1. Κ. Γλέζου & Ν. Τζιµόπουλος (Επιµ.), Πρακτικά Εργασιών 6ου
Πανελλήνιου Συνεδρίου των Εκπαιδευτικών για τις ΤΠΕ
«Αξιοποίηση των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας στη Διδακτική Πράξη», σ. 1-10
Σύρος, 6-8 Μαΐου 2011
«Οι Προσωκρατικοί σε κόµικς». Αξιοποίηση των Τ.Π.Ε. και των
κόµικς στην προσέγγιση των Φιλοσοφικών Κειµένων
της Γ΄ Γυµνασίου
Ιωάννα Βορβή1
, Αικατερίνη Προκοπίου2
1
Σχολική Σύµβουλος Δ.Ε., Περιφερειακή Διεύθυνση Εκπαίδευσης Κεντρικής
Μακεδονίας
ioaborb@gmail.com
2
Καθηγήτρια φιλόλογος, 3ο Γυµνάσιο Τούµπας Θεσσαλονίκης
katproko@hotmail.com
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η εισήγηση αναφέρεται στη διδακτική αξιοποίηση των Τ.Π.Ε. και των κόµικς στο µάθηµα των Φιλοσοφικών
Κειµένων της Γ΄ τάξης του Γυµνασίου και αφορά µία εικονογραφηµένη παρουσίαση της προσωκρατικής
φιλοσοφίας σε κόµικς, µε τίτλο «Οι Προσωκρατικοί σε κόµικς», η οποία βασίζεται στο διδακτικό εγχειρίδιο και
συγκεκριµένα στο 1ο
κεφάλαιο του σχολικού εγχειριδίου, για τους Προσωκρατικούς Φιλοσόφους. Πρόκειται για
καινοτόµο πρόταση προσέγγισης της διδακτέας ύλης στο πλαίσιο της ανανέωσης και ενίσχυσης των διδακτικών
πρακτικών και της ενσωµάτωσης των Τ.Π.Ε. στη διδασκαλία ενός µαθήµατος που από τη φύση του ενέχει
δυσκολίες προσέγγισης από τους µαθητές του Γυµνασίου. Στόχος της πρότασης είναι να ελκύσει το ενδιαφέρον των
µαθητών, να τους εµπλέξει ενεργά στη µαθησιακή διαδικασία, να διευκολύνει την κατανόηση, την εξοικείωση µε
βασικές έννοιες του φιλοσοφικού λόγου και τη διαµόρφωση µιας εικόνας για την ιστορική εξέλιξή του και να
αποτελέσει κίνητρο για ουσιαστικότερη επαφή των µαθητών µε τη φιλοσοφική σκέψη, όπως εκφράστηκε από
σηµαντικούς εκπροσώπους της. Με χρήση του λογισµικού παρουσιάσεων παρουσιάζονται βασικά αποσπάσµατα
των κειµένων του σχολικού εγχειριδίου µε πολυτροπικό τρόπο και διαθεµατικά, αξιοποιώντας γνώσεις από τα
µαθήµατα της Αρχαίας Ελληνικής Γραµµατείας, των Καλλιτεχνικών και της Πληροφορικής. Στην
εικονογραφηµένη παρουσίαση συµπεριλαµβάνονται φύλλα εργασίας για τους µαθητές. Το τελικό προϊόν είναι
αποτέλεσµα συλλογικής προσπάθειας.
ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: κόµικς, Φιλοσοφικά Κείµενα, Τ.Π.Ε.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Σύµφωνα µε το Διαθεµατικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραµµάτων Σπουδών και το συνακόλουθο
Αναλυτικό Πρόγραµµα Σπουδών για την Αρχαία Ελληνική Γλώσσα και Γραµµατεία, «µε τη
διδασκαλία του Ανθολογίου φιλοσοφικών κειµένων επιδιώκεται οι µαθητές: να αποκτήσουν βασικές
γνώσεις για την ιστορία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης και να προβληµατιστούν γύρω
από τα ζητήµατα που αυτή έθεσε σε σχέση µε τον κόσµο και τον άνθρωπο, να βοηθηθούν µέσα από
τη γνωριµία τους µε το φιλοσοφικό λόγο στην κατανόηση του αρχαίου ελληνικού κόσµου, αλλά και
την επίδραση που άσκησε στη νεότερη εποχή, να µάθουν να οργανώνουν λογικά τη σκέψη τους και
να χρησιµοποιούν τεκµηριωµένα και λογικά επιχειρήµατα για τη θεµελίωσή της, να αντιληφθούν τη
διαχρονικότητα και τη διαλεκτικότητα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης» (Δ.Ε.Π.Π.Σ. &
Α.Π.Σ., 2003).
Το σχολικό εγχειρίδιο µε τίτλο «Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειµένων» (Γλυκοφρύδη-Λεοντσίνη κ.
α., 2010) περιλαµβάνει µεταφρασµένα αρχαία ελληνικά φιλοσοφικά κείµενα από τον 6ο αι. π.Χ. µέχρι
και τον 6ο αι. µ. Χ.. Στόχος είναι τα κείµενα αυτά να προάγουν τον προβληµατισµό γύρω από θέµατα
ηθικής, κοινωνικής και πολιτικής φιλοσοφίας. Το περιεχόµενο του βιβλίου διαρθρώνεται σε 5
κεφάλαια: 1. Οι Προσωκρατικοί, 2. Σοφιστές και σοφιστική κίνηση, 3. Σωκράτης και Πλάτων, 4.
Αριστοτέλης, 5. Η κυνική φιλοσοφία και οι φιλοσοφίες των ελληνιστικών και ρωµαϊκών χρόνων. Η
πρότασή µας βασίζεται στο διδακτικό εγχειρίδιο και αφορά το πρώτο κεφάλαιο και τους
Προσωκρατικούς Φιλοσόφους, µε προοπτική να επεκταθεί στο µέλλον και στα υπόλοιπα κεφάλαια
του Ανθολογίου Φιλοσοφικών Κειµένων.

2. 2 6ο
Πανελλήνιο Συνέδριο των Εκπαιδευτικών για τις ΤΠΕ
Πρακτικά Συνεδρίου www.e-diktyo.eu
Η ΕΙΚΟΝΑ ΣΤΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΑ.
Η νέα επικοινωνιακή πραγµατικότητα αναδεικνύει την ανάγκη της παροχής της πληροφορίας µε
ποικίλους σηµειωτικούς τρόπους, οπτικούς, ακουστικούς και άλλους και όχι µόνο µε το γλωσσικό.
(The New London Group, 1999).Οι προσλαµβάνουσες των µαθητών εντός και εκτός σχολείου είναι
κυρίως πολυτροπικές (Χοντολίδου, 2005) και η εικόνα κατέχει κυρίαρχη θέση.
