2. Əmr şəkli əmr, xahiş, məsləhət, təklif, nəsihət və
s. bildirir. Əmr şəkli feilin kökönə və ya başlanğıc
formasına şəxs şəkilçisi artırmaqla dözəlir. Əmr
şəklinin xösusi şəkilçisi yoxdur. Məsələn:
I Mən yazım, Biz yaz-aq, gəl-im, gəl-ək
II Sən yaz Siz yaz-ın gəl gəl-in
III O yaz-sın Onlar yaz-sınlar gəl-sin gəl-sinlər
Əmr şəklinin ikinci şəxsinn təkinin şəxs şəkilçisi
olmur.
3. Arzu şəkli işin gələcəkdə icrasının arzu olunduğunu
bildirir və feillərə -a,-ə (ya, -yə) şəkilçisi artırmaqla
düzəlir. Arzu şəklində feildən əvvəl çox vaxt gərək,
kaş sözlərindən biri işlədilir. Məsələn:
I gərək (kaş) al-a-m al-a-q oxu-ya-m oxu-ya-q
II gərək (kaş) al-a-san al-a-sınız oxu-ya-san oxu-yasınız
III gərək (kaş) al-a al-a-lar oxu-ya oxu-ya-lar
Arzu şəklinin inkarını düzəltmək üçün –ma2
şəkilçisindən istifadə olunur.
Arzu şəklində III şəxsin təkində şəxs şəkilçisi olmur.
4. Vacib şəkli icra ediləcək işin zəruri olduğunu
bildirir və feillərə -malı, -məli şəkilçisi artırmaqla
düzəlir. Məsələn:
I get-məli-yəm get-məli-yik bil-məli-yəm bilməli-yik
II get-məli-sən get-məli-siniz bil-məli-dir bilməli-siniz
III get-məli-dir get-məli-dirlər bil-məli-dir bilməli-dirlər
Bu şəklin inkarı da –ma2 şəkilçisi ilə düzəlir.
Məsələn: Oxu-ma-malı-dır, yaz-ma-malı-san və s.
5.
Lazım şəkli icra ediləcək hərəkətin lazım olduğunu bildirir və
feillərə -ası,-əsi (-yası, -yəsi) şəkilçisi ar-tırmaqla dözəlir. Lazım
şəklinin inkarını dözəltmək öçön deyil sözöndən istifadə olunur.
Ona görə də lazım şəklinin inkarında şəxsə və kəmiyyətə görə
dəyişən hissə deyil sözü olur. Məsələn:
I gəl-əsi-yəm gəl-əsi deyil-əm gəl-əsi-yik gəl-əsi deyil-ik
II gəl-əsi-sən gəl-əsi deyil-sən gəl-əsi-siniz gəl-əsi deyil-siniz
III gəl-əsi-dir gəl-əsi deyil gəl-əsi-dirlər gəl-əsi deyil-lər
Lazım şəklinin inkarının III şəxsinin təkində şəxs şəkilçisi olmur.
6.
Feilin şərt şəkli hərəkətin icrasının müəyyən şərtlə bağlı olduğunu bildirir və
feillərə -sa,-sə şəkilçisi artırmaqla düzəlir. Məsələn:
I qaç-sa-m qaç-sa-q gör-sə-m gör-sə-k
II qaç-sa-n qaç-sa-nız gör-sə-n gör-sə-niz
III qaç-sa qaç-sa-lar gör-sə gör-sə-lər
Bu şəklin də inkarı -ma2 şəkilçisi ilə düzəlir. Məsələn: get-mə-sə-m, yaz-ma-sa-n,
bil-mə-sə və s.
Şərt şəklində olan feillərdən əvvəl bəzən əgər bağlayıcısı da işlənir. Məsələn: əgər
bil-sə-m; əgər get-sə-n; əgər oxu-sa. Şərt şəklinin III şəxsinin təkində şəxs
şəkilçisi olmur. Şərt şəklində olan feillər müstəqil cümlənin xəbəri ola bilmir, yalnız
mürəkkəb cümlədə asılı cümlənin xəbəri olub, hərəkətin icrasını müəyyən şərtlə
bağlayır Məsələn: Əgər bizə gəlsən, kitabı gətirməyi unutma. İzahlardan
göründüyü kimi Feilin arzu, vacib, lazım və şərt şəkilləri gələcək zamanla bağlı
şəkillərdir.
Qeyd: Sadə şəkillərdə (formalarda) işlənmiş feillərə -maq2 məsdər şəkilçisi
artırmaq olmadığı halda, feilin qrammatik növlərinin sonuna bu şəkilçini artırmaq
olur. Məsələn: al-maq (məlum növ), yaz-ıl-maq (məchul növ), yaz-ış-maq (qarşılıq
birgəlik növ) və s.
7.
İşin nə zaman və neçənci şəxs tərəfindən icra edildiyini, icra
ediləcəyini (və ya edilmədiyini) bildirən feil şəklinə xəbər şəkli deyilir.
Xəbər şəklinin xüsusi şəkilçisi yoxdur. Bu şəkli düzəltmək üçün
müxtəlif feillərə zaman və şəxs şəkilçiləri artırılır.
Feil xəbər şəklində keçmiş, indiki və gələcək zamanlara, eləcə də
şəxsə görə dəyişir.
