, kënaqësi trupore, kënaqësi
shpirtërore, dobi, egoizëm, interes, etj. Grupin e tretë, i cili dallon dukshëm nga dy fruper
paraprake, e përfaqësojnë mësimet e Kantit dhe Fihtes. Kanti, të cilin e ndjek Fihte,
mendon se parimet morale nuk mund të mbështeten në specifikat e natyrës njerëzore, por
ekzistojnë për vetveten apriori, prej të cilave nxirren rregulla praktike që vlejnë për
natyrën njerëzore.
Kanti dëshiron të dëshmojë mundësinë e ekzistimit të parimeve të domosdoshme
universale, gjegjësisht parimeve absolute në fuqi. Kjo shfaqet në qëndrimin e tij: “vepro
ashtu që maksima e veprimit tënd të jetë ligj i përgjithshëm”. Burimi i këtyre parimeve,
konsideron Kanti, duhet të kërkohen në aprioren dhe formalen që ka të bëjë me mendjen,
pavarësisht prej çfarëdo përvoje. Me këtë kërkesë përpiqet të transcendojë çdo etikë
përmbajtjesore. Më në fund, përgjigjen në pyetjen esenciale të moralit e ofron etiko-
teologjia. Sipas saj, parimet e moralit qëndrojnë jo në natyrën e njeriut dhe jo në mendje,
por në religjion.
Të gjitha përgjigjeve të përmendura mund t’u drejtohen vërejtje të ashpra, para së
gjithash për shkak se esenca e moralit gjendet në tërësi të pandashme të gjykimit, tiparave
të vullnetit ose moralit me ndjenja, vlerësimeve dhe vlerësimeve morale. Nga pozicioni i
pikëpamjeves së tillë mund të ndodh përcaktimi i njënshëm, tepër i ngushtë dhe abstrakt i
moralit, gjegjësisht moralitetit. Ky përcaktim e përcjell gjithë mendimin etik historik.
Ajo që i karakterizon mësimet para Kantit shprehet në konstatimin se qenia morale është
e fshehtë, prandaj kjo pyetje është e gërshetuar në dërdëllitjet teorike, të cilës parimi
ontologjik që dëshiron ta formësojë dashjen etike ia bën të pamundur parashtrimin e
çështjeve siç është çështjes e etikës. Kështu ndodh me mësimin e Spinozës, sipas të cilit
problemi etik është i mishëruar në përcaktimet e cilësove, faktorëve dhe prirjeve natyrore,
gjegjësisht në atë që shprehet në formë të arritjeve ekzistuese, ndjesive ose ndjenjave.
Kjo paraqet tiparin qenësor të eticistëve anglezë, pikë së pari të Shaftsberit, Hačsonit,
Hjumit e të tjerëve.
Në të gjitha këto mendime dhe në të tjera qëndron një “duhet të” e cila kundërshton atë
qeë është duke paralajmëruar nevojën e hulumtimit për atë që nuk është. Pikëpamjeve të
tilla, si edhe atyre të traditës analitike, sipas të cilës natyra nxitëse e njeriut jo vetëm që
është masë por edhe norma më e lartë e veprimit moral që vjen në shprehje sidomos në