Τα σχολικά εγχειρίδια αποτελούν βασικό παράγοντα για τη διδασκαλία και τη µάθηση και
συνάδουν µε τη νέα επικοινωνιακή πραγµατικότητα (Κονσούλη α.χ.). Το σύγχρονο σχολείο
παρακολουθεί και ανταποκρίνεται σε κάθε είδους εξελίξεις και δεν µπορεί να τις αγνοεί. Ως εκ
τούτου, η παράµετρος αυτή ελήφθη υπόψη για τη µορφή των νέων εγχειριδίων του Γυµνασίου, η
οποία είναι πολυτροπική, καθώς το νόηµα του κειµένου συνδιαµορφώνεται µε πολλούς σηµειωτικούς
πόρους. Τα σχολικά εγχειρίδια του µαθητή της υποχρεωτικής εκπαίδευσης περιέχουν ικανοποιητικό
αριθµό απεικονίσεων (εικόνες, σκίτσα, πίνακες κ.τ.λ.), σε αρκετά καλή αναλογία και σχέση µε τα
κείµενα, προκειµένου αυτές να διευκολύνουν τη µάθηση όλων των µαθητών, συνάδοντας µε τις
σύγχρονες εξελίξεις στην επικοινωνία. Ο ρόλος των εικόνων είναι επεξηγηµατικός, συµπληρωµατικός
του κειµένου, αλλά και ισότιµος.
Φυσικά, προϋπόθεση της ένταξης των απεικονίσεων στα σχολικά εγχειρίδια είναι να συµβαδίζουν
µε το γνωστικό υπόβαθρο και την ηλικία των µαθητών, να είναι ελκυστικές και να συνοδεύονται από
τίτλους διατυπωµένους µε σαφήνεια.
Ειδικότερα στο νέο σχολικό εγχειρίδιο «Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειµένων» της Γ΄ Γυµνασίου
υπάρχει πλούσια εικονογράφηση και πλήθος εικαστικών αναπαραστάσεων. Έχει υιοθετηθεί η άποψη
ότι µία εικόνα αξίζει χίλιες λέξεις και αξιοποιούνται σε µεγάλο βαθµό τα οπτικά µέσα, των οποίων η
ειδολογική ποικιλία είναι µεγάλη. Στις 139 από τις 151 σελίδες του βιβλίου, οι οποίες καλύπτονται
από τα διδακτέα κεφάλαια και τις αντίστοιχες ενότητες, παρατίθενται 270 περίπου εικόνες. Οι
απεικονίσεις είναι σχετικές µε τα θέµατα της ενότητας στην οποία εντάσσονται.
ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΚΟΜΙΚΣ. Η ΔΙΚΗ ΜΑΣ ΠΡΟΤΑΣΗ
Τα κόµικς αποτελούν ένα ακόµη οπτικό µέσο µετάδοσης της πληροφορίας, εξαιρετικά οικείο,
κατανοητό και αγαπητό στα παιδιά, το οποίο αισθητοποιεί έννοιες αφηρηµένες και δύσκολες και
παράλληλα διεγείρει τις αισθήσεις και τη φαντασία τους (Burton, 1955).
Το µέσο αυτό, το οποίο γοητεύει τους µαθητές και προκαλεί συναισθηµατική σύνδεση µε τους
ήρωες της ιστορίας που παρουσιάζεται, µε τη βοήθεια της τεχνολογίας και µε κατάλληλη αξιοποίηση
µπορεί να χρησιµοποιηθεί ως αποτελεσµατικό εργαλείο µάθησης, στο πλαίσιο του νέου
γραµµατισµού. Τα τελευταία, µάλιστα, χρόνια η αξιοποίησή των κόµικς στην εκπαίδευση συνεχώς
διευρύνεται (Τριαντοπούλου κ.α., 2010, Βarker, 1989). Τα παιδιά διαθέτουν αναγνωστική εµπειρία
αυτής της µορφής (Πασχαλίδης, 2004) και τέτοιου είδους σηµαντικές προσπάθειες όπως οι διασκευές
σε κόµικς του Συντακτικού της Aρχαίας Ελληνικής των Χ. Δάλκου και Ν. Κατσέλη, των κωµωδιών
του Αριστοφάνη των Τ. Αποστολίδη και Γ. Ακοκαλίδη, των τραγωδιών «Αντιγόνη» του Σοφοκλή και
«Ιφιγένεια στην Αυλίδα» του Ευριπίδη των Τ. Αποστολίδη και Γ. Τραγάκη, η παρουσίαση όλων των
ραψωδιών της Οδύσσειας σε κόµικς, µε σύντροφο τον Καραγκιόζη του Π. Γκιόκα, αλλά και η
Οδύσσεια του Ε. Σπαθάρη και άλλες ανάλογες προσπάθειες είχαν αξιόλογη απήχηση.
Η δική µας πρόταση είναι αποτέλεσµα ερασιτεχνικής προσπάθειας που δεν βασίσθηκε σε
συγκεκριµένο λογισµικό δηµιουργίας κόµικς, αλλά µόνο στην έµπνευση και στην επιθυµία µας να
δηµιουργήσουµε µε απλά µέσα ένα εργαλείο χρήσιµο για τη διδασκαλία ενός ιδιαίτερου µαθήµατος
όπως είναι τα Φιλοσοφικά Κείµενα, αξιοποιώντας παιδαγωγικά τις αναγνωστικές συνήθειες των
παιδιών και συνδυάζοντας τη σύγχρονη διδακτική µεθοδολογία, όπως εκφράζεται στα ισχύοντα
Προγράµµατα Σπουδών, µε έναν εναλλακτικό τρόπο διδασκαλίας.
