1. 2011 оны 01­р сарын 07, Нийтэлсэн monh erdene
Чингис хаан
Монголын їндэсний тулгар тєрийг їндэслэгч, Тэмїїжин Чингис хаан 1162 онд хар морин жил
Хэнтий аймгийн нутаг Онон мєрний Дэлїїн Болдог гэдэг газар Есїхэй баатар, Єїлэн хатан нарын
ахмад хєвгїїн болон тєржээ. Чингис хаан Монголын тархай бутархай олон ханлиг аймгуудыг
нэгтгэн монголын нэгдсэн тєр, их Монгол улсыг байгуулжээ. 1206 оны улаан барс жил хаан
ширээнд сууж 1227 оны улаагчин гахай жил таалал тєгсчээ. Улсын анхны нийслэл нь Хэрлэний
хєдєє арал дахь одоогийн Аварга тосонд байжээ.

2.
Єгєєдэй хаан
Чингис хааныг єєд болсны дараа тїїний отгон хєвгїїн Тулуй тєрийн хэргийг тїр хамаарч байгаад
1228 оны шаргачин їхэр жил Хэрлэний хєдєє арал гэдэг газар Их Хуралдай хийлгэн Чингисийн
гутгаар хєвгїїн Єгєєдэйг хаанд єргємжилжээ. Єгєєдэй 1187оны улаагчин морин жил тєрсєн бєгєєд
17 насандаа эцгээ даган тєр улсыг байгуулах їйлсэд оролцсон юм. Єгєєдэй хаан засгийн хэлбэр
тєрхийг боловсронгуй болгож Чингис хааны зарлиг есоор баригдаж эхэлсэн Хар хором хотыг
барьж дуусгаад Монголын эзэнт гїрний нийслэл болгосон. Монголын тїїх соелын їнэт єв
Монголын нууц товчоог Єгєєдэй хааны ордонд тїїний сэрїїн тунгалаг ахуйд бичжээ. Єгєєдэй хаан
1241 оны цагаагчин їхэр жил 56 насандаа таалал тєгсчээ

3. Гvег хаан
Єгєєдэй хааны ахмад хєвгїїн Гїег 1206 оны улаан барс жилд тєржээ. 1246 оны улаан морин жил
Их хуралдайгаар хаан ширээнд єргємжлєгджээ. Гїег хаан олон чухал арга хэмжээ авч байсны нэг
нь 1247 онд хїн амын тооллогыг анх удаа явуулжээ. Гадаад бодлогын хувьд эцгийнхээ бодлогыг
їргэлжлїїлэв. Гїег хаан 1248 оны шар бичин жил нас баржээ.
Мєнх хаан

4. Чингис хааны отгон хєвгїїн Тулуйгийн ахмад хєвгїїн Мєнх хаан 1208 оны шар луу жилд тєржээ.
1251 оны цагаагчин гахай жил Их хуралдайгаар хаан ширээнд суужээ. Монгол гїрнийг тухайн
їеийн дэлхийн хамгийн том их гїрний хэмжээнд хїргэсэн хаад тїїний нэгдмэл байдлыг хадгалан
чадсан тєрийн гол зїтгэлтэн байжээ. Мєнх хаан ємнє зїг Хятадад байлдан дагуулал хийж яваад
1258 оны шарагчин хонин жил нас баржээ.
Хубилай хаан
Мєнх хааны дїї Хубилай 1215 оны хєхєгчин гахай жил тєрж,1260 оны цагаан бичин жил хаан
ширээнд суув. Хубилай хаан Монгол гїрний улс тєрийн тєвийг ємнє зїг Бээжинд шилжїїлж
Монгол, Хятад, Тєвд зэрэг улс орныг захирсан Юань гїрнийг байгуулжээ. Тэр їеээс Монгол гїрэн
задрах хандлага гарсан боловч Хубилай хааны їед Монголчууд дэлхийн соел иргэншилд их хувь
нэмэр оруулсан юм. Хубилай хаан 1294 оны хєх морин жил таалал тєгсжээ.

