1. Los peces del Río Parapetí
Ing. Agr. Esperanza Chávez de los Ríos
Curso de Idioma Guaraní
DUE UAGRM
Junio 2012
2. Tenonde amombeu peve (Presentación )
Cheipi reta Parapiti peguañomaiko
Mis antepasados desde hace mucho tiempo han
vivido en el Parapetí
Cheru reta yoguireko jenta iäka Parapiti
jembei pe. Jokope che aä, jaeramo che aja
chepuererupi apou cherëtara retape.
Mis papas tienen su casa a las orillas del rio
Parapetí. Ahí naci yo por eso voy cada que puedo
de visita
Jokope opaete cheretära reta oyemongeta
ñee
Todos allá, mis padres, mis hermanos hablan
guarani
3.
4. Jáeramoko che sambiai
aiko yave aikuaa katu
añemongeta ñeepe simba
Por eso cuando era chica
sabia hablar bien guarani
Simba
Añave karaireta jëtape aë
yave cheakañi michi
ñeegui.
Cuando salí a estudiar a la
ciudad me olvide un poco
5. Jaeramo añave chemanduaye aï jesere jama aipota
añeemboe aikuatia kavi
Por eso ahora estoy recordando y aprendiendo a
escribirlo
Jare aipotavi amboe cheme, chemembi reta jare
cheramariro retape.
Y quiero enseñar a que mi esposo, mis hijos y nietos
Ñee ikavitako cheve chembaravikipe
El guaraní me servirá en mi trabajo
6. Amombeu peveramo, cheko Parapitipegua, jaeramo che
aiparavo kuae chemiari vaerä peve “Pira reta Parapiti
pegua”
Como les dije, yo del Parapeti y amo el rio por lo que
escogí este tema sobre Los Peces del Río Parapetí
Maepiti (Objetivos)
Aiparavo kuae jesegua ani okañi vaerä arakua tëra reta
i jembepe yuguireko vaere.
Y también he escogido este tema para que no se pierda el
saber de los vivientes de las orillas del rio
Ɨguasuvi jae reta oiporu okaru vaerä jama jokua i
jembeipe oviakatu jama omboyerovia reta.
El rio les da sustento, bienestar y alegría
7. Kuae ñemongetape aipota
chemiari peve:
•Jevae i rupigua
•Kërai yaipisi
•Kërai yamboyi
•Kërai yaiporu
• I iya retare
•Miari reta iguasuregua
Quiero anotar el nombre de
los peces, el modo de
pescar, las formas de
cocinar, los usos, las
creencias y cuentos sobre el
río.
8. Yekura (Desarrollo)
Iguasu Parapiti iyipipe oñoväiti mboapi
äkaraguasureta: Armadito, Palizada, jare Caraballo
jeichupevae.
Las cabeceras del rio Parapetí la forman los ríos Armadito,
Palizada y Caraballo
Irü iäkaguasu reta guereko iruguay Parapitipe, jaeko
Piraicito, Armado jare Bañado jei chupevae
Sus afluentes importantes son los ríos Piraicito, Armado y
Bañado
9. Kua iguasu oasa irundi tëtamiati rupi: Azurduy,
Hernando Siles jare Luis Calvo Chuquisaka pegua jare
Cordillera Säta Curusu pegua.
Atraviesa las provincias: Azurduy, Hernando Siles y Villa
Vaca Guzmán, en Chuquisaca y Cordillera en Santa Cruz.
Kuae iguasu ojo okañi isosope, jáeramo jokuae tëta je
i- oso – oso-
Se pierde en las comunidades guaraníes de Isoso, por eso
esa palabra significa agua que se revienta o se corta por
tramos
10. Parapeti tee oipota jei (Significado de Parapeti)
La palabra Parapetí se traduce habitualmente como río
asesino (puruyuka); pero en base a conversaciones y
averiguaciones, yo considero que la traducción mas
aproximada corresponde a la palabra “Uparapitivae”
que significa el que sin querer ha cometido un daño o
ha sufrido una desgracia al haber quitado la vida a un
semejante sin intención, sin quererlo.