Το εγχείρηµα ξεκίνησε όταν η σχολική σύµβουλος βλέποντας προηγούµενες εργασίες της
καθηγήτριας της πρότεινε να δηµιουργήσουν ένα βίντεο ή µια παρουσίαση µε κόµικς για
εκπαιδευτική-διδακτική αξιοποίηση, για το Ανθολόγιο των Φιλοσοφικών Κειµένων, καλαίσθητων και
ευχάριστων για τα παιδιά, που θα απέδιδαν συνοπτικά τα σηµαντικότερα σηµεία της θεωρίας των
φιλοσόφων όπως καταγράφονται στο σχολικό εγχειρίδιο και θα ενεργοποιούσαν τους µαθητές για µια
βαθύτερη γνώση του φιλοσοφικού στοχασµού. Γνωρίζοντας τη σχολική πραγµατικότητα και το
γεγονός ότι ελάχιστες ενότητες του Ανθολογίου Φιλοσοφικών Κειµένων διδάσκονται, γιατί δεν
επαρκεί ο χρόνος, βασική επιδίωξη θα ήταν να γνωρίσει ο µαθητής σηµαντικούς εκπροσώπους της
φιλοσοφικής σκέψης και να αποκτήσει µια εικόνα της ιστορικής της εξέλιξης. Στη συνέχεια, η
εργασία κατανεµήθηκε και η σχολική σύµβουλος ανέλαβε το θεωρητικό µέρος, ενώ η καθηγήτρια τη

3. «Αξιοποίηση των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας στη Διδακτική Πράξη» 3
www.epyna.gr Πρακτικά Συνεδρίου
δηµιουργία του εικονογραφήµατος βάσει της αρχικής ιδέας. Οι µαθητές ενεπλάκησαν ενεργά
συνερευνώντας το υλικό και ανταποκρίθηκαν θετικά. Επίσης, οµάδα µαθητών χρησιµοποιώντας τα
κόµικς της καθηγήτριας δηµιούργησε κινούµενο σχέδιο (animation) στο πρόγραµµα επεξεργασίας
φωτογραφίας Adope Photoshop. Μετέφεραν το κινούµενο σχέδιο σε βίντεο στο πρόγραµµα
moviemaker και το επένδυσαν µε τη µουσική αρµονία του Πυθαγόρα που «κατέβασαν» από το
youtube. Το τελικό αποτέλεσµα διαµορφώθηκε συλλογικά και είναι προϊόν της συνεργασίας αυτής.
Λαµβάνοντας υπόψη τη σηµαντική συνεισφορά της εικόνας στη µάθηση και την εκπαιδευτική
χρήση και διδακτική αξιοποίηση των κόµικς στη διεξαγωγή του µαθήµατος, επιχειρήσαµε, έτσι, τη
δηµιουργία εικονογραφηµένης παρουσίασης σε κόµικς, µε τίτλο «Οι Προσωκρατικοί σε κόµικς»,
βασισµένης στο σχολικό «Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειµένων» της Γ΄ Γυµνασίου. Τα συγκεκριµένα
κόµικς έχουν άµεση συνάφεια µε τη διδακτέα ύλη και το Α.Π.Σ. του µαθήµατος και σχετίζονται µε το
θέµα και τα κείµενα των ενοτήτων του βιβλίου, αλλά λόγω µη επαρκούς χρόνου περιορίζονται στο 1ο
κεφάλαιο του σχολικού εγχειριδίου. Η εφαρµογή των κόµικς στη διδασκαλία των φιλοσοφικών
κειµένων σε καµία περίπτωση δεν αντικαθιστά ούτε υποκαθιστά το σχολικό εγχειρίδιο και το
συνοδευτικό λογισµικό, αλλά λειτουργεί επικουρικά, εµπλουτίζει, ενισχύει τη διδασκαλία και
προσδίδει ποικιλία και παραστατικότητα στη διδακτική διαδικασία.
Στόχος του εγχειρήµατος είναι η απόδοση βασικών σηµείων του πρώτου κεφαλαίου του βιβλίου
και η οπτική τους αναπαράσταση µε ιδιαίτερο, πρωτότυπο, απλό, συνοπτικό, ελκυστικό και ευχάριστο
τρόπο που συµβάλλει στη µετάδοση του νοήµατος και στην κατανόησή και εµπέδωσή τους. Ακόµη,
στόχος είναι η παρουσίαση «Οι Προσωκρατικοί σε κόµικς» να αποτελέσει ερέθισµα για την εισαγωγή
των µαθητών στον κόσµο της φιλοσοφίας, όπως αποτυπώνεται στο σχολικό εγχειρίδιο. Με τη
σύνδεση των Προσωκρατικών µε τη σύγχρονη φιλοσοφική σκέψη επιδιώκεται η προσωπική
επικοινωνία του µαθητή µε αντιλήψεις και έννοιες που προβάλλουν τα κείµενα της αρχαίας ελληνικής
γραµµατείας, µε απόψεις µε διαχρονικό και επίκαιρο χαρακτήρα, καθώς και η σύγκρισή τους µε
αντίστοιχες σύγχρονες (Γιάννου, 2008). Επίσης, επιδιώκεται να παρέχεται η δυνατότητα στο µαθητή
να διαµορφώνει προσωπική άποψη και στάση συµµετέχοντας ενεργά στη µαθησιακή διαδικασία και
αναπτύσσοντας, παράλληλα, κριτική σκέψη, συγκριτική ικανότητα. Επιπλέον, µε τη συµβολή των
Τεχνολογιών της Πληροφορίας και Επικοινωνίας (Τ.Π.Ε.), επιζητείται να καλλιεργήσουν οι µαθητές
δεξιότητες ψηφιακού και οπτικού γραµµατισµού αναγνωρίζοντας το ρόλο και τη σηµασία της οπτικής
επικοινωνίας και να µπορούν να αξιοποιούν δηµιουργικά διαφορετικούς σηµειωτικούς πόρους ώστε
να κατανοούν τη νέα επικοινωνιακή πραγµατικότητα. Βασικό ζητούµενο είναι να επιτευχθεί το
επιθυµητό διδακτικό και µαθησιακό αποτέλεσµα µέσα από εικόνες και κείµενα ευχάριστα στους
µαθητές και µέσα από µια παιγνιώδη διαδικασία που οδηγεί στη χαρά της γνώσης, στην καλλιέργεια
της στοχαστικής ανάγνωσης και της κριτικής σκέψης. Γενικά, µε την αξιοποίηση της
εικονογραφηµένης παρουσίασης «Οι Προσωκρατικοί σε κόµικς» αποβλέπουµε σε µια νέα λογική της
διδακτικής του µαθήµατος, σε κινητοποίηση και δραστηριοποίηση των µαθητών, σε µια συµµετοχική,
δηµιουργική, βιωµατική και καινοτόµο προσέγγιση της διδακτέας ύλης, καθώς διαφοροποιούνται το
µέσο διδασκαλίας και το περιβάλλον µάθησης και εργασίας.
