Magazine over het verbinden van stad en land

1. 08 2011
MAGAZINE OVER HET VERBINDEN
VAN STAD EN LAND
Paardenmeisjes –
borstelen, knuffelen
en… rijden
Gefrituurde visgraat
MARJAN IPPEL
Over dierenliefde
‘Mijn koninkrijk STINE JENSEN & JET BAKELS
voor een paard!’ EN VERDER
Dieren als (lees)voer
Wadden zelfvoorzienend?
Wambuis door A.L. Snijders

2. [ ]

3. 03
COLOFON VOORAF
GRNVLD is een uitgave van Sjaalman Media in
opdracht van Kasteel Groeneveld. GRNVLD
verschijnt vier keer per jaar. Het volgende nummer
verschijnt in maart .
GRNVLD
Groeneveld , ML Baarn, grnvld@minlnv.nl
Beeld: Hans van Oudenaarden
Uitgever Sjaalman Media, Chris van Koppen
Redactie Caroline van der Lee (hoofdredacteur),
Brigitte van Mechelen (managing editor),
Mariken Bokeloh (redacteur)
Vormgeving Volta_ontwerpers, Utrecht
Druk Wilco, Amersfoort
Medewerkers Jennifer Armstrong, Marco Bakker,
Willemijn van Benthem, Andrea Bosman, Eric
Brinckmann, Jos Collignon, Comic House, Jan Dobbe, Caroline van der Lee Hoofdredacteur
Wilma Elmendorp, Kester Freriks, Gerrie Hondius,
Marjan Ippel, Frank Jonker, Hans van Keken,
Dieuwertje van de Moosdijk, Aloys Oosterwijk,
Saskia van Osnabrugge, Hans van Oudenaarden,
Ingrid en Dieter Schubert, Hugo Schuitemaker,
Voor paardenmeisjes heb ik een heimelijk ontzag. Jonge,
Robin Schouten, Matthijs Sienot, A.L. Snijders,
veelal tengere kinderen zijn het, die onverschrokken zo’n groot paard
Paul Teng, Christine Tinssen, Wouter Tulp tegemoet treden. Natuurlijk heb ook ik rond mijn achtste levensjaar,
geïnspireerd door vele paardenboeken en paardenseries, heel even
Foto cover Bouwspeelplaats Het Landje, een geflirt met deze edele dieren. Maar na een nadere kennismaking was ik
avontuurlijke speelplaats voor kinderen van tot voorgoed genezen. Het bleken arrogante, eigenzinnige, nukkige beesten,
en met jaar in Amsterdam-West.
die bijten naar voor en trappen naar achter. Levensgevaarlijk! Ze hebben
Foto: Joost van den Broek, Hollandse Hoogte.
mijn bewondering, maar op gepaste afstand.
Titel van dit nummer is ontleend aan William
Shakespeare’s Richard III, “A horse! A horse!
My kingdom for a horse!” Mijn toewijding gold sindsdien de cultuur: boeken, film en vooral strips.
Foto achterkant Henny ten Hulscher Als ik al iets ben geworden, dan is het wel een ‘stripmeisje’ (de vaste
lezers van GRNVLD zal het niet zijn ontgaan dat die laatste liefde tot
Alle zorg is besteed aan het achterhalen van de vandaag de dag is gebleven).
namen van de rechthebbenden. Degenen die
Overigens werd een van mijn favoriete stripfiguren dan toch een paard:
desondanks menen zekere rechten te kunnen doen
Jolly Jumper, het paard van poor lonesome cowboy Lucky Luke. Wat dit
gelden, kunnen contact opnemen met de uitgever.
paard zo leuk maakt? Wel hij is arrogant, eigenzinnig en nukkig, chagrijnig
Marketing en advertentieacquisitie zelfs. Net een echt paard dus. Maar van lijntjes op papier en daardoor
Isabelle van der Weijden, info@belenjet.nl een heel stuk minder gevaarlijk.
m
ISSN -
Abonnementen Een abonnement kost , voor
vier nummers per jaar. Voor een abonnement zie
p. . Als abonnee bent u tevens vriend van de
Stichting Groeneveld. De Stichting Groeneveld on-
dersteunt de activiteiten van Kasteel Groeneveld.
Als vriend heeft u gratis toegang tot het kasteel
voor uzelf en een introducé, wordt u uitgenodigd
voor openingen en evenementen en krijgt u
korting op speciale publicaties.
Aanmelden voor de maandelijkse nieuwsbrief kan
via www.kasteelgroeneveld.nl
Nieuws en persberichten kunt u sturen naar
GRNVLD, Groeneveld , ML Baarn,
grnvld@minlnv.nl
grnvldmagazine Kasteel
Groeneveld

4. roene W
eG e
D
g
culinaireie
inspirat voor de fe
estdage
n
PTEN
MOOIE RECE LIGE KERST
VOOR EEN GEZEL
RD
AAN HET WOO
BIO BOER ONS VLEES VANDAAN?
WAAR KOMT
N KOKEN
GEZELLIG SAMEREN
MET JE KINDE

5. I N HO U D 05
Knuffelen
06 Kort nieuws
08 Stine Jensen & Jet Bakels
12
( )
Johan Gri oen
14 Paardenmeisjes
20 Marinus van Dijke
22 A.L. Snijders
12
24 Dieren als (lees)voer
28 Yorick Haan
30 Dierenbegraafplaats Zevenhoven
32 Reflecties, inzichten
36 Strips met een ecologische boodschap
38 Het Lankheet
43 Strips over dierenliefde
44 Marjan Ippel
46 Pwyll en Rhiannon
Groo(t)s
48
+ HERDER JOHAN GRIFFIOEN
Verbouwingsfeuilleton, evenementen OVER LANDSCHAPSBEHEER

6. 06 Z A A IGO ED
TENTOONSTELLING
NIEUWS – PUBLICATIES, TENTOONSTELLINGEN, PRIJS VRAGEN,
CAMPAGNES, SYMPOSIA, INNOVATIES. NIEUWS EN PERSBERICHTEN
KUNT U STUREN NAAR GRNVLD, GROENEVELD 2, 3744 ML BAARN,
Nieuwe Energie
Museum Boijmans Van Beuningen toont een verzameling
GRNVLD@MINLNV.NL ongewone en inventieve oplossingen rondom het begrip
duurzaamheid. De verrassende, vreemde en soms onvoorstel-
bare objecten en sculpturen zijn ontwikkeld door kunstenaars,
LEZERSAANBIEDING ontwerpers en progressieve denkers. Te zien is werk van onder
WILD! RECEPTEN VOOR ALLE SEIZOENEN meer Atelier NL, het duo Auger-Loizeau, Joris Laarman,
Philippe Rahm, Bertjan Pot, Michiel van Bakel, John Körmeling,
Genieten van het eerlijkste scharrelvlees dat er te Oskar de Kiefte, Eric Klarenbeek, Mike Thompson, Panama-
krijgen is… wild! In dit basisboek laat Joyce Huis- renko, Jurgen Bey, Jeroen Verhoeven, Zoe Papadopoulou,
man samen met gerenommeerde wild-chefs zien Design Drift en Theo Jansen.
dat wild behalve in de traditionele gerechten ook ‘Nieuwe energie in design en kunst’ is te zien t/m februari
heel anders verwerkt kan worden. De recepten in Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam.
zijn origineel en niet al te moeilijk te maken. Met
dit boek geniet je als thuiskok het hele jaar door
van wild.
Wild! Nieuwe recepten voor alle seizoenen
AA NB IED IN G:
Joyce Huisman
Terra Lannoo 5 GR NV LD MA G
EX EM PL AR EN
WE GG EV EN VA
N WI LD !
| , NIE UW E RE CE
PT EN VO OR
AL LE SE IZO EN
EN .
?
stuur een mail
met uw
naam en adres
naar
grnvld@minlnv.
nl
BUITENGEWONE VARKENS
INVESTEREN IN VARKENS
Varkens die lekker scharrelen door het bos of in een akker. Zo hoort het, zou je
denken. ‘Buitengewone Varkens’ wil varkens weer zichtbaar maken voor iedereen
en tegelijk een nieuwe impuls geven aan het landelijk gebied en de diversiteit van
het landschap.
Als consument kunt u Buitengewone Varkens helpen door u via de website aan
te melden als crowdfunder. Crowdfunders investeren in varkens en krijgen een
certificaat dat recht geeft op drie jaarlang vleeswaren ter waarde van euro en
deelname aan events van Buitengewone Varkens.
: www.buitengewonevarkens.nl
BLOG
HOUT
FOODLOG
De blog Foodlog wist, met Dick Veerman als drijvende kracht
KRANTHOUT en een sterke schare bloggers en respondenten (zoals Teun
van der Keuken, Lizet Kruy en Wouter Klootwijk), in de
De krant van gisteren wikkelen we om de vis, of leggen we in de kattenbak. Meike afgelopen jaren uit te groeien tot de graadmeter in de online
Meijer bedacht tijdens haar studie aan de Design Academy in Eindhoven een andere voedselketen. Sinds september is de blog vernieuwd.
toepassing: kranthout. Kranthout is gemaakt van papier met overgebleven edities Een nieuw logo en een nieuwe slogan: ‘Foodlog lekker-scherp-
van het Eindhovens Dagblad als bron. zinnig’. Onveranderd is de kritische blik op eten van dit blog.
Kranthout ziet eruit als hout, kan worden verwerkt als hout (gezaagd, gefreesd en Gelukkig, want dat blijft hard nodig.
geschuurd) en wordt nu ook als hout gebruikt in de meubelcollectie van ontwerplabel : www.foodlog.nl
Vij . Behalve kasten en kabinetten zijn er krukjes die gemaakt zijn met de traditionele
houtdraaitechniek en is er een leeslamp en krantenhouder ineen waarbij het licht
aangaat als je de opgerolde krant uit de koker haalt. Het project werd mede mogelijk
gemaakt door het SRE Stimuleringsfonds en het Eindhovens Dagblad.
: www.vij .nl