5.
Єлзийтємєр хаан
Хубилай хааны ахмад хєвгїїн Чингэмийн гутгаар хєвгїїн Єлзийттємєр 1265 оны хєхєгчин їхэр жил
тєрж 1294 оны хєх морин жил Юань гїрний хаанд суужээ. Єлзийттємєр хаан 1307 оны улаагчин
хонин жил таалал тєгсжээ.
Хайсан хvлэг хаан

6. 1281 оны цагаагчин могой жил тєрсєн. Чингэмийн 2­р хєвгїїн Дармабалын хєвгїїн юм. Тэр 1308
оны шар бичин жил хаанд сууж 1311 оны цагаагчин гахай жил таалал тєгсжээ.
Аюурбарбад буянт хаан
1285 оны хєхєгчин тахиа жил тєрсєн. Дармабалын гутгаар хєвгїїн юм. 1312 оны цагаагчин гахай
жил хаан ширээнд сууж 1320 оны цагаан бичин жил таалал тєгсжээ.

7.
Шадбал гэгээн хаан
1303 оны харагчин туулай жил тєржээ. Буянт хааны хєвгїїн юм. 1321 оны цагаан бичин жил
дорхаан ширээнд сууж байгаад 1324 оны харагчин гахай жил таалал тєгсжээ.
Есєнтємєр хаан

8. 1276 оны хар могой жил дор тєржээ. Чингэмийн хїї Гамалын 2­р хєвгїїн юм. Тэр 1324 оны
харагчин гахай жил хаан ширээнд сууж байгаад 1328 оны шар луу жил дор таалал тєгсжээ.
Ашидхэв хаан
1320 оны цагаан бичин жил дор тєржээ. Есєнтємєрийн ахмад хєвгїїн, 1328 оны шар луу жилийн
сїїл сард хаан сууж 1 сар болоод огцров.

9.
Хvслэн хан
1300 оны цагаан хулгана жил тєржээ. Хайсаны ахмад хєвгїїнь 1329 оны шарагчин могой жил хаан
ширээнд сууж мєн жилдээ таалал тєгсжээ.
Тєв Тємєр хан

10. Тєв Тємєр хаан /Тєгстємєр хаан гэж алдаршсан/ 1304 оны хєх луу жил тєрсєнв Хайсаны 2­р
хєвгїїнв 1329 оны шарагчин могой жил хаан ширээнд сууж байгаад 1332 оны хар бичин жил насан
єєд болжээ.
Ринчинбал хаан
1325 оны улаан барс жил тєрсєн Хvслэн хааны хєвгїїн юм. 1332 оны хар бичин жил дор хаан
ширээнд сууж хоер сар болоод насан єєд болжээ.

11.
Тогоон Тємєр хаан
1320 оны цагаан бичин жил дор тєржээ. Ринчинбалын ах юм. 1333 оны харагчин тахиа жил хаан
ширээнд суужээ. 1370 оны цагаан нохой жил насан єєд болжээ. Хааны цолыг нь "ухаант " бєгєєд
тїїний їед 1368 онд Хятадад их бослого гарч Монголын ноерхолыг унагаажээ.
Аюуширдар /Билэгт/ хаан
1338 оны шар барс жил төржээ. Тогоон төмөр хааны ахмад хөвгүүн юм.
Монголын уугуул нутагтаа Хар хором хотноо нийслэлж 1370 оны цагаан
нохой жил дор монгол удмын хаан ширээнд суужээ. Хятадын Мин улсын
эсрэг амжилттай тэмцэж байсан бөгөөд 1378 оны шар морин жил таалал
төгсжээ.
Төгстөмөр хаан
1342 оны хар морин жил дор төржээ.
Аюуширдар хааны дүү юм. 1378 оны шар
морин жил хаан ширээнд суужээ. Хятадын
Мин улсын түрэмгийлэлийн эсрэг шийдвэртэй
тэмцэгч байсан бөгөөд түүний үед Монголын
нийслэл Хар хором хотыг Хятад цэрэг
шатаасан. Төгстөмөр хаан дорно зүгт хүчээ