11. Kerai oyeporeka – Kerai opindapo (Como se pesca)
Arakae yave yande ipi reta koräi oipisi pira:
•Paripe (trampa de palos)
•Itaparipe (trampa de piedras)
•Tingüi ipirepe (corteza del árbol de nombre Tingüi
que usaban para embarbascar el agua)
•Guirapape (arco)
•Úipe (flecha especifica para la pesca)
•Mirakuape (arpón largo)
•Ɨesape (pesca nocturna)
Las formas de pesca tradicional son las siguientes: Trampa
de palos o de piedras, el embarbascado del agua, arco,
flecha, arpón largo, pesca nocturna con antorchas, red
tradicional especialmente usada en la zona del Isoso)
12. Kuae ararupi oyeporu kuae reta:
•Pinda (anzuelo)
•Ɨpisareta (red pollera o
red lineal)
25. • Pirakandu (sopa de pescado)
• Pira ochiriri (pescado frito)
• Pira chariki (charque de pescado)
• Pirakui (pito de pescado)
26. Irü mbaeporu (Otros usos)
Yatovoti ikuivae ndive oyepoano jepotiu.
Para curar la disentería se utiliza el yatoguoti molido
Mandii jäti yandekutu yave yaiporu ikirau
yamoröisä vaera
Cuando el bagre te punza con su espina se coloca su propia grasa para calmar el dolor
Jevae i rupive ikɨrau oyeporuvi guakapi reta
oyemboipu vaerä
La grasa de los peces se utiliza para ablandar cueros
27. Mborogüirovia (Creencias)
Yaguata kavi vaerä i rupi yaiporutako iguasu iyaretape yayerureta chupe
yanembori vaerä
Para que nos vaya bien en la pesca pediremos permiso al dueño del rio
Yaja yave yaguata i rupi yarajataäko korepoti, Korepoti ñanoi yave i iya ngarau
omee yandeve mimba reta yarekoramo yagua vaerä tembiu
Cuando vayamos a pescar no debemos llevar dinero, el dueño del río no nos dará sus animales por que tenemos plata para
comprar
Mbia ikuña ipurua oï yave, mbia ombopïratako jova i iya ombotavi vaerä
El pescador que tiene mujer embarazada, debe pintarse la cara para que no lo reconozca el dueño del rio, de lo contrario no
tendrá buena pesca
Chesi jeise ore royuvanga yave ɨ jembeɨpe, opa pemboai peyuvangata peoye
vareä, mbaeti pemboai yave, jaemai chöche oyuvangata jokuae ndive.
También mi mamá nos decía cuando jugábamos haciendo casitas, corrales, y caminos de arena, con piedritas, ramitas y
flores a la orilla del rio, al irnos del lugar debíamos destruir lo que hicimos pues de lo contrario el duende jugaría en el lugar.
29. Yaguanau regua
(Cuento del Negrito del agua del Parapetí)
Che sambiai aiko yave cheyarireta imiari cheve Yaguanau
pegua jokoräi:
Cuando yo era niña mis abuelas me contaron sobre el negrito del agua que aparece en el
Río Parapetí así:
Oime ndaye penti sambiai jüasi, äkarächimi, omano pota oiko
itipigui, jokogui osapikai ombori vaerä. Kia ojo yave ombori
ndaye oupi jagui kooyepe iäkaño oiko. Jama jokoguiño
osakambu, omano paravete.
Dice que hay un niño negrito zambito (de pelo crespo) que pide auxilio desde una poza del
río dando gritos. Si una persona lo socorre, lo levanta de los cabellos se da cuenta que
solamente tiene la cabeza y ahí nomas zambullendo la persona moría.
Sambiai reta oyau oï yave iguasupe, yaguanau ipuka oenii reta
oyuvanga vaerä, jama sambiai reta oya jese yave, yaguanau
ombotiriri guiraja itipi koti jama jokope omano reta ipe.
Cuando los niños se están bañando en el rio, el Yaguanau riendo los llama para que jueguen
con el y cuando se le acercan el los va arrastrando a aguas mas hondas y ahí se mueren
ahogados.