7. 07
KALENDER
BOEK
Buitenplaats- TENTOONSTELLING
kalender
Ter gelegenheid van het Jaar van
de Historische Buitenplaats
wordt een speciale kalender uit-
gegeven door Mercurius Art Productions. Deze kalender is
tot stand gekomen in samenwerking met de Stichting
Themajaar Historische Buitenplaatsen . Voor iedere
Ontmoetingen maand zijn twee buitenplaatsen geselecteerd en van elke
buitenplaats twee foto’s, zodat iedereen zo veel mogelijk
in het woud kan genieten van de diversiteit van onze buitenplaatsen.
Mercurius Art Productions
Dit najaar verscheen het blad Land en - kalender@mercurius.com
Kunst in Het Groene Woud ter afsluiting www.mercuriusart.nl
van Landkunst . Landkunst richt zich
op de culturele, sociaal-economische en ROOTS
ecologische betekenissen van een gebied
en stelde in de zomer van ‘de ont- Grasduinen wordt Roots
moetingsplek’ als thema centraal.
Ontmoetingen tussen stad en land, tussen
Roots heet het nieuwe magazine
over natuur. Roots is de opvolger
VERSE VIS!
de kunstwerken en de bewoners en van Grasduinen. Het ‘nieuwe’ Marco Bakker en Hugo Schuitemaker,
gebruikers ervan. Letterlijk, door een plek magazine sluit aan op trends wier werk met regelmaat in
te creëren in het landschap. Zoals met het als de groeiende liefde voor de GRNVLD te bewonderen valt, zijn
werk Kas Plek van Elmo Vermijs. Maar ook natuur en de voorkeur voor samen vertegenwoordigd in de
met de serie graancirkels die Thomas biologisch, streek- en seizoens- tentoonstelling ‘Verse Vis!’ in het
Stricker maakte om aandacht te vragen gebonden eten. Volgens Hoofd- Zuiderzeemuseum. Beide foto-
voor de wereldgraanproductie in . redacteur Fanny Glazenburg grafen hebben ieder op hun eigen
In Land en Kunst worden alle werken die speelt Roots in op het toene- manier het thema visserij op de
kunstenaars, ontwerpers en fotografen mende verlangen om terug te gevoelige plaat vastgelegd.
hebben gerealiseerd uitgebreid toegelicht. keren naar de basis, de innerlijke rust die je vindt in de natuur. Marco Bakker fotografeerde in
Ook zijn de ervaringen te lezen van enkele Roots verschijnt maandelijks en brengt natuurfotografie, stemmig zwart-wit de laatste
auteurs die op uitnodiging in Het Groene onderwerpen als koken met eerlijke ingrediënten, natuur in de dertien vissers van Enkhuizen.
Woud verbleven. stad, wandelroutes, interessante reizen en de beste adressen Ook te zien zijn Bakkers portretten
Land en Kunst in Het Groene Woud is voor voor natuurproducten. Roots voegt ook een interactief element van de laatste palingvissers van
, (exclusief verzendkosten) toe. Lezers kunnen natuurfoto’s uploaden en bekijken op de Volendam. Beide series vormen
te verkrijgen bij het BKKC, Postbus , site. Roots is een uitgave van Sanoma. Het verschijnt keer een tijdsdocument én een ode aan
AB Tilburg, j.obbens@bkkc.nl per jaar en kost , per nummer. een verdwijnende beroepsgroep.
In fotografeerde Hugo
TENTOONSTELLING Schuitemaker innovatieve en klein-
FOOD FORWARD
schalig werkende vissers voor zijn
afstudeerproject Zeeliefhebbers.
Voedsel is vandaag de dag het onderwerp van cynische specula- Maar daar bleef het niet bij: van-
tie. Gevreesd wordt dat dankzij ons eetpatroon, de productie- daag de dag is Zeeliefhebbers een
methodes en het gebrek aan voedselethiek, we in niet consumenteninitiatief. Maandelijks
meer in staat zullen zijn onze steden van voedsel te voorzien. verschijnt er een gecombineerde
De tentoonstelling ‘Food Forward’ presenteert slimme oplos- uitgave van fotografie met bijzon-
singen en opzienbarende ideeën met betrekking tot de toe- dere dagverse vis. Het is Schuite-
komst van ons voedsel. Met nieuwe werken van John O’Shea makers missie om vergeten vis
(UK), Michiko Nitta en Michael Burton (UK), Christian Jankowski onder de aandacht te brengen en
en Arne Hendriks (NL). De tentoonstelling ‘Food Forward’ is te laten zien dat er ook op een
onderdeel van het Foodprint Programma van kunst- en cultuur- ‘groene’ manier gevist kan worden.
centrum Stroom in Den Haag. ‘Verse Vis!’ is tot en met april
januari t/m april , Stroom, Hogewal - , Den Haag. te zien in het Zuiderzeemuseum in
Enkhuizen.

8. 08 TER TAFEL
Dieren-
in liefde
breed perspectief

9. 09
Tekst: Kester Freriks* | Beeld: Aloys Oosterwijk** © Comic House
Filosofe en schrijfster Stine Jensen en cultureel antropologe Jet Bakels
over ‘het waarom’ van onze liefde voor dieren.
Waarom houden mensen van dieren? boek Het verbond met de tijger: Visies op mensenetende
Wat betekent een huisdier? Is liefde voor dieren cultureel dieren in Kerinci, Sumatra staan veelzeggende voorbeelden
bepaald? van dit ‘vermenselijken’. Bakels: ‘Op Sumatra is de natuur
Vele vragen over de verhouding tussen mens en dier. Twee de norm. Daar heersen de wetten van de wildernis. In die
deskundige vrouwen, Stine Jensen en Jet Bakels, geven hun wildernis is de mens niet de baas, maar zijn dat de mensen-
visie die getuigt van betrokkenheid. Dankzij hun weten- etende of levensgevaarlijke dieren. Elke seconde kan de
schappelijke achtergrond behouden ze afstand tot het mens in het oerwoud besprongen worden door een tijger
onderwerp en plaatsen ze de menselijke dierenliefde in of ten prooi vallen aan de dichtklappende kaken van een
een breed perspectief. krokodil. Uit eerbied voor deze krachten kent de mens
bovennatuurlijke eigenschappen toe aan wilde dieren,
bijvoorbeeld door een tijger te beschouwen als een voor-
Eerst enkele getallen: in Nederlandse huishoudens bevinden ouderfiguur. Deze geesten zijn altijd ‘goede’ geesten, en
zich . miljoen katten, . miljoen zang- en siervogels en daarom in principe ongevaarlijk. De angst is weggenomen.’
. miljoen honden. Deze dieren spannen de kroon. Voorts
leven er paarden, pony’s, postduiven, knaagdieren, reptielen,
amfibieën en konijnen in nauwe relatie tot de mensen. Bakels verrichtte in onderzoek in een van de meest
‘Mensen projecteren hun gevoelens op dieren,’ geeft filosofe verlaten gebieden van West-Sumatra. ‘Ik ontdekte dat
en schrijfster Stine Jensen als belangrijkste reden van het mensen met tijgers een verbond sloten. Dat hebben de
waarom van het houden van dieren. Cultureel antropologe Nederlanders tijdens de koloniale overheersing nooit goed
Jet Bakels, die studie verrichtte naar weinig ‘aaibare’ dieren begrepen. De ambtenaren loofden geld uit voor elke dode
als krokodillen en tijgers, voegt eraan toe: ‘Tot deze sterke tijger. Maar er werd bijna geen tijger gedood. Dan zou de
dieren voelen mensen zich aangetrokken omdat ze de Indonesiër de geest van zijn voorouders hebben gedood, en
oppermacht van de natuur verbeelden en de mens tot dat past niet in hun visie. Liefde voor dieren en de speciale
nederigheid dwingen. In Indonesië zijn tijgers symbool betekenis die een dier krijgt toegedicht, is duidelijk cultu-
van goddelijke kracht.’ reel bepaald.’
Voor Stine Jensen was het ‘ondenkbaar’ dat haar boek over
apen over een andere diersoort had kunnen gaan: ‘De dubbel-
In het huis van Jet Bakels in Amsterdam, met uitzicht op zinnigheid van mensapen, hun ambiguïteit, zorgt ervoor dat
een dichtbegroeide tuin, passeren tal van dieren de revue, mensen zich met deze dieren kunnen identificeren. Ik ben
met de nadruk op apen en tijgers. Dat is niet verwonderlijk. in mijn jeugd weliswaar een traditioneel paardenmeisje
Stine Jensen schreef het boek Waarom vrouwen van apen geweest, maar in mijn boek moesten apen wel de hoofdrol
houden met als ondertitel De vergeefse mensenliefde voor spelen. De film King Kong uit is beslissend voor onze
Bokito en andere apen. Aan het begin van het gesprek zegt visie op mensapen, vooral geliefd door blanke vrouwen.
ze: ‘In de gangbare beeldvorming, zoals we die vinden in Het dier is groot, bezit brute krachten, maar kent ook antro-
boeken, films en romans, zijn veel vrouwen ongelukkig in pomorfe trekken. De spanning die de film oproept heeft een
hun huwelijk. Omdat mensapen op ons lijken, zoeken vooral hoog en expliciet erotisch gehalte. Zal de aap verder gaan
vrouwen contact met apen. Het bekendste en meest spre- dan alleen tederheid jegens de vrouw? Toont hij ook zijn
kende voorbeeld daarvan is de vrouw die in de Rotterdamse agressieve krachten? In mijn boek probeer ik een brug te
Diergaarde Blijdorp intens oogcontact zocht met de gorilla
Bokito. Die ontsnapte in mei . Voor dit dier was dat
innige contact onverdraaglijk. Het beroofde hem van het
dier-zijn. De vrouw vermenselijkte de gorilla.’ Ook Jet “3.6 miljoen katten, 2.6 miljoen zang-
Bakels ziet in de omgang van de mens met wilde dieren als
tijger en krokodil een aspect van ‘vermenselijking’. In haar en siervogels en 1.7 miljoen honden”
*Kester Freriks (1954) is verbonden aan NRC Handelsblad. Hij is schrijver van romans en van boeken over de natuur,
waaronder het recente Verborgen wildernis. Ruige natuur en kaarten in Nederland.
** Aloys Oosterwijk (1956) volgde de Academie van beeldende kunsten in Arnhem. Grote bekendheid verwierf hij met de strip
Willems Wereld in Panorama. Vanaf 2004 is hij rechtbanktekenaar.