12. төвлөрүүлж байгаад 1388 оны шар луу жил урвагч этгээдэд хорлогдон насан эцэслэжээ.
Энхзоригт хаан
1359 оны шарагчин гахай жил төрсөн. Төгстөмөр хааны ахмад хөвгүүн.
1389 оны шарагчин могой жил хаан ширээнд суужээ. Монголын аж
ахуйг өөд татах нүсэр ажлыг зохион байгуулж байсан юм. 1392 оны хар
бичин жил таалал төгсжээ.
Элбэг нигүүлсэгч хаан
1361 оны цагаагчин үхэр жил дор төржээ. Энхзоригт хааны хүү юм.
1393 оны харагчин тахиа жил хаан ширээнд сууж байгаад 1399 оны
шарагчин
Гүнтөмөр хаан
Элбэг нигүүлсэгч хааны их хөвгүүн Гүнтөмөр хаан 1377 оны улаагчин
могой жил дор төрсөн бөгөөд 1400 оны цагаан луу жил дор хаан
ширээнд суужээ. Энэ хааны үед түүний эцгийн үеэс эхэлсэн баруун
монголын ойрд ба зүүн Монголын хагарал гүнзгийрэв. 1402 оны хар
морин жил насан өөд болжээ.
Үгч хашха хаан
1403 оны харагчин хонин жил хаан ширээг булаан авч 1408 оны хар
хулгана жил алагджээ.
Өлзийтөмөр хаан
Гүнтөмөрийн дүү Өлзийтөмөр хаан 1378 оны шар морин жил дор
төржээ. 1408 оны шар хулгана жил хаан ширээнд суусан бөгөөд Мин
улсын эсрэг тэмцэлд бүх насаа зориулсан байна. Өлзийтөмөр хаан 1411
онд алагджэ
Дэлбэг хаан

13. Өлзийтөмөрийн хүү 1395 оны хөхөгчин гахай жил төрсөн, 1411 оны
шар хулгана жил дор хаан ширээнд сууж байгаад 1415 оны цагаан
туулай жил дор насан өөд болжээ.
Адай хаан
Хархуцагийн хөвгүүн 1400 оны цагаан луу
жил дор төрсөн. 1426 оны улаан морин жил
дор хаан ширээнд суужээ. 1438 оны шар
морин жил дор Ойрдын Тогоонтайшид
алагджээ.
Тайсун хаан /Тогтох бух/
Адай хааны их хөвгүүн Тогтох бух нь 1422
оны хар барс жил дор төрсөн бөгөөд 1439
оны шаргачин хонин жил дор хаан ширээнд
сууж, 1452 оны хар бичин жил дор хорло
Агваржин /жонон/ хаан
1423 оны харагчин туулай жил дор төрсөн.
Тайсун хааны дүү юм. 1452 оны хар бичин
жил дор хаан ширээнд сууж мөн ондоо
алагджээ.
Эсэн тайш хаан
Тайсун хааны ерөнхий сайд байсан Ойрдын
Тогоон тайшын хүү Эсэнтайш нь 1407 оны
улаагчин гахай жил төржээ. Тэрбээр XV
зууны дундуур Ойрд Монголыг нэгтгэн 1452 оны хар бичин жил дор
бүх Монголын хаан болжээ. Мин улстай хамгийн чадварлаг тэмцсэн их
жанжин юм. Алтан ургын биш учир язгууртнууд түлхэн унагаажээ.
1455 оны хөхөгчин гахай жил дор алагджээ.

