1. Nitel Araştırma ve Nitel Veri Analizi- Bilgisayar Destekli Nitel Veri Analizi Dr. Elif Kuş Saillard Yardımcı Doçent, Ankara Üniversitesi

2. Nitel Araştırma Sosyal bilimler alanında nitel araştırmalar, farklı disiplinlerde (eğitim bilimleri, sağlık bilimleri, hemşirelik, dilbilim, antropoloji, psikoloji, sosyoloji vb.) çeşitli amaçlarla yürütülmektedir. Bu çeşitlilik, nitel araştırma türleri arasında farklılıklar biçiminde karşımıza çıkmaktadır.

3. Nitel Araştırma Bir nitel araştırma yürütülerek elde edilen verilerin analizinin nasıl olması gerektiği konusunda “standart” süreçler bulunmamaktadır.

4. Nitel Araştırma Söz konusu belirsizlik, nitel araştırmaların geçerlik, güvenilirlik, genellenebilirlik gibi kalite ölçütlerinden yoksun olduğu anlamına gelmemekle birlikte; araştırmacıları, “standart süreçlerin” bulunduğu nicel analizden daha zorlu bir sürece dahil etmektedir.

5. Nitel Araştırma İlgili metodoloji literatüründe, nitel araştırmalarda kalite ölçütleri (geçerlik, güvenilirlik, genellenebilirlik ve nesnellik) üzerine çeşitli tartışmalar mevcuttur.

6. Nitel Araştırma – Kalite Ölçütleri Bu tartışmalarda, kalite ölçütleri konusunda getirilen öneriler araştırmacıların felsefi/epistemolojik duruşlarına göre birbirinden farklılaşabilmektedir.

7. Nitel Araştırma Bununla birlikte, bir “nitel araştırma deseninin” pozitivist epistemolojiden bir kopuşu temsil ettiği temel kabuller arasındadır. Nitel araştırmanın bilimsel ölçütlere uygunluğunun sağlanabilmesi için araştırmacılara düşen en büyük görev ise, kendi metodolojik duruşunu açık edecek biçimde metodunun adım adım hesabını verebilmesidir.

8. Nitel Araştırma Bir diğer deyişle, “metodolojikrefleksivite”ye sahip olmak, nitel araştırmalarda kalite ölçütlerinin belirlenebilmesinde/geliştirilebilmesinde merkezi önemdedir.

9. Nitel Araştırma Özellikle son yıllarda, sosyal bilim araştırmacılarının kullanılan ‘nitel veri toplama teknikleri’nin yanısıra ‘nitel analiz’ sürecinin kendisine de odaklanmaya başlamaları; bu bağlamda, hangi analiz yaklaşımının ve analiz tekniklerinin kullanıldığı konusunda hesap verici bir tutum içine girmeleri umut verici gelişmeler olarak değerlendirilmektedir.

10. Nitel Araştırma Söz konusu hesap verebilirliği şeffaflaştıran önemli bir araç nitel veri analizi bilgisayar programlarıdır.

11. Nitel Veri Analizi Bilgisayar Programları Bu tür programlar aracılığıyla araştırmacılar büyük miktardaki nitel verilerle sistematik bir tarzda başa çıkabilmekte; böylece araştırma bulguları sınırlı ya da tekilmerkezli (idiosantrik) olmak yerine genellenebilirlik imkanına kavuşabilmektedir.

12. Nitel Veri Analizi Bilgisayar Programları Günümüzde bu alanda, işlevlerinin gelişkinliği ve yaygın kullanımı ile öne çıkan üç program şunlardır: ATLAS.ti, MAXqda ve NVivo. Bunlar arasında işlevsel açıdan pek fazla bir farklılığın olmadığı, bunların, araştırmacılara sundukları ‘kolay kullanım’ imkanı ve program geliştiricilerinin sunduğu destekler açısından farklılaşabileceği belirtilmektedir (Kelle, 2004).

13. Nitel Veri Analizi Bilgisayar Programları Bilgisayar programlarının nitel veri analizine temel katkısı, tüm nitel veri analizi türlerinde geçerli “temel analitik süreçler” çerçevesinde değerlendirilebilir. ‘Temel analitik süreçler’ genel olarak şunları içermektedir: Sınıflandırma (classification), İlintilendirme (linking) ve Bağlantılar kurma (connecting).

14. Kodlama Nitel veri analizi pratiği içinde merkezi süreç –kategoriler ister önceden belirlenmiş olsun ister verilerden hareketle oluşturulmuş olsun- verilerin kodlanması sürecidir. Verilerin kodlanması temelde, orijinal metin içinden ilgili ‘veri parçalarının’ (bit of data) alınarak kategoriler (kodlama birimleri) içine atanması (assign) sürecini içermektedir.

15. Kodlama Nitel veri, sayısal formda değil fakat ‘metin formunda’ olduğundan kodlama sürecinde, analizin sistematik ve tutarlı bir tarzda yürütülebilmesi açısından, kategorilere atanacak veri parçalarının büyüklüğünün belirlenmesi sorunu karşımıza çıkmaktadır.

16. Kodlama Kısaca, orijinal metin içinden kategorilere atanacak veri parçalarının bir kelime, cümle, satır ya da paragraftan hangisi olacağına baştan karar verilmesi gerekmektedir. Oysa bu durum bir taraftan da sistematik olmak adına araştırmacının, tüm zenginliği ile ‘anlamları’ keşfetmeye yönelen araştırma amacından feragat etmesine sebep olması dolayısıyla paradoksal bir nitelik taşımaktadır.