10. 10
TER TAFEL
slaan tussen wetenschap en roman, tussen alfa en bèta. Op midden van de boot. Elke keer als de orka aan de opper-
die manier kan ik de liefde van mens tot dier persoonlijker vlakte kwam, dook hij juist op vlak naast de indiaan. Dat
verwoorden. Dat vrouwen gefascineerd zijn door apen, is ontroerde me zeer en sterkte mij in mijn gedachte dat de
ook het hoofdthema in het boek De vrouw en de aap van de band tussen orka en indiaan zeer hecht was. Het verzet
Scandinavische schrijver Peter Høeg. Hierin is de liefde van de indianen tegen het terugzetten is in mijn ogen
voor de aap expliciet. De vrouwelijke hoofdpersoon vindt gerechtvaardigd.’
bij de aap alles wat een man haar niet kan geven, zelfs de
onbaatzuchtige liefde. De aap is zachtaardig van karakter,
begripvol, trouw. Dat zijn eigenschappen die mensen in Hetzelfde probleem speelt nog steeds met de orka Morgan,
dieren zoeken. Niet het dierlijke aspect, maar juist het die door het Dolfinarium Harderwijk is opgevangen. Tot
menselijke.’ aan de rechtbank aan toe is tussen actiegroepen en biologen
gestreden om Morgan wel of niet vrij te laten. Bakels legt
uit: ‘Tegen de adviezen van de geraadpleegde orkakenners
Jet Bakels kiest eerder voor het standpunt van de wildheid in wilde de pressiegroep die opereert onder de naam Orka
dan voor de visie van de vermenselijking van dieren die Coalitie het dier vrijlaten. Volgens biologen betekent dat
Stine Jensen in haar publicaties verwoordt. Bakels de dood van het dier. De verzorgers van Morgan zijn geen
refereert aan het sprookje van Roodkapje in de populaire dierenmishandelaars, zoals sommige activisten in hate-
cultuur. ‘In Roodkapje is de wolf werkelijk een gevaarlijk mails laten weten. Ik vind zo’n extreme houding zorg-
en angstaanjagend dier. Dat geldt ook voor de vroegste ver- wekkend. De balans is zoek.’
halen en films over weerwolven. Hierin zijn weerwolven
verscheurende dieren. Maar het is interessant te ontdekken
dat, nu de wildernis zijn dreiging meer en meer verliest, ook
“Eén paard in de wei is
weerwolven geleidelijk een verschuiving van het horror-
achtige naar het aantrekkelijke en zelfs begeerlijke vertonen.
diepe eenzaamheid. Eén
Toch behouden ze altijd de krachten van de wildernis.
In onze cultuur hebben panters en tijgers een seksuele con-
marmot of konijn in
notatie, en die tref je in landen waar ze echt voorkomen, bij-
voorbeeld op Sumatra, niet aan. Wij kennen panterlingerie
een hok is een tragedie”
of sexy kleding met tijgerprints. De suggestie is duidelijk: Jet Bakels
vrouwen die dit dragen zijn zowel aaibaar als gevaarlijk,
het zijn femmes fatales.’ Stine Jensen is van mening dat de mens in onze maatschap-
Volgens Bakels zoekt de mens ‘altijd contact met de natuur, pij een veel te grote afstand heeft tot de natuur. Jet Bakels
met de dieren’. Maar de manier waarop is verschillend. Aan wijt die afstand aan de ‘verstedelijking en de welvaart’.
de ene kant van het spectrum bevinden zich mensen die hun Bakels: ‘Door de combinatie van die twee elementen, de
katten koesteren en praten met hun honden, aan de andere toegenomen welvaart én de distantie tot de natuur, roman-
kant heb je dierenactivisten. Bakels staat met hen soms tiseert de mens de natuur. Niet voor niets is Boer zoekt vrouw
op gespannen voet. Zij illustreert haar visie aan de hand van het meest bekeken televisieprogramma.’ Stine Jensen
de lotgevallen rond de orka Luna. Ze schreef hierover het maakte kortgeleden een reis door Groenland en daar
jeugdboek Luna, een ontroerend, waar gebeurd verhaal over ‘onderging ze de grote kracht van de natuur’. Ze vervolgt:
het mannelijke orkajong dat in afdwaalt van zijn familie ‘Ik moet toegeven dat ik zelfs zeehondenvlees heb gegeten.
en terechtkomt in de baai van Vancouver Island, Canada. Het leven is daar hard, het is pur sang overleven in de
natuur. En natuur is ook het samenspel tussen mens en dier.
Voor de Inuiten is een zeehond een dier dat voor voeding en
“Dieren vergezellen je op de reis kleding zorgt…’ Jet Bakels vult aan: ‘Wij zien in zeehondjes
lieve, witte diertjes met grote onschuldige ogen. Daar reage-
Stine Jensen door het leven” ren mensen op. Op deze manier worden jonge zeehonden
en ook ijsbeertjes tot symbolen van een wereld die bedreigd
‘De orka werd ontdekt door een jongen van een indianen- wordt. De stedelijke cultuur heeft voor velen een verpestend
familie. Kort daarvoor was het opperhoofd van de stam element in zich. Er wordt veel kapotgemaakt, er is van alles
overleden en voor zijn dood had hij aangekondigd terug te in de wereld van de natuur verprutst. Veel mensen willen
keren als orka. De indianen beschouwen hem als zijn reïn- daar iets tegen doen. Dieren bieden de mensen wat ze in de
carnatie,’ aldus Bakels. ‘Het bevalt de orka goed in de baai, harde werkelijkheid niet vinden.’
het dier wordt zelfs tam. Maar een groep wetenschappers
en dierenactivisten willen de orka terugbrengen naar zijn
familie op volle zee. De indianen verzetten zich ertegen. Ik Stine Jensen zegt: ‘Verhalen over dieren gaan altijd over
voer mee op een boot om Luna te vangen. Een van indianen, onszelf, ze vormen een afspiegeling van ons eigen leven en
de zoon van het opperhoofd, voer ook mee. Hij zat in het onze eigen wensen en dromen. Bijvoorbeeld vrouwen die in

11. 11
apen vervulling van hun verlangen naar mannelijkheid
zoeken. Het is in wetenschappelijk opzicht boeiend vast te
stellen hoe men denkt over een mannetjesgorilla met een
harem aan vrouwen. Vanuit het perspectief van de man zou
je kunnen denken: wat fantastisch, zo veel vrouwen voor
één man. Met de feministische visie kwam er een heel ander
idee tot stand: dat al die vrouwtjes die ene man dulden.
Mensen projecteren hun maatschappijstructuur op de die-
renwereld. En die projectie is a ankelijk van de tijdgeest.’
Uit eigen wetenschappelijke werkzaamheden kan Jet
Bakels deze visie onderschrijven: ‘In Afrika hebben dieren
soms een bijzondere status, maar ze vertegenwoordigen
niet de voorouders zoals in Azië. In Afrikaanse culturen
heet de luipaard ‘Koning van het Land’ en de krokodil
‘Koning van het Water’. Dat is de Afrikaanse manier om
hun ontzag uit te drukken en de natuur te ordenen naar
de het model van de mensenmaatschappij.’
Hoewel beide wetenschappers sympathie koesteren voor
de Partij voor de Dieren komen ze ook met bezwaren. Stine
Jensen: ‘In filosofisch opzicht is het niet goed je in te zetten
in de wei is diepe eenzaamheid. Eén marmot of konijn in
“Verhalen over dieren een hok is een tragedie. Spoor mensen ertoe aan altijd twee
dieren te nemen, die hebben elkaars gezelschap. Het is beter
gaan altijd over onszelf” om je in te leven in de gevoelswereld van de dieren zelf in
plaats van met menselijke projecties dieren tegemoet te
Stine Jensen treden.’
voor slechts één politieke doelstelling, want hiermee onder-
graaf je de kracht resultaten te behalen. Anderzijds ben ik Het mooie van de natuur en van dieren, vinden zowel Jet
blij dat deze partij bestaat.’ Jet Bakels is ook ‘blij met hun Bakels als Stine Jensen, is dat dieren ‘hun eigen gang gaan,
optreden, waardoor er meer aandacht is gekomen voor het hun eigen wereld bezitten en creëren’. Dieren zijn de hele
dierenwelzijn’, al is ze het vaak met hen oneens. Zij heeft in menselijke geschiedenis gebruikt om iets over onszelf te
het verleden meer dan eens aanvaringen gehad met dieren- zeggen. Er zijn sterke en zwakke dieren, zoals er sterke
activisten, onder meer omdat zij het opneemt voor domp- en zwakke mensen zijn. Dieren zijn slim of dom, eigenwijs
teurs van tijgers en leeuwen. ‘Je kunt best principieel tegen of timide. Deze eigenschappen tekenen de fascinatie van
het houden van ‘wilde dieren’ zijn, al vind ik niet dat daar de mens voor dieren. Zowel Jensen als Bakels zijn geïnspi-
goede argumenten voor zijn als je ze een goed leven kan reerd door het woord ‘reisgenoten’, zoals essayist Rudy
bieden. Het gaat bovendien om dieren die al generaties lang Kousbroek zijn houding tot dieren formuleerde. Jensen:
zijn gefokt,’ zegt Bakels. ‘Maar je moet niet je gelijk willen ‘Dieren vergezellen je op de reis door het leven.’
halen door dierentrainers, die dag en nacht met hun dieren En dan: hebben de dames zelf dieren? Die vraag doet Jet
in de weer zijn en zielsveel van ze houden, van mishandeling Bakels opspringen: ‘Ja, waar is mijn kat? Ik heb hem de hele
te beschuldigen.’ Ze stelt voor dat dierenactivisten, in plaats tijd niet gezien.’ Bezorgd loopt ze naar de tuindeuren om te
van valse beschuldigingen te uiten, zich beter kunnen kijken of het dier misschien is buitengesloten. Stine Jensen
richten op bestaand leed en er bijvoorbeeld voor pleiten dat heeft geen huisdieren, ‘wel een peuter van bijna twee jaar.
mensen ‘niet één, maar twee huisdieren nemen. Eén paard Dat is soms ook net een aapje, ze klautert overal op.’
Stine Jensen studeerde literatuurwetenschap en filosofie en Jet Bakels deed als cultureel antropoloog uitgebreid onderzoek
promoveerde in . Haar proefschrift Waarom vrouwen van in Sumatra naar de relatie tussen lokale bevolking en tijgers,
apen houden. Een liefdesgeschiedenis in cultuur en wetenschap krokodillen en andere in het wild levende dieren. In pro-
gaat over vrouwen en apen in film, literatuur, verhalen, reclames moveerde ze op deze studie: Het verbond met de tijger. Visies
en wetenschap, van Tarzan tot King Kong. Jensen combineert haar op mensenetende dieren in Kerinci, Sumatra. Bakels werkt als
werk als universitair docent literatuurwetenschap met diverse freelance tentoonstellingsmaker en publiceerde verschillende
journalistieke activiteiten, onder meer voor NRC Handelsblad. Toen boeken waaronder Hoe tem je een leeuw? Van welp tot circusartiest;
de zilverruggorilla Bokito op mei uitbrak in Blijdorp en een Menseneters. Koninklijke tijgers en heilige haaien, met A.M. Boer.
vaste bezoekster ernstig verwondde, verscheen een heruitgave En recent verscheen Luna, Strijd om een verdwaalde Orka.
van haar proefschrift met de (nieuwe) ondertitel De vergeefse
mensenliefde voor Bokito en andere apen.