«ΟΙ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ ΣΕ ΚΟΜΙΚΣ». ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
«Οι Προσωκρατικοί σε κόµικς» είναι ένα πολυτροπικό κείµενο εκπαιδευτικού χαρακτήρα µε τη
µορφή διαφανειών του λογισµικού παρουσίασης. Αφορά το 1ο
από τα 5 κεφάλαια του σχολικού
εγχειριδίου, που έχει τον τίτλο «Οι Προσωκρατικοί». Αξιοποιεί την εικόνα και το κείµενο και
αποτελεί µια εικονογράφηση µε κόµικς της προσωκρατικής φιλοσοφίας, η οποία αρχίζει µε την
παρουσίαση ενός κεντρικού προσώπου, της Σοφίας, που µας ξεναγεί στον κόσµο της φιλοσοφίας
(Πίνακας 1, σχήµα 1) και µε συνοπτικά εισαγωγικά στοιχεία για την ιστορική εξέλιξη της
φιλοσοφικής σκέψης και το αντικείµενο της φιλοσοφίας (Πίνακας 1, σχήµα 2). Οι διαφάνειες
ακολουθούν τη θεµατική πορεία και τις ενότητες του σχολικού εγχειριδίου. Τα εισαγωγικά κείµενα,
τόσο τα γενικά που αναφέρονται στην ιστορική πορεία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας όσο και τα
ειδικότερα για τους προσωκρατικούς φιλοσόφους (Πίνακας 1, σχήµα 3), καθώς και τα κείµενα όλης
της παρουσίασης που αφορούν το φιλοσοφικό στοχασµό βασίζονται σε αυτά του βιβλίου.
Η Σοφία παρουσιάζει τους προσωκρατικούς φιλοσόφους στο µαθητή της. Τοποθετεί τους
Προσωκρατικούς στο χρόνο και στο χώρο κάνοντας χρήση χαρτών και της γραµµής του χρόνου.
Παρουσιάζει πρώτα τον τόπο καταγωγής των φιλοσόφων της αρχαιότητας (Πίνακας 1, σχήµα 4) και
στη συνέχεια τον ηθικό, πολιτικό και κοινωνικό στοχασµό τους (Πίνακας 1, σχήµατα 5, 6). Όπου είναι
δυνατόν συνδέει τους Προσωκρατικούς µε τη σύγχρονη φιλοσοφική σκέψη (Πίνακας 1, σχήµα 7), µε

4. 4 6ο
Πανελλήνιο Συνέδριο των Εκπαιδευτικών για τις ΤΠΕ
Πρακτικά Συνεδρίου www.e-diktyo.eu
ανάλογα εικονογραφήµατα. Στο τέλος ανακεφαλαιώνει συγκεντρώνοντας τις απόψεις των
Προσωκρατικών όσον αφορά την κοσµολογία, τη γνώση, την ηθική, καθώς και την πολιτική
οργάνωση της πόλης. Η παρουσίαση τελειώνει µε 26 φύλλα εργασίας για τους µαθητές (Πίνακας 2).
Στις διαφάνειες αποτυπώνονται σύντοµες φράσεις του αρχαίου ελληνικού στοχασµού και
επισηµαίνονται κεντρικές θέσεις των προσωκρατικών φιλοσόφων, για µια πρώτη προσέγγιση του
φιλοσοφικού λόγου. Τα κείµενα που συνοδεύουν τις εικόνες έχουν αποδοθεί σε απλή γλώσσα µε
αρκετά χιουµοριστικά στοιχεία, ώστε η ευχάριστη παρουσίαση να συνδυάζεται µε τη µετάδοση
γνώσεων. Το χιούµορ αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό και της εικονογράφησης, η οποία συνδέεται
οργανικά και είναι συναφής µε το θέµα του κειµένου που πλαισιώνει (Πίνακας 1, σχήµατα 5, 6). Ο
φιλόσοφος εκφράζει τις ιδέες του, ενώ συχνά υπάρχει στη διαφάνεια και ο µαθητής της Σοφίας που
σχολιάζει τις ιδέες αυτές, ρωτά, ζητά διευκρινίσεις (Πίνακας 1, σχήµατα 3, 8). Τα πρόσωπα
πλαισιώνονται από το φόντο των διαφανειών µε θέµατα που σχετίζονται άµεσα µε τα λεγόµενα των
φιλοσόφων. Εικόνες και κείµενο υπηρετούν από κοινού τους επιδιωκόµενους στόχους του µαθήµατος.
Η παρουσίαση συνοδεύεται από φύλλα εργασίας για το µαθητή µε εργασίες/δραστηριότητες που
αναφέρονται σε αυτήν και µπορούν να χρησιµοποιηθούν εποικοδοµητικά.
Για τη δηµιουργία της παρουσίασης χρησιµοποιήθηκε υλικό που διατίθεται ελεύθερα στο
Διαδίκτυο, στην ιστοσελίδα http://greece.phillipmartin.info/ (Free Ancient Greece Clip Art by Phillip
Martin), ενώ για τη σύνθεση του υλικού αυτού σε εκπαιδευτικά κόµικς (educomics), µε τρόπο που να
ανταποκρίνονται στο σκεπτικό και στους στόχους της πρότασής µας, χρησιµοποιήθηκε το πρόγραµµα
επεξεργασίας Adobe Photoshop. Για την τελική µορφή του υλικού χρησιµοποιήθηκαν το firefox web
browser, το λογισµικό παρουσίασης (power point), και ο επεξεργαστής κειµένου (word) για τα
κείµενα.
Η πρότασή µας διαφοροποιείται από το εγκεκριµένο λογισµικό που συνοδεύει το έντυπο σχολικό
εγχειρίδιο ως προς τη λογική και τη φιλοσοφία του, καθώς παρέχει συνοπτικά τις απολύτως
απαραίτητες πληροφορίες που λειτουργούν ως έναυσµα για περαιτέρω διερεύνηση των θεµάτων από
τους µαθητές, ενώ βασικό χαρακτηριστικό του αποτελεί το χιούµορ, τόσο στην απόδοση των εικόνων
όσο και του λόγου. «Οι Προσωκρατικοί σε κόµικς» αποτελούν ένα µέσο διευκόλυνσης εκπαιδευτικών
και µαθητών στην προσέγγιση ενός «δύσκολου» αντικειµένου, όπως το Ανθολόγιο των Φιλοσοφικών
Κειµένων.
Σχήµα 1: Η Σοφία αυτοπαρουσιάζεται και
ετυµολογεί τη λέξη «φιλοσοφία».
Σχήµα 2: Συνοπτικά γενικά εισαγωγικά στοιχεία.

5. «Αξιοποίηση των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας στη Διδακτική Πράξη» 5
www.epyna.gr Πρακτικά Συνεδρίου
Σχήµα 3: Πρώτη διαφάνεια της εισαγωγής στους
προσωκρατικούς φιλοσόφους.
Σχήµα 4: Παρουσίαση του τόπου καταγωγής του
φιλοσόφου και παράλληλη επισήµανση κύριων
σηµείων της θεωρίας του.
Σχήµα 5: Ο Ξενοφάνης εκθέτει τις απόψεις του
για την εικόνα του θείου και τον τρόπο που
αντιλαµβάνονται οι άνθρωποι τους θεούς.
