1. Gizakia sua ezagutu zuen duela 500.000 urte
K.a sumedi baten erupzioaren ondorioz edota
zuhaitz baten eroritako tximistak sortutako
sutearen ondorioz.
Hasieran arazo nagusia sua mantentzea eta
kontrolatzea izan zen.
Sua egiteko lehenengo metodoa hau izan zela
suposatzen dute: makil lehor baten puntarekin
egur lehor zati baten gainean egindako
igurketaren ondoren sortu zen. Hori bai, beti
puntu berdinan igurtzita.
Beste modu bat sua lortzeko burdinezko pirita
harrien arteko txinparta egiten izan zen.
2.
3. Erromatarren meatzaritzak ezaugarri jakin batzuk
ditu: paretak pikatxoi lan finez bukatuak dira, eta
zatiz zati hutsuneak dituzte, argi lanparak jartzeko;
zoruak ondo tailatuak izaten dira, eta, mailadunak,
errazago ibiltzeko.
Landaredia eta lurrazala behatu
eta gero, malda handiko zuloak
egiten zituzten, azaleko geruzak
zeharkatu eta hobiraino iritsi arte. Aurkitzen
zutenean, beste meazulo horizontal bat egiten zuten
mea atera eta kanpora eramateko; hobirik aurkitzen
ez bazuten edo eduki gutxikoa bazen, hango lanak
bertan behera uzten zituzten.
Zuloak irekitzeko torrefakzioa metodoa erabiltzen
zuten; honetan datza: arroka ondoan egur sua egiten
da, arroka berotu arte, pitzatu eta puskatu dadin.
Orduan, pikatxoiarekin lantzen da arroka zuloei
forma emateko.
4. Nork aurkitu zituen kandelak?
Michel Eugene Chevreul kimikaria
Kimikari frantses hau, Angers-en (Nantes inguruan) jaio zen
1786.eko abuztuaren 31n. Gaztea zela 1803. urtean Parisera
joan zen eta han
Vauquelin
maisuaren eskutik
ikasteko aukera
izan zuen. Bere
lehen ikerketak
anilari buruz egin
zituen, baina
fama handia
koipeen izaera
kimikoaz
egindako ikerlanei
esker irabazi zuen.
1809. urtean
xaboiak aztertzen hasi zen, eta jakina denez, gehienetan
koipeen bidez fabrikatzen dira. Koipeak azido klorhidrikoz
tratatu zituen eta azido organiko disolbaezinak ur-disoluzioan
flotatuz gelditu zitzaizkion. Azido estearikoa, azido palmitikoa
eta azido oleikoa isolatu zituen; koipe eta olioen osagai
garrantzitsuenak hain zuzen. Balearen espermak ordea
desberdin jokatzen zuen eta horren ondorioz koipea ez eta
argizaria zela zioen Chevreulek.
1825. urtean, Chevreulek azido koipetsu hauen bidez
kandelak fabrikatzeko patentea atera zuen (Gay-Lussac-ek
ere bai aldi berean). Gaur egun kandelak gutxi erabiltzen
ditugulako Chevreul eta Gay-Lussacen aurrerapen honek ez
du garrantzi handirik, baina XIX. mendearen erdi aldeko
gizartearentzan abantaila handiak zituen. Azido koipetsuzko
kandelak segozko zaharrak baino gogorragoak eta
distiratsuagoak ziren, errazago erretzen ziren eta beren usaina
ez zen hain txarra.
5. ..[..*GAS LANPARAK*..]..
Argiztapenerako gasa gar bizi distiratsuz erretzen den
gas-nahaste bat da. Ez du kolorerik, baina usain berezia bai.
Haren dentsitatea 0,44 eta 0,62 gramo litroko bitartekoa da, zein
ikatzez eta zein tenperaturatan ekoiztu denaren arabera.
argiztapenerako gasa osatzen dutenak.
Ondokoak dira, nagusiki: hidrogenoa, metanoa, karbono-
oxidoa, bentzola, etilenoa, azido karbonikoa eta nitrogenoa.
Garraren argi-intentsitatea, lehenik, gas-nahasteak
dituen hidrokarburo astunen —etilenoaren, bentzolaren—
proportzioaren araberakoa da.
Bigarrenik, metano-proportzioaren arabera dago;
metanoak ez du erretzean gar bizirik sortzen, baina tenperatura
handia ematen dio garrari, karbono-zatiak goritzeko balio
duelarik.
Azkenik, garraren argi-intentsitatea, errekuntzarako
eransten zaion aire-kopuruaren arabera dago. Aire gutxi
erantsiz gero, zenbait hidrokarburok erabat erre gabe ihes
egingo du atmosferara, garraren bizitasunaren kaltetan.
6. 1.803.ean Boulton eta Watt-ek (James Watt, lurrin-makinaren
asmatzaileak) Londreseko Soho auzoan zituzten fabrikak
argiztatu zituzten. William Murdock-en jarraitzaile batek,
Samuel Clegg izenekoak, gasa ekoizteko teknologia hobetu
zuen, mundrun-lurrinen kondentsaziorako tresneria asmatuz
eta gasa karearen bidez garbitzeko sistema aurkituz. Murdock
eta Clegg-ek sozietate bat sortu zuten gas-instalazioak
hedatzeko.
1814.ean Londreseko gasezko argiteria publikoa
inauguratu zen eta azkar asko hedatu zen Europan zehar.