14. Меркус хүлэгт хаан
Тайсун хааны хоёрдугаар хөвгүүн Мэркус нь 1446 оны улаан барс жил
төржээ. Эсэн хаан бослого гаргагчдад алагдаж Мэркус Монголын
анхны бага хаан болов. 1455 оны хөхөгчин гахай жил дор хаан ширээнд
сууж 1456 оны улаан хулгана жил алагджээ.
Молон хаан
Мэркус хааны дүү Молон нь 1437 оны
улаагчин могой жил дор төржээ. Тэр 1456
оны улаан хулгана жил хаан ширээнд сууж
1462 оны хар морин жил алагджээ. Энэ үед
алтан ордны улс задрав.
Мандуул хаан
ай хааны 2­р хөвгүүн Мандуул нь 1426 оны
улаан морин жил дор төржээ. Мандуул хаан
1463 оны харагчин хонин жил дор хаан
ширээнд суужээ. Гэвч бүх Монголыг
эзэмдэж чадсангүй.1467 оны улаагчин гахай
жил дор насан өөд болжээ. Харин түүний бага хатан Мандухай түүнийг
нас барсны дараа зүүн баруун Монгол нийт Монгол орны нэгдмэл
байдлыг сэргээх талаар гайхамшигт үйл бүтээсэн юм.
Батмөнх даян хаан
Батмөнх бол Чингэсийн шууд угсааны хүн юм. Тэр 1464 оны хөх бичин
жил дор төржээ. Батмөнхийн Эцэг Баянмөнхийн ах Мандуул хааны
бага хатан Мандухай долоон настай Батмөнхийг 1470 оны цагаан барс
жил дор хаан ширээнд суулгав. Даяар эзлэх болтугай гэж Даян хаан
цолыг өгөв. Батмөнх даян хаан Монголыг нэгтгэх хэрэгт их үүрэг
гүйцэтгэв. 1517 оны улаагчин үхэр жил таалал төгсөв.
Барсболд сайн алаг хаан

15. Батмөнх даян хааны 2­р хөвгүүн түүхэнд сайн алаг гэж нэршсэн
бөгөөд тэр 1488 оны шар бичин жил дор төржээ. 1517 оны улаагчин
үхэр жил хаан ширээнд сууж түүний үед хямрал дахин эхлэв. 1519 оны
шаргачин туулай жил насан өөд болов.
Бодь алаг хаан
Батмөнхийн хөвгүүн Төрболдын ууган
хөвгүүн 1505 оны хөхөгчин үхэр жил дор
төржээ. 1520 оны цагаан луу жил хаан
ширээг залгамжлан суужээ. Түүний үед
дотоодын хямрал дахин ихсэв. 1547 оны
улаагчин хонин жил дор насан өөд болов.
Дарайсүн гүдэн хаан
Бодьалаг хааны ахмад хөвгүүн 1520 оны
цагаан луу жил дор төржээ.
/Лу алтан товч/­д өгүүлсэн нь:
... Энэ хааны үед төр улс төвшдөж зургаан их улс /зургаан түмэн/
нэгдэж
энхжин жаргуулав гэжээ.
Дарайсүн 1548 оны шар бичин жил дор хаан ширээнд сууж 1557 оны
улаагчин могой жил дор насан өөд болжээ.
Түмэн засагт хаан
Дарайсүн хааны отгон хөвгүүн 1539 оны шаргачин гахай жил дор
төржээ. 1558 оны шар морин жил дор хаан ширээнд сууж энэ үед
Монголын нэгдэл дахин нэг удаа сэргэжээ. Түмэн засагт хаан шинэ
засаг цаазыг зохион явуулсан тул Түмэн засагт хаан гэж түүхэнд
алдаршив. Тэр 1592 оны хар луу жил насан өөд болжээ.