Σχήµα 6: Θεωρία του Ηράκλειτου για τον
«πόλεµο» (έριδα, ανταγωνισµό, δράση και
αντίδραση αντίθετων δυνάµεων).
Σχήµα 7: Σύνδεση Προσωκρατικών µε τη
σύγχρονη φιλοσοφική σκέψη.
Σχήµα 8: Η Σοφία παρουσιάζει το έργο του
Παρµενίδη και ο µαθητής µε απορία σχολιάζει.
Πίνακας 1: Ενδεικτικά σχήµατα της παρουσίασης «Οι Προσωκρατικοί σε κόµικς».
ΠΡΟΣΤΙΘΕΜΕΝΗ ΑΞΙΑ. ΓΙΑΤΙ ΚΟΜΙΚΣ;
Η οπτικοποίηση της πληροφορίας συµβάλλει ιδιαίτερα στην πρόσληψή της και διευκολύνει τη
µάθηση (Ράπτης & Ράπτη, 2002). Οι εικόνες βοηθούν τους µαθητές να κατανοούν τις διδασκόµενες
έννοιες, να συνειδητοποιούν την εξελικτική πορεία της αρχαίας ελληνικής σκέψης, να διερευνούν και
να συγκρατούν τη γνώση. Στην προκειµένη περίπτωση τα κόµικς έχουν ρόλο παρωθητικό και
διαµεσολαβητικό προς έννοιες σύνθετες και µεγαλύτερου βαθµού δυσκολίας (Βασιλικοπούλου κ.α.,
2007), στοχεύοντας στη διευκόλυνση του µαθητή ως προς την προσέγγιση και πρόσληψή τους.
Οι οπτικές αναπαραστάσεις οποιασδήποτε µορφής µεταφέρουν ισχυρά µηνύµατα που δύσκολα
µπορούν να µεταδοθούν µε το γραπτό κείµενο και µπορούν να επηρεάσουν συναισθηµατικά το θεατή
(Μαυροσκούφης, 1999). Τα κόµικς είναι πιο κοντά στην παιδική ηλικία και στα ενδιαφέροντα των
παιδιών, γνώριµα, δηµοφιλή και ευχάριστα. Η παρουσίαση «Οι Προσωκρατικοί σε κόµικς»
συµβάλλει ώστε να δραστηριοποιηθούν οι µαθητές και να προσεγγίσουν µε ενδιαφέρον το µάθηµα
αυτό, το οποίο εξ αντικειµένου παρουσιάζει δυσκολία αφοµοίωσης. Με αφετηρία και αφορµή τα
κόµικς ο µαθητής αποκτά οξυµµένη κρίση στη λήψη µηνυµάτων, ενώ παρακινείται και ενθαρρύνεται
στην πορεία του προς την ουσία των κειµένων, στην ερµηνεία τους και στην εµβάθυνση στα νοήµατα
των διδακτικών ενοτήτων.
Τα κόµικς εµπλουτίζουν, παρουσιάζουν εναργέστερα το περιεχόµενο του βιβλίου, ελκύουν το
ενδιαφέρον και προκαλούν τις αισθήσεις των µαθητών. Η οργάνωση και αναπαράσταση εννοιών µε
πολλούς τρόπους, καθώς και η αισθητοποίηση αποσπασµάτων του βιβλίου διευκολύνουν και

6. 6 6ο
Πανελλήνιο Συνέδριο των Εκπαιδευτικών για τις ΤΠΕ
Πρακτικά Συνεδρίου www.e-diktyo.eu
καθιστούν αποδοτικότερη και αποτελεσµατικότερη τη διδασκαλία της Φιλοσοφίας. Οι µαθητές
εξοικειώνονται µε διαφορετικούς κώδικες επικοινωνίας και συγχρόνως παρέχονται ερείσµατα για
γόνιµες συγκρίσεις µε τη σύγχρονη εποχή (Γιάννου, 2008). Επιπλέον, προωθείται η διαθεµατική
προσέγγιση της γνώσης, εφόσον αξιοποιούνται γνώσεις και δεξιότητες που απέκτησαν οι µαθητές από
άλλες γνωστικές περιοχές.
Τα εικονογραφήµατα είναι πηγές έµπνευσης για εκπόνηση διαθεµατικών εργασιών µε την
εµπλοκή ενός φιλολογικού µαθήµατος όπως είναι τα Φιλοσοφικά Κείµενα και των µαθηµάτων των
Καλλιτεχνικών και της Πληροφορικής. Η ίδια η δηµιουργία κόµικς είναι µόνη της µια διαθεµατική
δραστηριότητα. Οι µαθητές ασχολούµενοι µε το ίδιο θέµα από τη θεωρητική πλευρά και µέσα από τα
µαθήµατα των Εικαστικών και της Πληροφορικής, αλλά και της Ιστορίας, το προσεγγίζουν βιωµατικά
µε αποτέλεσµα να το κατανοούν ευκολότερα και βαθύτερα. Μάλιστα, αν οι µαθητές έχουν την
ευκαιρία να συνεισφέρουν στη δηµιουργία τέτοιου είδους αναπαραστάσεων είτε σχεδιάζοντας τις
µορφές, είτε συνθέτοντας υλικό που βρίσκουν ελεύθερα στο Διαδίκτυο, είτε συµµετέχοντας φωνητικά
και αποδίδοντας τα κείµενα - όπως πρόκειται να γίνει σε 2η φάση για τη δική µας περίπτωση - είτε µε
οποιοδήποτε άλλον τρόπο, τότε είναι πολύ πιο εύκολο να ενισχυθεί το ενδιαφέρον τους και να
εξοικειωθούν µε το µάθηµα και την έννοια της φιλοσοφίας, καθώς θα βρίσκονται σε διαρκή και στενή
σχέση µε το βιβλίο και το περιεχόµενό του. Το γεγονός ότι «Οι Προσωκρατικοί σε κόµικς»
δηµιουργήθηκαν µε την ενεργή συµµετοχή και τη συνέρευνα µαθητών, συνοµήλικων µε τον κάθε
µαθητή της Γ΄ τάξης Γυµνασίου και η εµφανής επιστράτευση του χιούµορ για την προσέγγιση
σοβαρών θεµάτων, τόσο στη διαµόρφωση των εικόνων όσο και στη δηµιουργία του λόγου καθιστά
την υπό διδασκαλία ύλη πιο εύκολα προσβάσιµη στα παιδιά. Επίσης, οι οπτικές αναπαραστάσεις είναι
κίνητρα για δηµιουργία, συνεργασία και συνέρευνα, µε όλα τα οφέλη που αυτές συνεπάγονται και,
εποµένως, συνεισφέρουν σηµαντικά στη µαθησιακή διαδικασία. Επιπλέον, τα κόµικς προσφέρουν
αισθητική απόλαυση.