17. Bilgisayar Programlarının Katkısı İşte bu noktada bilgisayar programlarının temel önemdeki katkısı, nitel analiz sırasında beliren bu paradoksal durumu giderici bir katkı olarak karşımıza çıkmaktadır. Çünkü bilgisayar programları, kategorilere atanacak veri parçalarının büyüklüğünü belirleme konusunda araştırmacılara ciddi bir esneklik kazandırmakta; bu konuyu araştırmacılar açısından sorun olmaktan çıkarmaktadır.

18. Nitel Veri Analizi Bilgisayar Programları Bir bilgisayar programı ile nitel veri analizi yürütülürken, kategorilere atanmış veri parçasının büyüklüğü ne olursa olsun bilgisayar aracılığıyla herhangi bir veri parçasını ‘bağlamı içinde’ geri çağırmak mümkündür.

19. Nitel Veri Analizi Bilgisayar Programları Kısaca, verilerin kategorilere atanması süreci olarak bağlamsızlaştırma ve kategorilere atanmış veri parçalarını tekrar orijinal metindeki bağlamında görme süreci olarak yenidenbağlamsallaştırma süreçlerinde ‘kodlama ve geri çağırma’ (coding and retrieving) işlevlerine sahip bilgisayar programları araştırmacılara esneklik kazandırmaktadır.

20. Nitel Veri Analizi Bilgisayar Programları Bilgisayar programları, kategorilerin birbirleriyle (ve hatta kategorilerle çeşitli belgelerin vb. birbirleriyle) ilintilendirilmesi ve bağlantılandırılması sürecinde de araştırmacılara önemli katkılar sağlamaktadır.

21. Nitel Veri Analizi Bilgisayar Programları İlintilendirme konusunda özellikle, bilgisayar programlarının ‘üst-ilinti’ (hyperlink) kurma işlevi, araştırmacılara analizlerini elde yaptıkları vakit hiçbir biçimde sahip olamayacakları bir imkan sunmaktadır.

22. Nitel Veri Analizi Bilgisayar Programları Kategorilerin bağlantılandırılması konusunda ise, bilgisayar programlarının özellikle ‘sorgulama/arama’ işlevleri yardımcı olmaktadır. Bu işlevi kullanarak araştırmacılar, kategoriler arasında kurulan bağlantının bir ifadesi olarak hipotez geliştirmeye ya da hipotez test etmeye yönelik sorgulamalar yapma imkanına sahiptir.

23. Nitel Veri Analizi Bilgisayar Programları Nitel veri analizine yönelik bilgisayar programları vasıtasıyla araştırmacıların en büyük kazançlarından biri de, geniş sayıda veri ile başa çıkabilme imkanı olmuştur.

24. “ANALİZ” Analiz sözcüğü pratikte, saha notlarını düzenleme, kodlama, memolar yazma, sonuçlar çıkarma, grafiksel haritalandırma ve rapor yazma gibi birçok aktiviteyi kapsamaktadır.

25. Nitel Veri Analizi Bilgisayar Programları Nitel çalışmalarda bilgisayar programı kullanımının işlevsel olduğu basamakları şöyle sıralayabiliriz (Weitzman ve Miles, 1995: 5): Sahada notlar tutma Saha notlarını yazma-çözümleme Düzeltme (editing): doğrulama, genişletme ya da değiştirme

26. Nitel Veri Analizi Bilgisayar Programları Kodlama: daha sonraki geri dönüşlere imkan verecek biçimde metnin parçalarına anahtar kelimeler ekleme Depolama: metni organize bir veri tabanında tutma Sorgulama ve geri çağırma (search and retrieving): kodlar arasında sorgulamalar yapma ve gerektiğinde bir kodlama birimine dahil edilmiş veri parçasını orijinal metin içinden geri çağırma

27. Nitel Veri Analizi Bilgisayar Programları Verileri “ilintilendirme”: ilgili veri kümelerini birbirine bağlama, kategoriler, kümeler ya da enformasyon ağları oluşturma Memolar oluşturma: daha derin bir analize temel oluşturmak üzere verilerin bazı yönlerine ilişkin refleksif yorumlar yazma Veri gösterimi: seçilmiş ya da indirgenmiş verileri denetleme/kontrol etme amacıyla bir matris ya da ağ gibi özetlenmiş, organize bir biçime kavuşturma

28. Nitel Veri Analizi Bilgisayar Programları Sonuç çıkarma ve gerçekleme: analizciye, verileri yorumlamada ve bulguları test etme ya da doğrulamada yardımcı olma Teori-inşası: bulgulara ilişkin sistematik, kavramsal olarak tutarlı açıklamalar geliştirme; hipotez test etme Grafik haritalandırma: bulguları ya da teorileri gösteren diyagramlar yaratma Sonuç raporlarını (account) hazırlama

29. Kaynakça Kuş, E. (2003). Nicel-Nitel Araştırma Teknikleri (Quantitative and Qualitative Research Methods). Ankara: Anı Yayıncılık Kuş, E. (2006). Sosyal Bilimlerde Bilgisayar Destekli Nitel Veri Analizi: Örnek Program NVivo2 ile Gösterimler (Computer Aided Qualitative Data Analyis: Applications with NVivo)(2006). Ankara: Anı Yayıncılık Kuş Saillard, E. (2009). NVivo8 ile nitel araştırma projeleri (Qualitative research projects with NVivo8). Ankara: Anı Yayıncılık.