1. БАЙГАЛИЙН БАЯЛГААС ОРЖ ИРЭХ ИХ ХЭМЖЭЭНИЙ ОРЛОГО НЬ ХҮҮНИЙ
ЗӨРҮҮ БУУРАХ БАТАЛГАА МӨН ҮҮ
Удирдагч:
Д.Түвшинжаргал /МА/
Боловсруулсан:
О.Баасансүрэн /БЭЗ-4, tacoon92@gmail.com, 95942243/
Э.Уранзаяа /БЭЗ-4, zaya13e@gmail.com, 99894428/
Б.Цэнгүүнжав /БЭЗ-4, tsenguunjav.b@gmail.com, 99136202/
Санхүү Эдийн Засгийн Дээд Сургууль
Энэхүү судалгааны ажлаас гарсан үнэлэлт, дүгнэлт нь зөвхөн тус судалгааг боловсруулсан
судлаачийн байр суурийг илэрхийлэх ба судалгаатай холбоотой аливаа санал, зөвлөмж,
шүүмжийг хүлээн авахдаа таатай байх болно.
2013 оны 3 дугаар сар
ХУРААНГУЙ
Хөгжиж буй орны хувьд дотоод зах зээлээсээ урт хугацааны, их хэмжээтэй санхүүжилт
татан төвлөрүүлэх боломж байдаггүй учраас гадны хөрөнгө оруулагч олох эсвэл дэлхийн зах
зээлээс өндөр хүүтэй зээл авах гэсэн сонголтуудтай тулгардаг. Ихэнх эдийн засагчид Монголд
зээлийн хүү төдийлөн буурахгүй байгаа нь эх үүсвэрийн зардал буюу хадгаламжийн хүү өндөр
байгаатай холбоотой гэдэг боловч үүнээс гадна гаднаас бага хүүтэй зээл авч дотоод дахь зээлээ
санхүүжүүлэх замаар хүүний түвшинг бууруулах боломж байна. Гэхдээ ийнхүү дэлхийн зах
зээл дээрээс бага хүүтэй санхүүжилт авах боломж нь өмнөх хугацааны туршид дэлхийн зах
зээлээс авсан зээлийн түүх, байгалийн баялгаас орж ирж буй орлогын үр ашигтай хэрэглээ,
тухайн улсын макро бодлогын оновчтой байдал зэргээс хамаарна.
Энэхүү судалгааны ажлаар уул уурхайн салбартай холбоотой бий болсон их хэмжээний
орлого нь хүүний зөрүүг улмаар дотоодын хүүний түвшинг бууруулах нөлөөтэй эсэхэд үнэлэлт
өгсөн бөгөөд энэхүү орлогыг хэр үр ашигтай зарцуулснаас хамаарч хүүний түвшин буурах эсэх
нь тодорхойлогдоно гэсэн үр дүнд хүрсэн. Мөн байгалийн баялгаас орж ирсэн орлогоо
оновчтой зарцуулж чадсан улсуудын туршлагыг судлах замаар оновчтой бодлогын талаар
тодорхой зөвлөмж боловсруулахыг зорилоо.
Түлхүүр үгс: Хүүний түвшин, эрсдлийн шагнал, нэг-секторт загвар, байгалийн баялаг ихтэй
орны оновчтой бодлого
JEL Classification: C54, E43, E60, E63, F34, H63, O13, P48, Q33

2. АГУУЛГА
УДИРТГАЛ ........................................................................................................................................... 3
1. НӨХЦӨЛ БАЙДЛЫН ШИНЖИЛГЭЭ ...................................................................................... 5
1.1
Бодит сектор .......................................................................................................................... 5
1.2
Уул уурхайн сектор .............................................................................................................. 5
1.3
Хүүний түвшин ..................................................................................................................... 7
1.4
Дэлхийн зах зээл дээрх дотоодын бонд .............................................................................. 8
2. СУДЛАГДСАН БАЙДАЛ ........................................................................................................... 9
2.1
Хүүний түвшинд нөлөөлөгч хүчин зүйлс ........................................................................... 9
2.2
Байгалийн баялаг ба хүүний түвшин .................................................................................. 9
2.3
Байгалийн баялгийн хараал, баялгийн оновчтой бодлого .............................................. 10
3. БАЙГАЛИЙН БАЯЛАГ ИХТЭЙ УЛСЫН НЭГ-СЕКТОРТ ЗАГВАР .................................. 12
3.1
Бенчмарк загвар .................................................................................................................. 12
3.2
Хөгжиж буй орны нэг-секторт загвар ............................................................................... 14
3.2.1
Өрх ................................................................................................................................ 14
3.2.2
Пүүс .............................................................................................................................. 16
3.3
Параметрүүдийн калибрац ................................................................................................. 16
3.4
Симуляцийн шинжилгээ..................................................................................................... 18
4. БАЙГАЛИЙН БАЯЛАГ АШИГЛАЛТЫН ЧАНАР ................................................................ 20