1. Keçmiş zaman. Keçmiş zaman iki cür olur; şühudi keçmiş, nəqli
keçmiş.
Şühudi keçmiş hərəkətin keçmişdə icra olunub-olunmadığını
qətiyyətlə bildirir və -dı, -di, -du, -dü şəkilçiləri ilə düzəlir. Məsələn:
I al-dı-m al-dı-q gəl-di-m gəl-di-k
II al-dı-n al-dı-nız gəl-di-n gəl-di-niz
III al-dı al-dı-lar gəl-di gəl-di-lər
Şühudi keçmiş zamanda üçüncü şəxsin təkində şəxs şəkilçisi olmur.
8. Nəqli keçmiş zaman keçmişdə icra edilmiş və ya
edilməmiş hərəkət barədə nəql yolu ilə məlumat
verildiyini bildirir və -mış, -miş, -muş, -müş şəkilçisi
ilə yaranır. Məsələn:
I yaz-mış-am yaz-mış-ıq get-miş-əm get-miş-ik
II yaz-mış-san yaz-mış-sınız get-miş-sən get-miş-siniz
III yaz-mış-dır yaz-mış-lar get-miş-dir get-miş-lər
Qeyd: Nəqli keçmiş ikinci və üçüncü şəxsdə -ıb, -ib, ub, -üb şəkilçisi ilə də düzələ bilir. Məsələn:
II al-ıb-san al-ıb-sınız poz-ub-san poz-ub-sunuz
III al-ıb-dır al-ıb-lar poz-ub-dur poz-ub-lar
Keçmiş zamanın inkarını yaratmaq üçün -ma, -mə
şəkilçisindən istifadə olunur. Məsələn: aldım-al-madım; oxudun-oxu-ma-dın; bildi-bil-mə-di.
9.
2. İndiki zaman: İndiki zaman hərəkətin söhbət gedən vaxtda icra
edildiyini bildirir, feillərə -ır, -ir, -ur, -ür (-yır, -yir, -yur, -yür)
şəkilçisini artırmaqla düzəlir. Məsələn: oxu-yur, gəl-ir, yaz-ır və s.
İnkar feillər indiki zamana görə dəyişəndə inkar şəkilçisinin (-ma, mə) saiti düşür (-a, -ə). Məsələn: al-ır -al-m-ır, qaç-ır – qaç-m-ır və
s.
İndiki zaman feilləri şəxsə görə dəyişir. Məsələn:
I mən gəl-ir-əm biz gəl-ir-ik yaz-m-ır-am yaz-m-ır-ıq
II sən gəl-ir-sən siz gəl-ir-siniz yaz-m-ır-san yaz-m-ır-sınız
III o gəl-ir onlar gəl-ir-lər yaz-m-ır yaz-m-ır-lar
İndiki zamanın üçüncü şəxsinin təkində şəxs şəkilçisi yoxdur
3. Gələcək zaman. Gələcək zaman iki cür olur: 1) qəti gələcək, 2)
qeyri-qəti gələcək.
10.
- Qəti gələcək feillərə -acaq, -əcək(yacaq,
yəcək) şəkilçisi artır-maqla düzəlir və
hərəkətin icra olunacağını qətiyyətlə bildirir.
Məsələn:
I al-acağ-am al-acağ-ıq ək-əcəy-əm ək-əcəyik
II al-acaq-san al-acaq-sınız ək-əcək-sən əkəcək-siniz
III al-acaq al-acaq-lar ək-əcək ək-əcək-lər
Qəti gələcək zamanın üçüncü şəxsinin
təkində şəxs şəkilçisi işlənmir.
11.
- Qeyri-qəti gələcək zaman feillərə -ar, -ər (yar,-yər) şəkil-çi-si artırmaqla düzəlir və
hərəkətin icrasının qəti şəkildə deyil, qeyrimüəyyən (şübhəli) olduğunu bildirir.
Məsələn:
I gül-ər-əm gül-ər-ik oxu-yar-am oxu-yar-ıq
II gül-ər-sən gül-ər-siniz oxu-yar-san oxuyar-sınız
III gül-ər gül-ər-lər oxu-yar oxu-yar-lar
Qeyri-qəti gələcək zamanın üçüncü şəxsinin
təkində şəkilçi işlənmir.
12.
Qeyd:
1. Qəti gələcək zamanda inkar feillər dəyişərkən inkar
şəkilçisi (-ma,-mə) olduğu kimi işlənir (al-acaq – alma-ya-caq, vur-acaq -vur-ma-yacaq və s.), qeyri-qəti
gələcək zamanda isə inkar şəkilçisinin saiti (-a,-ə)
düşür, ikinci və üçüncü şəxsdə isə zaman şəkilçisinin
(-ar2, -yar2) r səsi z səsinə çevrilir. Məsələn: gör-mər-əm; gör-m-əz-sən; gör-m-əz.
2. Feil –la2 şəkilçisi ilə bitdikdə iki hal özünü göstərir.
qeyri-qəti gələcək zaman şəkilçisindən əvvəl "y"
bitişdiricisi işlənir (başla-y-ar, işlə-y-ər);
və ya qeyri-qəti gələcək zamanın şəkil-çisində olan
sait düşür. Məsələn: başla-y-ar -başla-r; işlə-y-ər -işlər və s.