12. 12 GROO(T)S Tekst: Mariken Bokeloh | Beeld: Hugo Schuitemaker*
Herder Johan Griffioen over landschapsbeheer
EEN JONGENSDROOM, NEE, DAT WAS HET NIET. JOHAN GRIFFIOEN ROLDE
NA EEN VERLEDEN ALS JEUGD- EN JONGERENWERKER EN LANGDURIG
MELKVEEHOUDER NOODGEDWONGEN IN ZIJN BAAN ALS BEHEERDER VAN
DE SCHAAPSKOOI BIJ HET GOOIS NATUURRESERVAAT. HET WAS VOORAL
EEN SOCIALE AFWEGING OM BIJ ZIJN VRIENDEN EN FAMILIE IN DE BUURT
TE BLIJVEN WERKEN. INMIDDELS ZIJN DE SCHAPEN EN HET CULTUURLAND-
SCHAP IN BLARICUM UITGEGROEID TOT GRIFFIOENS’ GROOTSTE PASSIE.
Dieren raken snel uit balans,
dat blijft een broos gegeven
Waarom juist schapen (en runderen) op de gedrag te ontwikkelen, want we willen dat de Wat maakt uw functie als herder zo bijzonder?
Blaricumse hei? dieren zo veel mogelijk op zichzelf blijven. Met Als herder draag ik mijn steentje bij aan de
Schapen handhaven sinds jaar en dag het respect voor de dieren beschouwen wij ze als uitvloeisels van de Bijbelse schepping en ben ik
cultuur landschap op zandgrond. Vóór (vóór onderdeel van het terrein. Alleen bij extreme één met de natuur. Dat is prachtig.
de kunstmest) hield men schapen voor de mest, (weers)omstandigheden voeren we bij op diverse Het natuurlijke karakter van de dieren is zo puur.
waarmee de arme zandgronden tot bouwakkers locaties. Zo behouden we de natuurlijke trek en De samenhang die je in een kudde ziet, dieren
werden gemaakt. De mest wordt vooral gepro- zoektocht naar voer. die de wacht houden en het voortouw nemen bij
duceerd in rusttijd tijdens het herkauwen. In de Het blijft een broos gegeven, want als mensen gevaar, dat zijn wij mensen kwijt. Het feit dat je
potstal, het woord zegt het al, een stal waar de dit langdurige proces doorbreken (door bijvoor- met begrazing openheid in het cultuurlandschap
mest wordt opgepot, werd de mest afgedekt beeld te voederen) raken de dieren uit balans. weet te waarborgen treft mij.
met heideplaggen (met wortel en al) en heide- Het buitenleven, zo in de vroegte met opkomende
maaisel. De zaden hierin kunnen in gunstige Wanneer is uw taak volbracht? zon, dan is de natuur op haar mooist. Dat geeft
omstandigheden na tachtig jaar nog ontkiemen. Nimmer. In trok ik zo’n honderd kilometer een extra drive om buiten actief te zijn.
Na werden schapen minder belangrijk. Er ont- met mijn schapen over de Utrechtse Heuvelrug.
stonden meer bossen, kijk maar naar de Utrechtse De schapen dienden als surrogaat voor wilde
Heuvelrug, waar deze hei een uitloper van is. dieren om de versnippering van hun leefgebied
en de noodzaak van natuurlijke gebiedsovergan-
Welke taak is u toebedeeld bij het Goois gen aan te tonen. Het resulteerde in de ontwik-
Natuurreservaat? keling van twee naar negen ecoducten. Ook
Mijn taak is om het terrein verschraald te laten vloeide er een overeenkomst uit voort met de
blijven en zo een evenwichtige situatie te creë- provincie Noord-Holland, Utrecht, gemeentes
ren. Ik streef na dat het oorspronkelijke in de op de Heuvelrug en Prorail, die rekening houden
natuur van het terrein niet wordt aangetast. met natuurlijke overgangen, daar waar wegen
We spannen ons in om dieren met een optimaal worden geconstrueerd.
*Hugo Schuitemaker is freelance fotograaf. Met zijn bedrijf Zeeliefhebbers verkoopt hij duurzame vis in
combinatie met fotografie en recepten. www.zeeliefhebbers.nl
Johan Griffioen is beheerder van de Schaapskooi, stuurt de herders aan en is verantwoordelijk voor de
educatieprojecten in de Schaapskooi. Aan huis heeft Griffioen een paardenpension, waar eigenaars zelf hun
paarden verzorgen.

13. 13
“Ik draag bij aan
de uitvloeisels
van de Bijbelse
schepping en
ben één met de
natuur”

14. 14 OP PAD
Paarden-
Borstelen, kletsen, knuffelen,

15. 15
Tekst: Jan Dobbe* | Beeld: Gerrie Hondius**
ZE DOEN ER ALLES VOOR OM BIJ ‘HUN’ PAARD OF PONY TE ZIJN. MEISJES, GROFWEG IN DE
LEEFTIJD VAN 9-14 JAAR, VOOR WIE HUN PAARD OF PONY HUN ALLES IS. ZO’N GROOT DIER
DAT JE MAATJE WIL ZIJN EN ZICH HEERLIJK LAAT VERTROETELEN. PRACHTIG VINDEN ZE HET.
MAAR EEN PAARD IS DUUR EN DUS LUKT HET NIET ALTIJD OM ER ZELF EEN AAN TE SCHAFFEN.
GEEN NOOD, HET PAARD VAN EEN ANDER MAG OOK. ALS JE MAAR LEKKER KUNT BORSTELEN,
KLETSEN, KNUFFELEN, TUTTEN EN NATUURLIJK RIJDEN. EEN PAARD ALS ‘SOULMATE’, BIJ WIE
HET VEILIG TOEVEN IS. VOOR GRNVLD DOOK JAN DOBBE IN DE ACHTERGRONDEN VAN DEZE
SUBCULTUUR.
tutten en, natuurlijk… rijden
Sociaalweten-
schapper Linda Duits ( )
promoveerde in
willen graag laten zien dat zij bij deze groep
horen. Ze lezen in de klas graag zichtbaar
kennis je hebt en hoe toegewijd je bent. Of je
nu hiphopper bent of paardenmeisje.’ Duits
op de cultuur van meisjes in de multi- paardenboeken en ze hebben paardenposters haalt onderzoek aan waaruit blijkt dat de
culturele samenleving, waarbinnen ‘paarden- aan de muur. Hun vrije tijd brengen ze door meeste meisjes die op doordeweekse dagen
meisjes’ een subcultuur vormen. Ze heeft haar op de manege, hun vakantie op paardenkamp. rijden, gemiddeld , uur op de manege zijn en
eigen bureau ‘Diep Onderzoek’ en is als onder- Daarnaast zie je dat paardenmeisjes vriendin- meisjes die in het weekend rijden gemiddeld
zoeker verbonden aan de Universiteit Utrecht. nen zijn met andere paardenmeisjes.’ uur. ‘De activiteiten op de manege zijn het
‘Paardenmeisjes vormen een aparte subcultuur Als je de meisjes vraagt om zelf te definiëren verzorgen van pony’s, het tutten met pony’s, het
binnen de algemene meisjescultuur,’ aldus wat een paardenmeisje is, stellen ze vooral kijken naar lessen, het opruimen van de stallen,
de onderzoekster. ‘Dit is op zich al bijzonder, toewijding centraal, aldus de onderzoekster. ‘Je het losgooien van pony’s in de paddock, het
omdat er maar weinig ‘echte’ meisjessubcultu- moet er iets voor over hebben, anders hoor je er rondhangen in de stallen, het op- en afzadelen
ren zijn. Het is een tijdloze cultuur; hij bestaat niet bij. Dit sluit aan bij reguliere subculturen: van pony’s en natuurlijk het rijden.’
al sinds de jaren ’ -’ en is onverminderd toegang tot de groep is a ankelijk van hoeveel
populair.’
Paardenmeisjes tref je volgens Linda
Duits vooral aan in de leeftijd van
tot jaar. ‘Er zijn ook wel oudere paarden-
“Je weet zeker dat het tussen
meisjes, maar zij vormen een uitzondering.
Bij hen staat niet meer alles in het teken van de
jullie blijft. Je kunt elkaar
paarden. Het wordt meer een hobby. De groep
die ik hier aanduid met ‘paardenmeisjes’ is vertrouwen, en hij luistert
anders, omdat het gaat om een groep die zich
onderscheidt van leeftijdsgenoten. De meiden altijd naar je” Sarah (15) over haar pony Karel
** Jan Dobbe is freelance journalist en tekstschrijver. Tot 2009 werkte hij bij de Nederlandse Vereniging tot bescherming van dieren als
hoofdredacteur van het ledenblad DIER.
**Gerrie Hondius werkt als freelance (strip)tekenaar, illustrator, (live)cartoonist, schilder en schrijfster.

