1. ЭКОЛОГИ БА БАЙГАЛЬ ХАМГААЛАЛ ЛЕКЦ 5
Хичээлийн сэдэв: БИОСФЕР
Биосфер буюу амь мандал гэдэг нэр томьёог Австрийн эрдэмтэн Эдуард Зюсс 1875 онд
анх шинжлэх ухаанд хэрэглэжээ. Амьд биет, амьдралын бүхий л ул мөр, үзэгдлийг агуулсан
амьд биесийн амьдралын үйл ажиллагааны байнгын нөлөөнд оршиж буй дэлхийн
бөмбөрцгийн тодорхой зааг хязгаар бүхий орон зайг биосфер гэнэ.
Биосферийг нэг талаас амьд биес, амьдралын агуу том орчин, нөгөө талаас амьдралын
үйл ажиллагааны үр дүн гэж үздэг. Биосферийн үндсэн гол бүрэлдэхүүн нь амьд биес юм.
Биосферийн амьдралын үйл ажиллагаа нь дэлхийн геологийн 3 мандлын тодорхой нөхцөл
бүхий хязгаарлагдмал орон зайд явагддаг. Үүнд: Литосфер буюу газар мандал, Атмосфер
буюу агаар мандал, Гидросфер буюу усан мандал
Литосфер буюу газар мандал. Энэ дэлхийн бөмбөрцгийн хатуу бүрхэвч бөгөөд
амьдралын нөхцөл хязгаарлагдмал газрын гадаргаас дотогш гүнзгийрэх тутам дулааны горим
эрс өөрчлөгддөг. Тухайлбал: 1,5км-ийн гүнд 1000с хүрнэ. Одоогоор эрдэмтэд газар мандал
дахь биосферийн хилийг 6км2ээр тогтоогоод байна. Газрын гадаргуугаас дотогш 3-4км-ийн
гүн бол газар мандал дахь амьдралын хамгийн эгэл хэлбэрүүд оршин амьдрах боломжтой
нөхцөл болдог.
Гидросфер буюу усан мандал. Дэлхийн бөмбөрцгийн гадаргуугийн 71 орчим хувийг
ус бүрхдэг. Дэлхий дээрх усны нийт эзэлхүүн 1370сая км буюу дэлхийн бөмбөрцгийн нийт
эзэлхүүний 1800 хэсэг юм. Гидросферийн усны нөөцийн 98% нь далай тэнгист, 1,24% туйлын
мөсөнд оногдох ба үлдэх хувийг цэнгэг уст гол горхи, нуурын ус эзэлдэг. Усан орчинд оршин
амьдардаг 150000 гаруй зүйл амьтан, 10000 гаруй зүйл ургамал байдаг гэж эрдэмтэд судласан
байна. Бүх далай тэнгис, гол мөрөн, нуурын ус нь 2сая жил тутамд биологийн эргэлтэнд
ордог. Усанд төрөл бүрийн эрдэс бодис ууссан байдаг ба эрдэсжилтийн байдлаар нь:
- далайн
- эх газрын гэж ангилах ба 1л усанд агуулагдах эрдэс давсны хэмжээ 0,5г-аас
хэтрэхгүй тохиолдолд тухайн усыг цэнгэг ус гэж нэрлэдэг. Мөн температурын байдлаар нь
гидросферийг гурав ангилдаг. Үүнд:
a) Трофикийн бүс нутгийн усан сан: Энд усны дулаан 4 хэмээс буурдаггүй.
b) Туйл орчмийн нутгийн усан сан: Энд усны дулаан 4 хэмээс дээш гардаггүй
c) Сэрүүн бүсийн усан сан: Энд усны дулаан 4 хэмээс дээш гарч, зарим үед хасах
хэм хүртэл хөрдөг.
Атмосфер буюу агаар мандал. Дэлхийн бөмбөрцгийг гадуур нь хүрээлэн орших хийн
бүрхэвч. Нийт массын хэмжээ нь ойролцоогоор 5.9х1015 тн болно. Агаар мандал нь хэд хэдэн
давхрагаас бүрдэнэ
1

2. ЭКОЛОГИ БА БАЙГАЛЬ ХАМГААЛАЛ ЛЕКЦ 5
1. Тротосфер 2. Стратосфер
3. Мезосфер
Атмосфер
5. Экзосфер 4. Термосфер
1. Тротосфер. Дэлхийн гадаргууд хамгийн ойр орших давхарга тротосферийн зузаан
далайн түвшнээс дээш 10-12км, экваторт 16-18км, туйл орчимд 7-10км тус тус байдаг.
Дэлхийн гадаргуугаас дээш 100м тутамд агаарын температур 0,60с-ээр буурах ба еранхийд нь
авч үзвэл тротосферийн дулаан 400с-ээс -500с болж буурдаг. Тротосферийн 9-10км-т цаг
уурын үзэгдэл үүл, манан, хур тунадас, аадар, салхи шуурга үүсдэг.
2. Стратосфер. Тротосферээс дээш 40-50км-т байрлана. Энэ давхраа нь нилээд
сийрэг, чийглэг багатай байна. 30 хүртлэх км-т температур тогтмол байснаа -500с байснаа
нэмэгдсээр 50км-ийн орчимд 100с болдог. Энэ давхрааны дээд хэсэгт агаар мандлын озоны
зонхилох хэсэг агуулагддаг тул ийнхүү дулаардаг. Озоны үе маш нимгэн хэдий ч нарны хэт
ягаан туяаг шингээн агаар мандлыг шаталтаас, дэлхийн амьд байгалийг туяаны хорт
нөлөөллөөс хамгаалж байдаг ач холбогдолтой.
3. Мезосфер. Стратосферээс дээш 50-80км-т байрлана Энд агаарын дулаан дахин
буурч 80км-ийн орчимд -700с болдог.
4. Термосфер. Энд температур маш ихээр нэмэгдэж 500-600км-ийн өндөрт 16000с
болно. Хийн молекулууд асар сийрэгжиж, бие биетэйгээ бараг мөргөлдөхгүй учир ямар нэгэн
халалт үүсдэггүй бөгөөд агаарын даралт маш бага байдаг.
5. Экзосфер. 800-1600км-т оршино. Энд хийн төлөв байдалтай бодис тааралдахын
зэрэгцээ ихэвчлэн устөрөгч, хелийн атомууд сансрын орчинд тархан замхарч байдаг. Дэлхийн
агаар мандал барагцаалбал 40 сая жилийн өмнө бүрэлдсэн гэж үздэг. Агаар мандал нь олон
хийн хольц ба энэ бүрэлдэхүүн нь 400-600км хүртлэх давхраанд хадгалагдах бөгөөд 1600км
хүртэл гелий, 1600км-ээс дээш устөрөгч зонхилдог. Атмосфер дэх амьдралын хязгаарыг
далайн түвшнээс дээш 45км-ээс дотогш гэж тогтоосон. Учир нь нарны хэт ягаан туяанаас
амьд биеийг хамгаалагч озоны давхраа энэ хязгаарт төгсдөг.
2