16. Буян цэцэн хаан
Түмэн засагт хааны их хөвгүүн. 1555 оны хөхөгчин туулай жил дор
төржээ. Тэр 1593 оны харагчин могой жил хаан ширээнд сууж энэ
хугацаанд шашин төрөөр ерөнхий улсыг энхжүүлсэн гэж үздэг бөгөөд
1603 оны харагчин туулай жил дор насан өөд болжээ.
Лигдэн хутагт хаан
Буян цэцэн хааны хөвгүүн. 1592 оны хар луу
жил дор төржээ. 1604 оны харагчин туулай
жил дор хаан ширээнд суужээ. Лигдэн
хутагт хааны үед Монгол оронд шарын
шашин ихэд дэлгэрч зарим ном судрыг
Монгол хэлнээ орчуулсан нь Монголын соёл
гэгээрэлд их нөлөөг үзүүлэв. Лигдэн хутагт
хаан Манжийн түрэмгийллийг эсэргүүцэн
Монголыг нэгтгэхийг зорьж байлаа. Лигдэн
хутагт хаан нь 1634 оны хөх нохой жил дор
насан өөд болжээ. Тэрээр Чингэсийн
угсааны сүүлчийн хаан их хаан байжээ.
Богд Жавзандамба
Наймдугаар Богд Жавзандамба нь 1869 оны шарагчин могой жил дор
Лхасд Далай ламын шадар түшмэдийн гэрт төржээ. Түүнийг 4 настайд
нь Халхаас илгээсэн элч нар очиж 1874 онд төрөл төрөгсдийн хамт
хүрээнд залж авчирчээ. 1911 оны цагаагчин гахай жил дор Монгол улс
Манж Хятадаас тусгаарлаж Богд хаант Монгол улсыг тунхаглан Богд
Жавзандамбыг хаанд өргөмжилжээ. Богд хаан Жавзандамба 1924 оны
хөх хулгана жил дор жанч халав.
ХААН ХҮНИЙ 35 ЭРДЭМ
1. Сайн бүхний үндэс – билэг оюун төгсөх2. Энэ ба хойт хэргийг санаж
сэтгэлээ шинжих3. Буяны дээд багшийг шүтэх/мэдлэгтэй хүмүүсийг
хүндлэх, дагах/4. Буруу явдалтай хилэнцэт нөхрийг үл тэвчих5. Гэм бүгдийн гарах орон буруу
үзлийг тэвчих6. Шалтгаан, үрийн барилдлагыг мэдэх7. Эрдэм билэг төгөлдөр итгэмжит нөхрийг

17. шүтэх8. Эрдэмтэй, эрдэмгүй, сайн ба муу ардыг ялган таних9. Худал хуурмаг өгүүлэгч ардын
үгийг үнэнд үл барих, зохист утгаар шинжих10. Арга башир ихтэй, ач тусыг үл санагч муу
нөхрийг тэвчих11. Номын ёсоор явах/хуулийн дагуу/12. Олон түмний сэтгэлд нийлэмжтэй уран
яруу өгүүлэх13. Эрдэм билгийн дайсан – залхуу хойргыг тэвчих14. Аливаа үйл хэргийг хийхийн
өмнө нягтлан шинжих/бусдын санал сонсох/15. Хэр хэмжээтэй зоог барих16. Бууран доройтохын
үндэс­үлэмж нойрыг тэвчих17. Эм хүний үгэнд үл орох/хамааралгүй эмийн үг/18. Өтгөс, нялхас,
дорой буурайг үл хууран мэхлэх19. Уур хилэнг сайтар дарж, номхон хүлцэнгүй байх20. Хотол
сайн явдал төгсөх21. Эцэг, эх болон амраг саднаа хайрлах22. Ард олноо эд агуурсаар
гачигдуулахгүй байх23. Албат иргэдээ алба татвараар дарахгүй байх24. Хэрцгий догшин авиргүй,
урсгал зөөлөн сэтгэлээр ард олноо жаргаах25. Өвөг дээдсийн өв уламжлалыг хадгалан
хамгаалах26. Хамаг амьтны тусын тулд өглөгт хичээх27. Цаг үргэлж үнэн өгүүлэхийг хичээх28.
Тачаал, шуналын сэтгэлийг үл хэрэгсэх29. Чухаг дээд гурвыг шүтэх30. Сайн нөхрийг шүтэх31.
Үр хүүхдүүдээ хайрлан энхрийлж, сайн мөрд оруулах32. Ард олноо асран тэтгэх33. Албат
иргэдээ номчлон тэтгэх/гэгээрүүлэх/34. Өөрийгөө болоод бусдыг арван буяны мөрд оруулах/зөв
амьдрах/35. Дээдийн номыг дэлгэрүүлэх/сургаал, номлол, мэдлэг/
Object 1
Share
Share