16. 16
OP PAD
Sarah Bloem ( ) uit Leiden is een “Het Penny-meisje laat zich graag
echt paardenmeisje: ‘Het liefst ben ik de
hele dag op de manege om te rijden en te sprin- meenemen in een fantasie”
gen, of om gewoon steeds bij mijn pony te zijn.
Ik zou alles voor hem doen.’ Hoe is dat zo geko-
men? ‘Mijn broer begon met paardrijden. Ik school moet besteden. Daarvóór was ik elke dag zich graag meenemen in een fantasie. Het
was toen zes en ik ging altijd met hem mee naar wel drie uur op de manege en dat gaat niet goed merendeel wil later ook zelf een paard. Bij het
de manege. Pas een jaar later sprong de vonk samen met school.’ paard vindt ze een toevluchtsoord: ze kan er
over. Op mijn zevende ging ik zelf op paardrijden haar verdriet en geheimen kwijt. Verzorging
en vond het meteen helemaal leuk.’ Sarah reed ‘ - ’ is dan ook een belangrijk aspect. Ze wil het
eerst op Darling, een pony van de manege. ‘Op Saskia Ven ( ) is hoofdredacteur van allerbeste voor het paard en is ook erg veront-
Darling heb ik tot m’n elfde gereden. Toen werd hét blad voor paardenmeisjes, de waardigd als iemand het in haar ogen fout doet.
ik te groot voor hem. Gelukkig konden we een Penny. Het zal u niet verbazen dat zij zelf Penny biedt een voorbeeld, een kader waarin
grotere pony “leasen”: Karel, de pony van een ook ooit een paardenmeisje was: ‘Ik wilde op ze dit terugvindt.’ In het blad vinden de meiden
ander meisje. Ik reed wel drie keer in de week mijn zesde al een paard, maar mocht op mijn posters, verzameldingetjes, allerlei tips en
op hem, heerlijk. Toen wilde de eigenaar Karel negende pas echt gaan rijden. Wat wij met ons trucs om je paard goed te verzorgen en natuur-
verkopen omdat het meisje op een groter paard blad bieden, is het ‘Penny-gevoel’. Dat staat lijk spanning en avontuur in de stripverhalen
overstapte. Dat vond ik heel erg en daarom voor de ultieme paardenbeleving van (voor- die een groot deel van het blad innemen.
besloten mijn ouders Karel voor mij te kopen. namelijk) meisjes in een goede, veilige sfeer De Penny, met edities per jaar, laat zien dat
Ik heb hem nu alweer twee jaar.’ Het bijzondere waar plezier de boventoon voert. Je moet je er de subcultuur ‘paardenmeisjes’ van een gewel-
aan een pony vindt Sarah dat je alles aan hem thuis kunnen voelen. Er is respect voor elkaar, dige vitaliteit is. Het blad heeft een oplage van
kunt vertellen: ‘Je weet zeker dat het tussen voor paarden én mensen. De Penny is een plek gemiddeld maar liefst . exemplaren. Er is
jullie blijft. Je kunt elkaar vertrouwen, en hij waar ze kunnen dromen. Het Penny-meisje laat een hele community omheen gebouwd, met een
luistert altijd naar je.’ Sarah vindt het geen
enkel probleem om hard voor haar pony te
werken: de stal uitmesten, borstelen. ‘Op de DE VERDRONKEN PAARDEN VAN AMELAND
manege ben ik eigenlijk het liefst, dat is de In verdronken bij Ameland acht trekpaarden bij De verdronken paarden van Ameland van Frank Jonker
enige plek waar ik echt mezelf kan zijn. Het het te water laten van een reddingsboot tijdens een uitgegeven, ter herinnering aan de ramp en om de
kost wel veel tijd, en daardoor heb ik weinig tijd zware storm. Naar een idee van de uitgever van de bewoners van Ameland te bedanken voor hun mede-
om met vriendinnen wat leuks te doen. Maar Penny diende dit verhaal als basis voor de speelfilm werking aan de totstandkoming van de film.
mijn pony zou ik nooit wegdoen.’ Delen doet ze Penny’s Shadow. De zwarte hengst Shadow die de Het album is ook los in de boekhandel verkrijgbaar.
hem wel: sinds kort deelt Sarah Karel met een hoofdrol speelt, is in de film een nazaat van een van Holco Publications
jongen: ‘Hij berijdt Karel op dinsdag en vrijdag. de verdronken paarden. Daarnaast is het stripalbum ,
Op die dagen kan ik niet omdat ik meer tijd aan

17. 17
levendige website, een eigen Penny tv, en en waar je als tegenprestatie op mag rijden. bijna menselijk, een wezen dat je kunt ver-
hyves- en facebook-pagina’s waar de meiden De eigenaresse van mijn paard komt elke week trouwen. Bij meisjes die zich geen relatief dure
volop aan deelnemen. Er worden verder even kijken, dat gaat prima. Ze kan er zelf niet hobby als paard of pony kunnen veroorloven,
boeken uitgegeven, er verschijnen regelmatig op rijden, bij haar wordt hij onhandelbaar.’ zie je overigens wel grote a ectie voor het
specials van het blad en er is dit jaar zelfs een Sanne won met haar verzorgpaard al de nodige kleinere huisdier. Parkieten en cavia’s worden
succesfilm in nauwe samenwerking met Penny prijzen in dressuur- en springconcoursen, dus ook zwaar bemind! Deze liefde wordt echter
uitgebracht: Penny’s Shadow. Deze familiefilm ook sportief gesproken kan ze haar hart bij de niet ondersteund door speciale media: er is nu
van regisseur Steven de Jong, met een mysteri- paarden ophalen. ‘Ooit wil ik natuurlijk mijn eenmaal geen tijdschrift met hamsters in een
eus zwart paard in de hoofdrol, trok in de bios- eigen paard, want je kunt niet eeuwig met het hoofdrol. Dit zal zeker een financiële reden
coop bijna . bezoekers en komt dezer paard van een ander aan de gang blijven.’ hebben: aan de paardenmeisjes is meer te ver-
dagen uit op dvd. Saskia: ‘Hij heeft alle ingredi- dienen. Daarnaast biedt de liefde voor een kat
enten die bij het Penny-gevoel horen: de liefde of hond ook op vrijetijdsgebied minder moge-
en vriendschap tussen paard en mens, avon- Waarom moet het voor deze meiden lijkheden voor wat we ‘identiteitsperformance’
tuur, spanning en… er zijn striptekeningen in altijd een paard zijn en is een hond of noemen: het laten zien wat je bent door middel
verwerkt.’ kat niet voldoende? We vragen het aan van stijl, zoals kleding, mediagebruik en waar je
onderzoekster Linda Duits: ‘Mensen benaderen graag over praat. Met een parkiet kun je minder
‘ ’ paarden van oudsher al met meer respect en tijd doorbrengen, een kat heeft minder ver-
Student Kinderopvang Sanne Wener als een meer gelijkwaardig wezen. Zo spreek zorging nodig, er is geen speciaal kamp voor
( ) is gezien haar leeftijd wellicht je niet van ‘poten’ maar van ‘benen’ van een hondenlie ebbers – deze dieren bieden dus
paardenmeisje af, maar stiekem is ze paard, een paard kan ook lachen en hij is groter simpelweg minder mogelijkheden om je
het gebleven. ‘Op mijn vijfde jaar wilde ik dan bijvoorbeeld een hond. Dat maakt hem identiteit mee uit te dragen.’
al voor paarden zorgen. Aanleiding was een
verjaardagspartijtje van een vriendinnetje. We
“Ooit wil ik natuurlijk mijn
gingen paardrijden, voor mij was het de eerste
keer. Ik was meteen verkocht: ik wilde vanaf
dat moment niets liever dan met paarden
werken.’ Algauw was Sanne vaste gast op de
manege in Breda, waar ze nu al zo’n jaar
eigen paard, want je kunt
komt. ‘Mijn ouders vonden het prima, het hield
me letterlijk van de straat.’ niet eeuwig met het paard
Toen Sanne er nog echt helemaal middenin zat,
was ze minimaal uur per week bezig met van een ander aan de gang
blijven”
haar ‘verzorgpaard’. Sanne licht toe: ‘Dat is het
paard van een ander waar jij voor mag zorgen

18. 18
OP PAD
klimmen en hem kunt berijden, op dat moment voor je. Hij zal je niet verraden zoals je vrien-
Marjan Tulp ( ) is hoofdredacteur vorm je een geheel met hem.’ dinnen dat wel doen. De meisjes ervaren hun
van het paardenblad Bit. Ook zij was ooit Hoewel ze zelf paardenmeisje is gebleven en nu band met hun pony/paard echt als een intieme
een paardenmeisje en is het in haar hart geble- haar eigen paard berijdt, is Marjan heel duide- vriendschap.’
ven: ‘Al op prille leeftijd zette ik steevast een lijk over het punt waarop het voor de meeste Onderzoek toont aan dat meisjes soms verliefd-
paard op mijn verlanglijstje. En ja hoor, vanaf paardenmeisjes is gedaan: ‘Als ze op een leef- heidsgevoelens hebben, die ze projecteren op
mijn zesde jaar mocht ik ponyrijden en op mijn tijd van - komen, een scooter kunnen het paard. Ze kunnen hem aanbidden op een
achtste kreeg ik er een voor mezelf. Zorgen berijden en als de jongens in beeld komen, zie manier die niet bedreigend is ( jongens aanbid-
voor een paard of pony vond ik toch wel zoiets je ze veelal a aken.’ den is veel enger). Zij zijn bovendien de baas
prachtigs. Ik was zo’n meisje dat niet met over het paard: zij hebben de controle. Met
poppen speelde, maar juist veel buiten was en jongens ontbreekt die controle. Kort gezegd:
in bomen klom.’ Kan Marjan het verschijnsel Terug naar de wetenschapper. Linda het paard is een substituut voor een vriendje.’
‘paardenmeisje’ verklaren? ‘De psychologie Duits zoekt de dieperliggende motieven om
erachter is vrij simpel. Meisjes in de puberleef- ‘paardenmeisje’ te worden vooral in de sociolo-
tijd hebben een grote behoefte om te verzorgen. gie: ‘Een reden is gewoon dat het een subcul- Over vriendjes gesproken… Is het niet
Paarden, hoe groot ook, zijn aaibare dieren. Ze tuur is: een groep met een identiteit waar je bij gek dat je bijna nooit paardenjongens tegen-
zijn groot en sterk, maar ook heel zachtaardig kunt horen. Dat is voor alle jongeren belangrijk. komt? Het lijkt toch iets typisch meisjesachtig.
en lief. Ze hebben altijd oor voor je en zullen je Sommige meisjes worden fan van Justin Marjan Tulp: ‘Jongens gaan vooral voor het
nooit iets aandoen. Zo worden het een soort Bieber, andere worden paardenmeisje. Daar- sportieve element. Tutten is iets voor meisjes,
Grote Vriendelijke Reuzen, lieve beschermers. naast is een paard een grote vriend. Uit inter- daar zul je jongens nooit mee bezig zien. Die
Ze hebben bovendien lange manen en staarten, views weten we dat de meisjes hun paard ook vinden dat iets voor mietjes. Wel zie je mannen
waar je al je creativiteit op los kunt laten. echt zo zien. De puberteit is een periode van van -plus alsnog geïnteresseerd raken in
Lekker borstelen, vlechten enzovoort. Wat verandering, ook verandering van vriendinnen. paarden, maar dan ook weer voor het ‘cowboy’-
helemaal mooi is, is dat je op zijn rug kan Een paard kun je vertrouwen, die is er altijd gevoel. Stoer, één met de natuur, dat soort
gevoelens. En ook onder de vrouwen zie je na
hun ste vaak alsnog de liefde voor paarden
“Kort gezegd: het paard is een opbloeien. Dat zijn dan weer meer de power
women: je berijdt een dier van kilo en
substituut voor een vriendje” weet daar op elegante wijze mee om te gaan.
Dat geeft een bijzonder stoer gevoel.’