Σηµαντικό είναι, επίσης, ότι ο µαθητής προσεγγίζει το µάθηµα µε τη βοήθεια των ΤΠΕ, µε τις
οποίες είναι ήδη εξοικειωµένος. Η διδασκαλία του µαθήµατος αποκτά παιγνιώδη χαρακτήρα και η
µελέτη των θεµάτων µε τρόπο παραστατικό ελκύει το ενδιαφέρον των µαθητών, τους ενεργοποιεί, µε
αποτέλεσµα τη βαθύτερη, ουσιαστικότερη κατανόηση και την αποτελεσµατικότερη αξιολόγηση των
απόψεων και της σηµασίας τους. Η παρουσίαση «Οι Προσωκρατικοί σε κόµικς» αξιοποιείται ως πηγή
πληροφόρησης και δηµιουργείται εκπαιδευτικό, µαθησιακό – γνωστικό περιβάλλον εργασίας,
επικοινωνίας (Κυνηγός, Δηµαράκη 2002), αναζήτησης και προβληµατισµού που αποτελεί πλαίσιο
γόνιµου διαλόγου και ευνοεί την καλλιέργεια δεξιοτήτων κλασικού, νέου (ψηφιακού) και οπτικού
γραµµατισµού, αλλά και µεταγνωστικών δεξιοτήτων. Με την παρουσίαση αυτή οι µαθητές αποκτούν
µέσο πρόσβασης σε πολυµεσικό, κειµενικό, εικαστικό µαθησιακό υλικό και πρόσβαση σε
πολυτροπικό υλικό, ενώ παρέχονται ευκαιρίες κατανόησης και δηµιουργίας πολυτροπικών κειµένων.
Ενισχύεται και ο κριτικός γραµµατισµός, καθώς διευκολύνεται η οργάνωση διαλόγου και
φιλοσοφικής επιχειρηµατολογίας, γίνονται συζητήσεις επί της θεµατικής του υλικού και της
προβληµατικής που αναδεικνύεται, συγκρίσεις και εκτίµηση της επικαιρότητας των θέσεων των
προσωκρατικών φιλοσόφων, σύνδεσή τους µε το σύγχρονο προβληµατισµό, συζητήσεις που
συµβάλλουν στην ανάπτυξη της λογικής ικανότητας και της συµπερασµατικής σκέψης, αλλά και
γενικότερα στην ικανότητα έκφρασης των µαθητών.
Επιπλέον, µε τις δραστηριότητες που προτείνονται οι µαθητές έχουν τη δυνατότητα να περάσουν
από την ανάγνωση-πρόσληψη-κατανόηση στην παραγωγή λόγου και στη δηµιουργία δικών τους
έργων και παρουσιάσεων. Ο τρόπος δηµιουργίας του συγκεκριµένου κόµικ αποτελεί µια πρόταση
εργασίας για µαθητές οι οποίοι επιθυµούν να δηµιουργήσουν κόµικς, αλλά δεν έχουν ιδιαίτερη
ικανότητα στο σκίτσο. Μπορούν σύµφωνα µε τη δική µας πρόταση να συνθέσουν τα δικά τους
εικονογραφήµατα στο πρόγραµµα Adobe Photoshop, χρησιµοποιώντας ελεύθερο υλικό από το
Διαδίκτυο.
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
Η παρουσίαση «Οι Προσωκρατικοί σε κόµικς» αποτελεί βάση υλοποίησης συνθετικών
δηµιουργικών εργασιών και άλλων δραστηριοτήτων. Οι µαθητές εργάζονται µε φύλλα εργασίας
(Πίνακας 2) και µπορούν να διεκπεραιώσουν δραστηριότητες όπως οι παρακάτω:
• να τοποθετήσουν στη γραµµή του χρόνου τους φιλοσόφους, την περίοδο της προσωκρατικής
φιλοσοφίας
• να επιλέξουν ανάµεσα σε διάφορες απόψεις τις απόψεις ενός συγκεκριµένου φιλοσόφου

7. «Αξιοποίηση των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας στη Διδακτική Πράξη» 7
www.epyna.gr Πρακτικά Συνεδρίου
• να αντιστοιχίσουν φιλοσόφους µε έννοιες που σχετίζονται µε τη θεωρία τους
• να συµπληρώσουν οι ίδιοι δίπλα από το εικονίδιο κάθε φιλοσόφου την άποψή του για ένα
ορισµένο ζήτηµα
• να διαβάσουν ένα διάλογο και να γράψουν ποιοι φιλόσοφοι συνοµιλούν
• να συµπληρώσουν κενά στη διατύπωση φιλοσοφικών θεωριών
• να αντιστοιχίσουν αφηρηµένες έννοιες - π.χ. αυτογνωσία, µετριοφροσύνη, δηµοκρατία, αυτάρκεια
- µε φιλοσοφικές απόψεις
• να εκφράσουν τις απόψεις τους επί συγκεκριµένων θεµάτων, παράγοντας γραπτό λόγο
• να εκφράσουν το βαθµό συµφωνίας ή διαφωνίας τους µε κάποια φιλοσοφική άποψη
• να υποβάλουν ερωτήσεις σε προσωκρατικό φιλόσοφο της επιλογής τους και να υποθέσουν την
απάντησή του κ.α.
Επίσης, «Οι Προσωκρατικοί σε κόµικς» παρέχουν ευκαιρίες στους µαθητές και στον
εκπαιδευτικό ώστε να οργανώσουν συζητήσεις διάφορων µορφών στην τάξη: ελεύθερες,
ηµιδοµηµένες, αντιπαράθεσης κ.τ.λ. (Γλυκοφρύδη-Λεοντσίνη κ.α., 2009).
Επιπλέον, οι µαθητές έχουν τη δυνατότητα να επεκταθούν και να εκπονήσουν πιο σύνθετες
εργασίες. Για παράδειγµα, ορµώµενοι από το υλικό αυτό οι µαθητές µπορούν να ασχοληθούν µε
δραστηριότητες όπως προτείνονται στο Δ.Ε.Π.Π.Σ. (Δ.Ε.Π.Π.Σ. & Α.Π.Σ., 2003), να κατασκευάσουν
πίνακες µε χρήση Η/Υ για τις περιόδους της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας (πρώιµη, κλασική και
ύστερη) και τους αντιπροσωπευτικότερους φιλοσόφους, να οργανώσουν συζητήσεις φιλοσοφικής
επιχειρηµατολογίας µε θέµα τη σύγκριση και αξιολόγηση των θέσεων των αρχαίων φιλοσόφων για
διάφορα ζητήµατα, να υλοποιήσουν διαθεµατικές οµαδικές εργασίες και να αναζητήσουν επιδράσεις
της αρχαίας φιλοσοφικής σκέψης στη νεότερη φιλοσοφία, τέχνη και επιστήµη, να κάνουν
συσχετισµούς µε σύγχρονους προβληµατισµούς.