Londresekoaren ondoren Parisekoa etorri zen, 1817.ean;
Hannover-en 1825.ean, Berlinen 1826.ean, Francfort-en
1828.ean, Vienan 1833.ean, Bartzelonan 1842.ean, Hamburg-en
1846.ean, etab. Amerikari dagokiola, jadanik 1801.ean Henfrey-k
lignitotik erauzitako gasaz Baltimoreko areto handi bat
argiztatu zuela aipatu behar da eta Baltimoreko gasezko
argiteria publikoa 1816.ean inauguratu zela. Estatu Batuetan
Europan bezain azkar edo are azkarrago zabaldu zen.
7. Auer erregailuaren irudi
Gasezko argiztapena agertu
eskematikoa. Auer lanpara
zenean, ez zuen arerio-faltarik
goritasunekoa da. Gasak ez du
izan.
argia sortzen; gasaren
errekuntzak beroa sortzen du
eta zorroa berotzen. Zorroak,
goritzen denean, argi-
erradiazioak igortzen ditu.
8. Elektrizitatea atomoen elektroien mugimenduak sortutako
energia mota da.
Bigarren mailako energia iturria da, berau sortzeko besteren
bat erabili behar baita: ura, gasa, erregai fosilizatuak, edota
gero eta ohikoagoak diren energia berriztagarriak, eguzkia
edo haizea kasu.
Abantailak:
• Segurua da.
Ez da beharrezkoa inolako erregairik biltzea.Ganoraz
erabilita eta instalazio elektrikoa behar bezala
mantenduz, seguritate maila handia lor daiteke.
• Erosoa da.
Botoi bat sakatzea nahikoa da dena martxan
hasteko.Elektratresnek ia ez dute mantenurik behar.
• Garbia da.
Ez du sortzen ez kerik, ez hondakinik.Ingurumenari
errespetu handia dion energia mota da.
• Beti eskura.
Banatzeko sarea leku guztietara heltzen da, eta behar
guztietara moldatzen da.
• Erabilera askokoa. Etxebizitza, merkataritza edo
industria arloan erabil daiteke berotzeko, hozteko,
garbitzeko, lehortzeko …
Aholkuak:
-Elektratresna txikiak erabili baino lehen egiaztatu
desentxufatuta daudela.
9. -Egiaztatu lurrerako hartunea duzula etxebizitzan, eta komun
eta sukaldean diren korronte-hartuneetan. Bertan
konektatuko dira elektratresna handiak karkasa
metalekoekin, erabiltzailea deskarga elektrikoetatik
babesteko.
-Eragotzi haurrek entxufeak eta sarean konektaturiko
aparatuak ukitzea.
-Begiratu entxufeak ondo dauden. Ez jarri entxufeetan
luzagarri eta lapur gehiegi. .
Instalazioak:
Instalazio elektrikoa:
Instalazioaren erabiltzaileak bere ardurapean izango du
mantenu egokia eta aldizkako berrikustea.
Banakoen etxebizitzen instalazio elektrikoen berrikustea ez
da beharrezkoa, baina gomendagarria da baimendutako
instalatzaile bat sarri kontratatzea, instalazioa begiratu eta
akatsak agertu baino lehen atzemateko.
Erabiltzailearen instalazioa:
10. Eraikuntzan jabe batzuk badira jabeen komunitatea da
instalazio komunaren arduraduna eta haren mantenuaz
arduratu behar du.
Etxekonekoa bere instalazio elektrikoaren arduraduna izango
da, eta horren bidez elektrizitatea etxe barruko gailuetaraino
eramangodu.
Elektrizitate banaketa sareak eta hartunea:
Elektrizitate banaketa sareen eta hartuneen bidez heltzen da
elektrizitatea kontsumo puntuetara
Konpainia banatzailearen jabetza dira eta honen ardura da
haiek mantentzea.
Erabilpenak:
Sukalde elektrikoa:
Konponbide erraza eta ekonomikoa, plater konplikatuak
egiteko astirik ez daukatenentzat. Plaka elektrikoa gehienbat
berotzeko erabiltzen da eta ,horrenbestez, normalean
bestelako gailuez lagunduta joaten da (gas sutegiak).
11. Bitrozeramika elektrikoa:
Erregiña da estetikagatik, erabiltzeko erraza delako eta, batez
ere, erabat laua denez, garbitzen erraza delako.
Sukalde bitrozeramiko elektrikoetan bi mota ditugu:
1.Energiaren araberakoa: Aginteetan ez da potentzia
erregulatzen (sukalde mota honetan gehienezkoa sartzen da
beti) baizik eta “itzaltze” eta “pizte”denborak, horrenbestez,
aurrezte handia lortzen da, beharreko denboran baino ez du
lan egiten.
2.Potentziaren araberakoa: Aginteak erresistentzia
ezberdinak ahalbidetzen ditu posizio bakoitzeko eta berotzeko
potentzia balore jakineko, honela, tenperatura arautze ona
lortzen da.
Lanparak:
• Lanpara goriak: ohiko bonbillak, lanpara-motarik
ezagunena eta zabalduena da.
• Lanpara halogenoak: txikiagoak dira eta argia
trinkoagoa eta indartsuagoa da. Argi handiagoa ematen
du energia txikiagorekin.
• Lanpara fluoreszente trinkoak (edo kontsumo txikikoak):
lanpara hauek oso erabiliak dira azkenaldian, goriak
baino 10 aldiz luzaroago irauten dute eta energiaren
%80 aurrezten dute. Fluoreszenteen antzera ez da
komenigarria sarritan itzaltzea baina itxura, estetika eta
argitasun aldetik gorien antza dute.
12. • Lanpara fluoreszenteak: argia sortzen dute era
eraginkorrean,hala ere, beti gomendatzen da sarritan ez
itzaltzea gehiago irauteko.Ematen duten argia oso lausoa
da. Gailu elektroniko bat izanez gero, 20.000 ordu iraun
dezakete.