19. [ ]
Grand Café Groeneveld
is heropend in het gerenoveerde Koetshuis
van Kasteel Groeneveld!
Stijlvol genieten in de ambiance van landgoed & kasteel
Grand Café Groeneveld heet u van harte welkom.
Ruim keuze uit de mooiste biologische producten
van het landgoed en directe omgeving met liefde en
zorg bereid door P4 catering.
Tot eind 2011 schenken wij dinsdag t/m vrijdag gratis
!!"#$%!!&!#'()*!#'(+,!#(+#$-!!.
reserveren:
035­5421192
info@grandcafegroeneveld.nl
www.grandcafegroeneveld.nl

20. 20 MIJN LANDSCHAP Tekst: Brigitte van Mechelen | Beeld: Marinus van Dijke
ONDER-
WEG
NAAR WEER EEN
NIEUW VERGEZICHT
Marinus van Dijke over immer veranderende duinen
EEN KLEINE DUINVALLEI, 60 METER DOORSNEE, OMRINGD DOOR LIGUSTER, VLIER EN
DUINDOORN. SINDS 1995 GEBRUIK IK DEZE LOCATIE ALS MIJN ATELIER.
IN DAT JAAR VOND ER IN MIJN ATELIER AAN HUIS EEN VERBOUWING PLAATS. DE VLOER MOEST
ERUIT EN IN HET DUINZAND DAT ERONDER BLEEK TE LIGGEN WERD EEN DIEPE KUIL GEGRAVEN.
INEENS WIST IK: IK MOET OPHOUDEN ‘BUITEN NAAR BINNEN’ TE HALEN MAAR JUIST ‘BINNEN
NAAR BUITEN’ BRENGEN. MIJN ATELIER HOORDE BUITEN.
Halverwege de jaren
zeventig
centreren, namelijk op de door natuurlijke coulis-
sen omsloten stuifvallei die ik als buitenatelier
kwetsbare, dat is wat me fascineert. Ik schilder,
film en fotografeer dat wat er veranderd is als
raakte ik gefascineerd door de badcultuur: koos, was dus heel drastisch. Maar in plaats van het geregend of gesneeuwd heeft.
badhokjes, strandstoelen en dergelijke. In het een inklinkende werking die je misschien zou ver- Ook maak ik van elk bezoek een klein verslag.
verlengde daarvan was het plan om, toen ik een wachten, ontstond een tegengestelde beweging. Dit materiaal heeft geleid tot reliëfs, grafiek,
jaar naar Italië ging, me te verdiepen in de bad- Ineens gebeurde er heel veel… tekeningen, schilderijen, foto- en papierwerken.
cultuur aldaar. Ik ben het hele schiereiland af- Met regelmaat stel ik boeken samen. Door zo’n
gereisd maar gaande deze reis raakte ik geboeid boek al bladerend, blad na blad dus, te filmen,
door de talloze parken in de op flaneren inge- Door het volgen van processen zoals het verstui- ontstaat er iets wat je ook meemaakt als je een
richte strook langs de Italiaanse kust. En dan ven van zand, zag ik allerlei details: sporen van wandeling maakt. Je komt naderbij, focust op
specifiek in de plattegronden ervan. Terug in een ree, een mol of van vogels. Ook kreeg ik oog een detail en laat het beeld op weg naar weer
Nederland ben ik plattegronden van denkbeeldige voor de continue verandering van de kleuren van een nieuw vergezicht weer achter je.
parken en duinen gaan maken. Heel groot, zodat het landschap.
je er echt doorheen kon wandelen. Atmosfeer, wind, regen en tijd grijpen voor-
De beslissing om me op een klein gebied te con- durend in op de stuifvallei; het vergankelijke en Spoorzoeken doe ik behalve in de duinen zelf, ook

21. 21
in archieven. Het was tijdens zo’n archiefmiddag soort, te zien hoe het er in voorstond. Deze bijvoorbeeld. De taal die ze gebruiken is als
dat ik stuitte op een artikel in het blad Buiten uit gegevens van honderd jaar terug tekende ik in poëzie voor mij.
waarin fotograaf F.F.P. Bins een duinwande- met potlood dat ik vervolgens heb uitgeveegd. En soms komen we langs verschillende wegen
ling beschrijft die hij samen met hoteleigenaar tot dezelfde conclusies. Zo heb ik op basis van
Jan Bom op Schouwen maakte. Ik kwam op het luchtfoto’s die sinds om de vijf jaar zijn
idee die wandeling te reconstrueren en deze Behalve reflectieve, heb ik ook voorspellende genomen ontdekt dat de windrichting van zuid-
honderd jaar later opnieuw te lopen. De verande- tekeningen gemaakt. Die laten zien hoe het west naar meer zuidzuidwest ging. Toen ik dit
ringen in het duingebied gebruikte ik als aan- verder zou kúnnen gaan. Een soort half weten- eens besprak met een waterbioloog bleek hij
leiding voor een beeldende weergave. schappelijke fantasie, want echt voorspellen hetzelfde te hebben geconcludeerd. Niet op
In De Kabinetten van De Vleeshal heb ik bijvoor- laten duinen zich niet. Duinen zijn grillig. Ook basis van het zich verplaatsende zand maar
beeld een negen meter lange wand gevuld met wetenschappers beamen dat. op basis van de vorming van mosselvelden.
getallen die de hoogtelijnen weergeven. Naast Sowieso vind ik het interessant om te zien
de harde lijn van de huidige situatie is, als een hoe anderen naar het gebied kijken. Geografen
‘Mijn Landschap’. Ja, zo kan ik het duingebied wel
noemen. Doordat ik er al zo lang kom als zoon
van de vuurtorenwachter van Haamstede speelde
Een wandeling, honderd jaar, een reconstructie is behalve de titel
ik altijd in de duinen is het me zo vertrouwd.
van de tentoonstelling van Marinus van Dijke in De Kabinetten
van De Vleeshal ook de titel van het ste deel van de Slibreeks. Maar door de manier waarop ik er nu mee bezig
Het slibboekje bestaat uit een omslag met daarin drie deeltjes. ben, dat heel precies kijken en dat al jarenlang,
In het eerste deeltje een wandeling is gebruik gemaakt van de lijkt het of ik steeds meer ontdek. Terwijl ik dat
teksten en de foto uit het bovengenoemde artikel van F. Bins.
In het tweede deeltje honderd jaar werden twee tekstblokjes uit
wat ik ontdek steeds beter kan duiden. Het is als
het boek De Kop van Schouwen onder het zand van Frans Beekman een stuk gereedschap, hoe langer je het gebruikt
gebruikt. De tekstfragmenten in het derde deeltje een reconstructie hoe beter je het kan hanteren.
zijn ontleend aan het boek Verborgen Wildernis van Kester Freriks. Ik heb dan ook niet de neiging om mijn buiten-
In elk deeltje bevindt zich een gevouwen kaart.
atelier ‘de plek’ noem ik het te verlaten. Ik blijf
www.marinusvandijke.nl | www.vleeshal.nl er terugkomen.

22. 22 VERHAAL Tekst: A.L. Snijders* | Beeld: Wouter Tulp**
* A.L. Snijders maakte furore als schrijver van columns en staat bekend als een van de grootste
schrijvers van het zeer korte verhaal, kortweg ZKV genoemd. In won hij de Constantijn
Huygens-prijs. In schrijft Snijders speciaal voor GRNVLD een column.
** Wouter Tulp volgde de opleiding illustratie aan de Willem de Kooning Academie in Rotterdam
en is werkzaam als freelance illustrator.
Zijn werk loopt uiteen van karikaturen, redactionele illustraties, kinderboekillustraties en hij werkt
ook mee aan animatieprojecten. Tulp heeft zich een breed scala aan technieken eigen gemaakt die
hij ook gebruikt in de illustraties bij de verhalen van A.L. Snijders in GRNVLD.