Η πρότασή µας µπορεί να αποτελέσει έναυσµα για τη δηµιουργία παρουσιάσεων µε σκίτσα των
µαθητών. Αξιοποιώντας το Διαδίκτυο ως εργαλείο και µέσο µάθησης, καθώς και ως περιβάλλον
αναζήτησης υλικού (Κυνηγός & Δηµαράκη, 2002), αλλά και στο πλαίσιο του µαθήµατος των
Καλλιτεχνικών, οι µαθητές µπορούν να συνθέσουν δικά τους κόµικς και σκίτσα/σχέδια σε µια
παρουσίαση που σχετίζεται µε τα µαθήµατά τους και να οπτικοποιήσουν, έτσι, µέρος της ύλης που
διδάσκονται.
Τα φύλλα εργασίας δίνονται στους µαθητές ηλεκτρονικά, για να εργασθούν µε αυτά στον
υπολογιστή τους στην τάξη, αν υπάρχει κατάλληλη υποδοµή ή στο εργαστήριο Πληροφορικής. «Οι
Προσωκρατικοί σε κόµικς» καθώς και τα φύλλα εργασίας αναρτώνται στο ιστολόγιο του σχολείου,
ώστε να έχουν εύκολη πρόσβαση σε αυτά οι µαθητές, όποτε το θελήσουν. Σε περίπτωση ανεπαρκούς
υποδοµής ή άλλων δυσχερειών το φύλλο εργασίας µπορεί να έχει και έντυπη µορφή. Οι µαθητές
αναζητούν και εντοπίζουν τις πληροφορίες που χρειάζονται στην παρουσίαση «Οι Προσωκρατικοί σε
κόµικς», στο σχολικό εγχειρίδιο και, ενδεχοµένως, σε επιλεγµένες ηλεκτρονικές σελίδες που
υποδεικνύει ο εκπαιδευτικός.
Η επεξεργασία των φύλλων εργασίας γίνεται ατοµικά ή οµαδικά (Ματσαγγούρας 2006). Η
εργασία των µαθητών σε οµάδες ευνοεί ιδιαίτερα δραστηριότητες τεκµηριωµένης επιχειρηµατολογίας
για διαφορετικές φιλοσοφικές θεωρίες και συντελεί στην ανάπτυξη της συνεργασίας και στην
καλλιέργεια κοινωνικών δεξιοτήτων. Στο τέλος της διδακτικής ώρας θα πρέπει να υπάρχει διαθέσιµος
χρόνος για συζήτηση, ανταλλαγή απόψεων, σχολιασµό.
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η διδακτική πρόταση, για να αποβεί αποτελεσµατική, απαιτεί αρκετό χρόνο προετοιµασίας του
εκπαιδευτικού. Ωστόσο, οι µαθητές αποκοµίζουν σηµαντικά οφέλη, καθώς προετοιµάζονται για
µεγαλύτερη εµβάθυνση και για µια ουσιαστικότερη επικοινωνία µε την αρχαία φιλοσοφική σκέψη,
προσεγγίζοντας µε ευχάριστο τρόπο πολύ σηµαντικά κείµενα και έννοιες της αρχαίας ελληνικής
φιλοσοφίας. Επιπλέον, αξιοποιούνται διδακτικές αρχές όπως της αυτενέργειας, της εποπτείας, της
βιωµατικότητας και της εµπέδωσης (Νηµά & Καψάλης, 2002).
Εκτός τούτων, η ενίσχυση της διδασκαλίας µε την πολυτροπική παρουσίαση αποσπασµάτων του
σχολικού εγχειριδίου συντελεί στην άµβλυνση µαθησιακών και κοινωνικών διαφορών του µαθητικού
δυναµικού, καθώς η διδασκαλία ανταποκρίνεται στις διαφορετικές ανάγκες των µαθητών (π.χ.
µαθητών µε µαθησιακές δυσκολίες, αλλοδαπών), διευκολύνοντας την κατανόηση δύσκολων εννοιών
και, εποµένως, παρέχοντας δυνατότητα ενεργοποίησής τους και µεγαλύτερης συµµετοχής.

8. 8 6ο
Πανελλήνιο Συνέδριο των Εκπαιδευτικών για τις ΤΠΕ
Πρακτικά Συνεδρίου www.e-diktyo.eu
Επίσης, «Οι Προσωκρατικοί σε κόµικς» είναι αποτέλεσµα χρήσης και εφαρµογής των Τ.Π.Ε. Με
τον τρόπο αυτόν ενισχύεται ο νέος, ψηφιακός ή πληροφορικός γραµµατισµός, του οποίου η
χρησιµότητα και η αναγκαιότητα, σε µια εποχή ραγδαίων εξελίξεων της Τεχνολογίας όπως η
σηµερινή, είναι προφανής (Κουτσογιάννης, 20082, Lemke, 1998). Σηµαντική είναι και η ανάπτυξη
του οπτικού γραµµατισµού, ιδιαίτερα χρήσιµου στην εποχή της εικόνας και της νέας επικοινωνιακής
πραγµατικότητας.
Πρόθεσή µας είναι η προσπάθεια που ξεκίνησε µε τη δηµιουργία της παρουσίασης «Οι
Προσωκρατικοί σε κόµικς» να συνεχισθεί για όλο το Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειµένων και να
προχωρήσουµε στη δηµιουργία βίντεο µε τη συνεργασία και συµµετοχή των µαθητών για την ηχητική
απόδοση των κειµένων, χρησιµοποιώντας το πρόγραµµα movie maker για το βίντεο και το
πρόγραµµα Audacity για την επεξεργασία ήχου και την ηχογράφηση.
Σχήµα 1: Φύλλο εργασίας τοποθέτησης στη
γραµµή του χρόνου.
Σχήµα 2: Φύλλο εργασίας σύνδεσης στοιχείων.
Σχήµα 3: Φύλλο εργασίας επιλογής απόψεων. Σχήµα 4: Φύλλο εργασίας συµπλήρωσης
µπαλονιών.
Σχήµα 5: Φύλλο εργασίας επιλογής στοιχείων. Σχήµα 6: Φύλλο εργασίας συµπλήρωσης
µπαλονιού ερµηνεύοντας την εικόνα.

9. «Αξιοποίηση των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας στη Διδακτική Πράξη» 9
www.epyna.gr Πρακτικά Συνεδρίου
Σχήµα7: Φύλλο εργασίας αντιστοίχισης. Σχήµα 8: Φύλλα εργασίας παραγωγής λόγου κα
Πίνακας 2: Ενδεικτικά φύλλα εργασίας.