23. 23
En door de raadsel-
achtige woorden Planken Wambuis, een eufemisme voor doodskist. Ik reed ernaartoe op een herfstmiddag die
door panne een herfstavond werd. Op een modderig pad zakte mijn zware auto tot zijn assen weg en kwam niet
meer van zijn plaats. Planken Wambuis bleek heel eenzaam en erg natuurlijk, er was geen menselijk spoor te zien,
ik moest lopen en zoeken. Het werd al donker toen ik een huis in de verte aan een bosrand zag – nog een kwartier
lopen. Er woonde een man alleen, die mij begroette met een Latijnse zin: Silentium noctis, clausum cubiculum,
lumen unum. Ik was onaangenaam verrast en zei hem dat hij dat niet kon doen, ik had de hbs bezocht, de hogere
burgerschool, waar zoals hij ongetwijfeld wist, geen Latijn werd onderwezen. Niettemin was ik nieuwsgierig
naar de betekenis van de zes woorden. Hij zei: ‘De stilte van de nacht, een gesloten vertrek, één lampje.’
Ik vroeg waarom hij het in het Latijn zei. Hij antwoordde: ‘Vindt u het niet bijzonder dat de Romeinen in zes
woorden kunnen zeggen waar wij er tien gebruiken?’
Ik vroeg of hij het zelf bedacht had. Nee, het was het antwoord van Marcus Fabius Quintillianus op de vraag
wat een schrijver nodig heeft. Hij was een Spanjaard, Romeins staatsburger en beschermeling van keizer
Vespasianus. Hij woonde in Rome, in de eerste eeuw van onze jaartelling, hij was een deskundige op het gebied
van de retorica.
De kluizenaar had de raad van Quintillianus opgevolgd, het vertrek was volkomen kaal, er stond een tafeltje,
een stoel en een bed, er hing niets aan de muren, door het raam was het oerlandschap van Planken Wambuis te
zien. Mijn nieuwsgierigheid liep op als koorts, maar ik zweeg, want je weet het bij zulke mensen nooit, een
geleerde kluizenaar (ik schatte hem op tachtig) kan bij spanning hemels glimlachen of ineens ontplo en en
sterven. Hij bood me een glas water aan en rookte een sigaret, hij was heel vriendelijk en na de beginstilte praatte
hij alsof we in Den Helder in de keuken van een premie A-woning zaten. Na een halfuur durfde ik deel te nemen
aan het gesprek, ik vroeg of hij schrijver was. Nee, zijn dagtaak was roken, hij rookte de hele dag terwijl hij
tegelijkertijd naar buiten keek, hij was een natuurlie ebber. Hij was tien jaar geleden teruggekeerd naar
Nederland, hij had dertig jaar in Amerika gewoond, waar hij had leren roken. Ik vroeg of roken een kunst was.
Dat beaamde hij, het was kunst.
Hij was in Planken Wambuis gaan wonen, omdat het doodskist betekent. Hij wilde op een plek wonen
die hem taalkundig uitnodigde te sterven. Zijn broer had hem op het idee gebracht, toen hij hem na zijn aankomst
uit Amerika ophaalde bij het Centraal Station. Ze liepen over het Damrak en het Rokin
naar het hotel. In Arti et Amicitiae werd een tentoonstelling gehouden, aan de gevel hing een
groot, gefiguurzaagd portret, vier bij zes meter. De ogen en mond en enkele haarlijnen waren
uitgespaard – daarachter brandde licht. In het linkeroog zat een rood, verlicht hart met de woor-
den Hello baby, I’m yours.
Zijn broer had het al op de heenweg gezien, en zei: ‘Je moet in Planken Wambuis gaan wonen, ik
weet daar een leegstaand huis.’
Ik vroeg wat het gefiguurzaagde beeld met Planken Wambuis te maken had. Dat wist hij ook niet, zijn
broer was een eigenaardige man, hij deed vaak dingen die onbegrijpelijk waren. Als hij een mol gevangen
had, begroef hij die niet in de aarde, maar in de lucht, vanwege het evenwicht. Hij vulde een ballon met gas die
het sto elijk overschot in een papieren zak tot grote hoogten bracht.

24. Dieren
24 ZWARE KOST
Schrijfster Jennifer Armstrong
over de moraal binnen dierenverhalen
en de consequenties daarbuiten als

25. 25
Tekst: Jennifer Armstrong * | Beeld: Ingrid en Dieter Schubert**
NET ALS DE ARK VAN NOACH ZITTEN KINDERBOEKEN VOL MET DIEREN. MAAR LIEFST 52 VAN
DE 150 BEST VERKOCHTE KINDERBOEKEN VAN DE VERENIGDE STATEN (2000) GAAN OVER
DIEREN OF HEBBEN EEN DIER IN DE HOOFDROL EN IN TALLOZE ANDERE SPELEN ZE EEN BIJROL.
DAT KAN GEEN TOEVAL ZIJN.
(lees)voer Er zijn allerlei redenen om voor kinderen
“Met de ene hand
verhalen over dieren te schrijven, tekenen, uit te geven of een schattig kuiken-
tje aaien en met de
voor te lezen. De eerste reden is uiteraard het bijbrengen
van kennis over de natuur en dieren. Ook de ontwikkeling
van een gevoel van rentmeesterschap voor de aarde en alles
wat daarop leeft kan een motivatie zijn: om gevoelens van
compassie, warmte, verwondering, en nieuwsgierigheid andere kipnuggets
teweeg te brengen en te leren deze in praktijk te brengen.
Maar is het niet meer dan hypocriet om kinderen eerst mee
te laten voelen met de moed van de leeuw, trouw van de
in saus dippen”
hond, wijsheid van de uil of de nieuwsgierigheid van de aap
om ze daarna hamburgers en broodjes ham te eten te geven? Hier wil ik het met u over hebben, maar eerst nog wat meer
over de ontwikkeling van moraal en ethiek.
In de Verenigde Staten worden naar schatting ieder jaar
tien miljard dieren (exclusief vissen) gedood voor mense-
lijke consumptie. Dat zijn meer dan één miljoen dieren Sociaal psycholoog Jonathan Haidt, verbonden aan de
per uur. Hoeveel boeken er ook worden geschreven over Universiteit van Virginia, heeft onderzoek gedaan naar de
konijntjes die weglopen, eendjes in het drukke stads- oorsprong van moraal. Op basis van antropologisch onder-
verkeer, of opgewekte biggetjes – bij dit enorme geweld zoek onder verschillende culturen, concludeerden Haidt en
valt dit in het niet. zijn collega’s dat iedereen reeds bij de geboorte aanleg heeft
Hoe kan het groeiende ethische besef van een kind dat voor vijf soorten moreel gedrag.
dierenboeken uit de bibliotheek haalt, rijmen met het De eerste soort heeft te maken met zorgzaamheid en het
broodje ham? Wat moet zo’n kind denken van een ver- voorkomen van leed – van nature is de mens geneigd voor
trouwde volwassene die met de ene hand een schattig anderen te zorgen en te voorkomen dat de ander kwaad
kuikentje aait en met de andere kipnuggets in saus dipt? wordt gedaan. De tweede categorie heeft betrekking op
** Jennifer Armstrong is een Amerikaanse schrijfster van meer dan honderd boeken voor kinderen in
alle leeftijden. Ze heeft diverse prijzen gewonnen voor zowel haar fictie als haar non-fictie boeken.
** Ingrid en Dieter Schubert zijn beiden afkomstig uit Duitsland, maar al jaren gevestigd in Nederland.
Het duo maakt prenten- en kinderboeken waarin dieren vaak een (hoofd)rol hebben.

26. 26 ZWARE KOST
rechtvaardigheid en wederkerigheid. De Gulden Regel van Het is onvoldoende om kinderen te vertellen dat ze moeten
het christendom (wat gij niet wilt dat u geschiedt, zo doet ‘doen wat goed is’ omdat ze anders straf krijgen. Wat wij
dat ook een ander niet), komt vrijwel identiek voor in het willen is dat ze de juiste keuze maken omdat het de juiste
Boeddhisme, Islam, Jodendom, Taoïsme, Confucianisme keuze ís. We willen kinderen die kritisch nadenken en
en Brahmanisme. Daarna volgen categorieën die te maken morele en ethische overwegingen maken, en we moeten
hebben met groepsloyaliteit, met respect voor gezag, en tot ze dat voordoen door zélf kritisch te denken en ernaar te
slot wat Haidt puurheid/onschendbaarheid noemt. En dan handelen.
met name het idee dat controle over het eigen lichaam – wat
je ermee doet, er in stopt of er op doet – tot deugd kan leiden.
Ik hoop u ervan te kunnen overtuigen dat de ethische
ontwikkeling van de maatschappij sinds het begin van de
Waartoe deze eigenschappen? Moraal en ethiek betre en beschaving een stijgende lijn laat zien. De geschiedenis
onze hoogste idealen, onze ideeën over wat goed is, en juist. toont een ontwikkeling: van stammenstrijd en geweld-
Het heeft te maken met dat deel van onze hersenen dat de dadige vooroordelen tot een groeiend besef van algemene
onderliggende redenen begrijpt van bijvoorbeeld ‘het aan rechten voor alle mensen. Ondanks dat het hier en daar nog
de kant gaan bij het horen van een sirene van ambulance, plaatsvindt, vinden we slavernij over het algemeen verwer-
brandweer- of politieauto’. We doen dat niet alleen omdat pelijk. Ook vooroordelen ten aanzien van ras, etnische her-
het moet – klakkeloos gehoorzamen, het ‘ik deed alleen wat komst, religie en seks worden steeds kleiner en verdwijnen
me werd opgedragen’, wordt niet geaccepteerd als reden soms zelfs. Bespotten of misbruik van mentaal of fysiek
voor onethische gedrag – we gaan voor hulpverleningsdien- gehandicapten wordt vrijwel overal als immoreel gezien.
sten aan de kant uit oogpunt van veiligheid (er wordt hard Natuurlijk, soms lijken we terug te vallen. Maar als we
gereden, dus vlug aan de kant), maar óók vanuit compassie kijken naar de hele geschiedenis, zien we wel degelijk een
ontwikkeling van anarchie en onmenselijkheid, naar
“Stoute konijntjes,
samenwerking, rechtvaardigheid en geweldloosheid. Net
zoals individuen tijdens het opgroeien hun morele vaardig-
heden ontwikkelen, doen ook samenlevingen dat en de
goedmoedige eendjes beschaving als geheel.
en olijke biggetjes” We kunnen dit zien als een steeds groter vermogen tot
mededogen. Door ons in te leven in anderen, die op het
eerste oog ‘anders’ lijken, zien wij wat ons aan hen bindt.
voor medemensen (die we waarschijnlijk nooit zullen De grenzen tussen ‘wij’ en ‘zij’ vervagen. Ook die tussen
kennen) die de hulp nodig hebben (ook al zullen we nooit mens en dier. Dierenbeschermingsorganisaties bekomme-
weten waarom) en een onderliggend gevoel van wederkerig- ren zich al zo’n anderhalve eeuw om het welzijn van dieren
heid (wij hopen immers ook dat anderen opzij gaan wan- en het publiek neemt hun normen langzaam maar zeker
neer we zelf hulp nodig hebben). over. Hanengevechten komen bijna niet meer voor en
ganzentrekken als vermaak wordt niet meer getolereerd.
Bovendien realiseren wij ons steeds meer hoeveel we als
De meeste mensen zullen het met mij eens zijn dat opvoeden, mens verliezen als er een diersoort uitsterft. Meer en meer
zowel binnen als buiten school, onder andere gaat over het voelen we ons onderdeel van het web van verbonden soor-
bieden van een kader waarbinnen kinderen de ‘juiste ten, de biosfeer van onze aarde. Zonder panda zijn ook wij
keuzes’ kunnen maken om ‘te doen wat goed is’. ‘De juiste niet meer compleet. Het morele vermogen voor loyaliteit
beslissingen’ en ‘doen wat goed is’ bevatten een ethische aan de groep wordt groter als we een beter beeld krijgen
component. Ofwel, ‘juiste keuzes’ worden niet uitsluitend van wie tot ‘onze groep’ behoort.
vanuit eigenbelang gemaakt, maar vanuit een gedachte om
‘te doen wat goed is’ binnen de context van de samenleving
of onze plek in de wereld. ‘Doen wat goed is’ heeft ook Een deel van onze taak als opvoeders, en daarmee bedoel
betrekking op hogere waarden als loyaliteit, mededogen, ik ouders, onderwijzers, kinderboekenschrijvers, illustra-
zelfcontrole, moed, dienstbaarheid, zelfrespect en respect toren, bibliothecarissen en uitgevers, is om kinderen te
voor anderen – allemaal elementen van de vijf morele cate- helpen bij hun ethische ontwikkeling. Sinds jaar en dag
gorieën die Haidt heeft omschreven. Om te doen wat goed maken we hierbij gebruik van zowel boeken over dieren als
is, vraagt dat we deze hogere waarden meewegen en daar van levende dieren. Zo dragen we actief bij aan het schep-
naar handelen, ook als dat ongemakkelijk is of moeilijk. pen en versterken van de natuurlijke band tussen kinderen
‘Goede keuzes’ maken en ‘doen wat goed is’ kan zelfs erg en dieren en creëren wij een mooiere beschaving met
moeilijk zijn. (Als dat niet zo was, kostte het ook niet zo veel idealen van waardigheid, medeleven en rechtvaardigheid.
moeite om het kinderen te leren.) We gebruiken dieren als onze partners wanneer wij onze