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Βασιλικοπούλου, Μ., Μπολουδάκης, Μ., Ρετάλης, Σ. (2007). Αξιοποίηση των ψηφιακών κόµικς
στην Εκπαίδευση – Προτάσεις για το µάθηµα της Ιστορίας, 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο των
Εκπαιδευτικών για τις ΤΠΕ µε θέµα "Αξιοποίηση των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και της
Επικοινωνίας στη Διδακτική Πράξη", Σύρος. Ανακτήθηκε στις 10-01-2011 από τη διεύθυνση
http://www.epyna.gr/~agialama/synedrio_syros_4/filologoi/208_Vasilikopoylou_Retalis.pdf.
Γιάννου, Τ. (2008). Οι ΤΠΕ στο µάθηµα των Αρχαίων Ελληνικών, στο «Επιµορφωτικό
υλικό για την επιµόρφωση των εκπαιδευτικών στα Κέντρα Στήριξης Επιµόρφωσης», Τεύχος 3: 81-98
κλάδος ΠΕ02, Πάτρα: ΥΠΕΠΘ/ ΕΑΙΤΥ - Τοµέας Επιµόρφωσης και Κατάρτισης (ΤΕΚ).
Γλυκοφρύδη-Λεοντσίνη, Α., Σακελλίου, Χ., Λεοντσίνη, Ε. (2010). Ανθολόγιο Φιλοσοφικών
Κειµένων Γ΄ Γυµνασίου, βιβλίο µαθητή, Αθήνα: ΟΕΔΒ.
Γλυκοφρύδη-Λεοντσίνη, Α., Σακελλίου, Χ., Λεοντσίνη, Ε. (2009). Ανθολόγιο Φιλοσοφικών
Κειµένων Γ΄ Γυµνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού, Αθήνα: ΟΕΔΒ.
ΔΕΠΠΣ (2003). Διαθεµατικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραµµάτων Σπουδών και Αναλυτικά
Προγράµµατα Σπουδών για την Υποχρεωτική Εκπαίδευση. ΦΕΚ. Τεύχος Β΄. αρ. φύλλου 303/13-03-03.
Τόµος Α΄: 3821, Αθήνα: ΥΠΕΠΘ, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Ανακτήθηκε στις 10-01-2011 από τη
διεύθυνση http://www.pi-schools.gr/programs/depps.
Κονσούλη, Ε. Η αξιοποίηση της πολυτροπικότητας στο γλωσσικό µάθηµα του γυµνασίου: ποιοτική
ανάλυση περιεχοµένου του εγχειριδίου νεοελληνική γλώσσα για το γυµνάσιο. Ανακτήθηκε στις 10-01-
2011 από τη διεύθυνση http://www.nured.uowm.gr/pg/index.php?download=Konsouli.doc.
Κυνηγός, Χ. & Δηµαράκη, Ε. (2002). Νοητικά εργαλεία και πληροφοριακά µέσα: Παιδαγωγικά
αξιοποιήσιµες εφαρµογές των νέων τεχνολογιών στη γενική παιδεία, στο Χρ. Κυνηγός και Ε. Β.
Δηµαράκη (επιµ.) Νοητικά εργαλεία και πληροφορικά µέσα, Αθήνα: Καστανιώτης, σσ. 18-19.
Ματσαγγούρας, Η. (2006). Στρατηγικές διδασκαλίας. Η κριτική σκέψη στη διδακτική πράξη, 5η
έκδοση, Αθήνα: Gutenberg.
Μαυροσκούφης, Δ. (1999). Η εικονογράφηση της Ιστορίας και η διακόσµηση των σχολείων:
Θεωρητικά προβλήµατα και ηθικά ατοπήµατα, Σύγχρονη Εκπαίδευση, 105, σσ. 50-59.
Νηµά, Ε. & Καψάλης, Α. (2002). Σύγχρονη διδακτική, Θεσσαλονίκη: Πανεπιστήµιο Μακεδονίας.
Πασχαλίδης, Γ. (2004). Κόµικς. Στο Β. Αποστολίδου, Β. Καπλάνη, Ε. Χοντολίδου (επιµ.)
Διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείο. Μια νέα πρόταση διδασκαλίας Αθήνα: Τυπωθήτω, σσ. 169-174.
Ράπτης, Α. & Ράπτη, Α. (2002). Μάθηση και Διδασκαλία στην Εποχή της Πληροφορικής Ολική
Προσέγγιση, Τόµος Α΄, Αθήνα.
Τριαντοπούλου, Θ., Νέζη, Μ., Βασιλικοπούλου, Μ., Μπολουδάκης, Μ., Ρετάλης, Σ. (2010).
Πολυτροπική αναπαράσταση της Ιλιάδας µε αξιοποίηση λογισµικού ψηφιακών κόµικς, στο Α.
Τζιµογιάννης (επιµ.) Πρακτικά Εργασιών 7ου Πανελλήνιου Συνεδρίου µε Διεθνή Συµµετοχή µε θέµα
«Οι ΤΠΕ στην Εκπαίδευση», τόµος ΙΙ, σ. 469-476. Πανεπιστήµιο Πελοποννήσου, Κόρινθος, 23-26
Σεπτεµβρίου 2010. Ανακτήθηκε στις 10-01-2011 από τη διεύθυνση
http://korinthos.uop.gr/~hcicte10/proceedings/19.pdf.

10. 10 6ο
Πανελλήνιο Συνέδριο των Εκπαιδευτικών για τις ΤΠΕ
Πρακτικά Συνεδρίου www.e-diktyo.eu
Χοντολίδου, Ε. (2005). Αλλαγές στις εκδοτικές πρακτικές παιδικών βιβλίων: το παράδειγµα του
βιβλίου Ο γύρος του κόσµου σε 80 ηµέρες του Ιουλίου Βερν. Στο Σέµογλου-Κωνσταντινίδου Ο.
(επιµ.) Εικόνα και παιδί, Θεσσαλονίκη: cannot design publications, σσ. 89-97.
Barker, M. (1989). Comics: Ideology, Power and the Critics. Manchester University Press.
Burton Dwight L. (Oct., 1955). Comic Books: A Teacher's Analysis. The Elementary School
Journal, Vol. 56, No. 2, pp. 73-75.
The New London Group (2000). A pedagogy of multiliteracies: Designing social futures, στο
Cope, B. & M. Kalantzis (eds). Multiliteracies: Literacy Learning and the Design of Social Futures.
London: Routledge, pp. 9–37.
http://greece.phillipmartin.info (free clip art by Fillip Martin). Ανακτήθηκε στις 10-01-2011.