27. 27
kinderen leren hoe zij moeten zorgen voor anderen en
hoe zij moeten voorkomen dat anderen onrecht wordt “Hanengevechten en
ganzentrekken als
aangedaan.
Als wij deze dieren – levend dan wel in boeken – als bond-
genoot gebruiken voor het aanleren van ethiek, kunnen we
ze dan vervolgens doden omdat ze zo lekker zijn op een
broodje? vermaak wordt niet
Er zijn steeds meer argumenten tegen het eten van vlees.
We horen, zien en lezen de verhalen immers bijna dagelijks.
meer getolereerd”
Bijvoorbeeld over de schade die de veehouderij aan het
milieu aanricht. Of over de grote gezondheidsrisico’s die hen totdat het kind oud genoeg is om zelf te beslissen.
verbonden zijn aan het wijdverbreide preventieve gebruik
van antibiotica in diervoeders. Over geopolitieke, economi- Doen wat goed is, is vaak lastig, pijnlijk, eng, of valt niet
sche, en culturele destabilisatie, een direct gevolg van de altijd goed bij anderen. Het vraagt om opo ering en zelf-
omschakeling van boeren in arme landen van traditionele beheersing.
landbouwproducten naar de productie van veevoer voor de Maar we zouden steun kunnen zoeken bij wat we elke dag in
wereldmarkt. En zo kan ik nog wel even doorgaan. kinderboeken (voor)lezen. Wees lief voor dieren. Bescherm
de weerlozen. Maak geen misbruik van, en gebruik geen
geweld tegen zwakkere soorten die geen opponeerbare
Maar ik heb het over boeken, over kinderen, en over het duimen en krachtige voorkwabben hebben. Wees recht-
maken van de juiste keuze. Ik ben er steeds meer van over- vaardig door je uit te spreken tegen onrechtvaardigheid.
tuigd dat hét argument tegen het eten van dieren een moreel Wees loyaal, niet alleen aan uw familie, uw kerk, uw
en ethisch argument is, en ik geloof dat er een moment komt a omst, uw land en uw etniciteit, maar aan alles wat leeft.
waarop wij het eten van dieren moreel net zo verwerpelijk Laat kinderen zien dat waar het in boeken om draait, name-
zullen vinden als het voor ons plezier verbranden van lijk dat het maken van de juiste keuzes, ook waarde heeft in
levende katten. de echte wereld, en dat er consequenties zijn. Kortom, dat
Wij zijn de rolmodellen voor onze kinderen. Zij kunnen niet dergelijke beslissingen er ook buiten de bladzijden van hun
beslissen wat ze eten. Die beslissing nemen hun ouders voor lievelingsboek toe doen.

28. 28 WENDE
“Op Vlieland hebben
we de waterleiding-
buis naar de wal al
doorgezaagd, nu
willen we ook de
elektriciteitskabel
doorknippen”

29. 29
Tekst: Matthijs Sienot* | Beeld: Marco Bakker**
Yorick Haan, burgermeester van Vlieland, over de ambities van de
Waddeneilanden
NEDERLAND LOOPT INTERNATIONAAL NIET VOOROP MET ZIJN AMBITIES OP HET GEBIED VAN
DUURZAAMHEID. OPMERKELIJKE UITZONDERING HIEROP VORMEN DE WADDENEILANDEN,
DIE IN 2020 VOLLEDIG ZELFVOORZIENEND WILLEN ZIJN MET WATER EN DUURZAME ENERGIE.
DE BURGEMEESTER VAN VLIELAND, YORICK HAAN, IS TREKKER VAN DIT PROJECT. MET PASSIE
VERTELT HIJ OVER DE PLANNEN, AL ONDERSTREEPT HIJ OOK DE ENORME UITDAGING.
De Wadden hebben een
groene ‘man op de maan’
Burgermeester Haan heeft zojuist kopen van aandelen in een windmolenpark op zee. Ik denk
uitgelegd dat Energy balls, kleine windmolentjes die zijn geïn- dat we daar in nog voor zo’n van afhankelijk zijn.’
stalleerd bij de jachthaven van Vlieland, bijna drie keer zoveel
energie opleveren als de fabrikant in zijn brochure vermeldt, Ook met zelfstandige duurzame energieopwekking
wanneer hij verzucht: ‘Ik heb me ook wel eens afgevraagd: zijn de Wadden nog altijd meer dan zes keer zo ambitieus als
waar waren ze met hun hoofd toen ze in de ambitie uit- Nederland, dat duurzame energie als doel heeft in .
spraken om in zelfvoorzienend te zijn? De gemiddelde De eilanden verwachten daarbij veel van zogenaamde zonne-
ambitie is - energie uit duurzame bronnen, en wij akkers, weilanden vol zonnepanelen. Daarnaast speelt
willen . Realiseerde men zich toen wat dat aan kosten energiebesparing een belangrijke rol in de plannen.
en investeringen met zich mee zou brengen?’
Maar het allerbelangrijkst is uiteraard de medewerking
Maar alleen met met een stevige portie ambitie bereik van de eilandbewoners. En laat uitgerekend nu een economi-
je toch doorbraken? President Kennedy liet zich ook niet sche crisis zijn uitgebroken, die niet was voorzien in .
belemmeren door beperkingen toen hij in beloofde dat Hoe krijg je mensen dan nog mee in je duurzame dromen?
Amerika voor het einde van het decennium een man op de Yorick Haan: ‘De crisis is ook een kans. Door de stijgende
maan zou zetten. energieprijzen kiezen ondernemers uit zichzelf al voor
energiebesparende oplossingen. Eilanders willen daarnaast
‘Kijk, het kan wel,’ antwoordt Yorick Haan. ‘Als we op graag onafhankelijkheid uitstralen. Maar nu zijn ze voor hun
Vlieland een mega windmolen neerzetten, dan zijn we er al. energiebehoefte volledig afhankelijk van energiewinning aan
Maar dat mag niet. Een windmolen van tachtig meter tast het de wal. Eilanders zijn ook een trots volk. Op Vlieland zijn we
aangezicht van het eiland te veel aan. Kijken we naar andere bijvoorbeeld trots dat we zelf in onze waterbehoefte kunnen
oplossingen, zoals zonnepanelen, kleine windmolens en bio- voorzien, en dat hebben we ook nog eens heel duurzaam voor
massa, dan kunnen we daarmee in van onze energiebe- elkaar. Hierdoor hebben we, bijna letterlijk, de waterleiding-
hoefte voorzien. Meer dan de helft van de doelstelling moeten buis kunnen doorzagen. Het is ons nu heel wat waard als we
we dus realiseren met concepten die nog moeten worden ont- ook de elektriciteitskabel kunnen doorknippen. Met onze
wikkeld, denk aan geothermie (oftewel aardwarmte: energie ambities sluiten we bovendien aan bij het beeld dat mensen
die kan ontstaan door het temperatuurverschil tussen het nu al hebben van de eilanden: rust, groen en ruimte. Ten slotte
aardoppervlak en diep in de aarde gelegen warmtereservoirs denk ik dat we bedrijvigheid naar de eilanden halen, door aan
red.) en getijdenenergie. Maar alleen geothermie vergt al een de slag te gaan met nieuwe technieken. Wij hebben een over-
investering van tachtig miljoen euro, onvoorstelbaar voor de zichtelijke schaal, waardoor je makkelijk kunt experimenteren.
gemeente Vlieland. Onze grootste subsidie bedraagt . En als het hier lukt, waarom zou het dan op grotere schaal,
euro. Waarschijnlijk zullen we dus ook moeten kijken naar het bijvoorbeeld in de Randstad, niet lukken?’
*Matthijs Sienot is publicist en uitgever van hetkanWel, de website over groener, eerlijker en leuker leven.
**Marco Bakker is freelance portretfotograaf.

30. 30 ANDER BEELD Tekst: Brigitte van Mechelen
DIERENBEGRAAFPLAATS ZEVENHOVEN Beeld: Gerhard van Roon / Hollandse Hoogte

31. 31
In het oude Egypte werden al
graftombes voor overleden katten
ingericht. Egyptische vrouwen
schoren zelfs hun wenkbrauwen
af en waren een jaar in de rouw.
Rouwen om dieren is niet nieuw.
Dierenbegraafplaatsen zijn dat
ook niet. Ons land kent ettelijke
tientallen van deze plaatsen waar
baasjes hun overleden honden,
katten en konijnen kunnen begra-
ven. Desgewenst met een plakje
cake na de teraardebestelling.
In Duitsland is een variant in de
maak, het gemengde kerkhof.
Dierenliefhebbers kunnen hier
samen met hun huisdier worden
begraven. Dierenbegraafplaats
Tierhimmel in Teltow bij het Oost-
Duitse Potsdam reageert hiermee
op een vraag die vooral bij alleen-
staanden zou leven.
Nederland, Zevenhoven, oktober .
Dierenbegraafplaats. Baasjes van
honden, katten en konijnen kunnen
hun overleden dier hier begraven of na
crematie een urn in de muur plaatsen.