4.1
Байгалийн баялаг ихтэй орны хүүний түвшин................................................................. 20
4.2
Баялгийн хараалын боломжит сувгууд ............................................................................. 20
4.2.1
Голланд өвчин ............................................................................................................. 20
4.2.2
Орлогын тогтвортой бус байдал ба зээл ................................................................... 22
4.2.3
Бодлогын бүтэлгүйтэл ................................................................................................ 23
4.2.4
Улс төрийн эдийн засгийн тайлбар ........................................................................... 23
4.3
Баялгийн хараалын эсрэг бодлогын зөвлөмж .................................................................. 24
4.3.1
Үнийн хэлбэлзлээс бий болох эрсдлийг тараан байршуулах ................................. 24
4.3.2
Мөнгөний бодлого ...................................................................................................... 26
4.3.3
Мөчлөг дагасан үндэсний хадгаламж бий болгох институц ................................... 28
4.3.4
Гадны ажиллах хүчийг ашиглах нь: Чад улсын туршлага ...................................... 30
5. ДҮГНЭЛТ ................................................................................................................................... 32
6. АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ ..................................................................................................... 33
2

3. УДИРТГАЛ
Хөгжиж буй орны хувьд дотоодын зах зээлээс урт хугацаатай, их хэмжээний хөрөнгө татан
төвлөрүүлэх боломж хомс байдаг бөгөөд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтаа дэлхийн зах зээл
дээрээс харьцангуй өндөр хүүтэйгээр татдаг билээ. Энэ нь тухайн улсын эдийн засагт хүүний
түвшин тогтвортой, өндөр байх нэг нөхцөл болдог. Үүний адил Монголын арилжааны
банкуудын хүүний түвшин сүүлийн жилүүдэд тогтвортой буурч байгаа хэдий ч өндөр түвшинд
хэвээр байна.
2007 онд Худалдаа Хөгжлийн банк 8,625%-ийн хүүтэй 75 сая долларын хөрөнгийг, 2012
онд Монголын засгийн газар 5.125%-ийн хүүтэй 500 сая долларын богино хугацааны бонд,
4.125%-ийн хүүтэй 1 тэрбум долларын урт хугацааны бонд гэсэн нийт 1.5 тэрбум долларын
үнэлгээ бүхий “Чингис бонд”-ыг дэлхийн зах зээл дээр тус, тус гаргаад байна. Гэвч дэлхийн зах
зээл дээрх хүүний түвшин ойролцоогоор 1-ээс 2%-ийн хооронд байдаг. Тодруулбал, манай улс
дэлхийн зах зээл дээрээс татан төвлөрүүлсэн хөрөнгөдөө 2-3 дахин их хүү төлж байгаа бөгөөд
энэ нь улсын эрсдэл буюу дэлхийн зах зээл дээр нэр хүнд муу, сайн танигдаагүйтэй холбоотой.
Үүнээс гадна Монгол улс нь ашиглагдаагүй алт, зэсийн нөөцөөрөө дэлхийд тэргүүлдэг Оюу
Толгой орд, нүүрсний нөөцөөрөө дэлхийд дээгүүр ордог Таван толгой орд болон бусад зэс,
нүүрс, төмрийн арвин нөөцтэй ордууд зэрэг байгалийн баялаг ихтэй улс юм. 2009 онд
Монголын засгийн газар Оюу Толгой ордын ашиглалтын талаар Айвенхоу Майнез Монголиа
компанитай хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан бөгөөд ордыг 2013 оноос ашиглаж эхлэхээр
төлөвлөсөн байна. Мөн Таван толгой ордын ашиглалтын талаар идэвхтэй яригдаж байгаа нь
уул уурхайгаас асар их хэмжээний орлого хүлээгдэж буйг илэрхийлнэ.
Фредерик, Антони нар (2009) зэрэг цөөнгүй судалгааны ажил байгалийн баялгаас орж ирэх
их хэмжээний орлогын хүүний зөрүү буюу эрсдлийн шагналд үзүүлэх нөлөөг судалж баялаг
ихтэй орны оновчтой бодлогыг тодорхойлсон байдаг. Эдгээр судалгааны үр дүнд хөгжиж буй
улс дахь гэнэтийн их хэмжээний орлого нь тухайн улсын гадаад өрийг бууруулах замаар
хүүний түвшинг бууруулдаг гэсэн дүгнэлтийг өгдөг. Онолын хувьд гадаад өр багатай улсууд
зээлийн төлбөрөө эргүүлэн төлөхгүй байх эрсдэл бага байдаг учраас дэлхийн зах зээл дээрээс
бага хүүтэй зээл авах чадамжтай байдаг боловч зарим судалгааны ажилд байгалийн баялгийн
экспорт нэмэгдэхийн хэрээр хүүний түвшний зөрүү нэмэгдэж байгааг эмпирикээр харуулсан
байдаг.
Харин энэхүү судалгааны ажлаар Монголын байгалийн баялгийн экспортын орлого нь
хүүний зөрүү, цаашлаад, дотоодын хүүний түвшинг бууруулах боломжтой эсэхийг нэг-секторт
загвар ашиглан тодорхойлсон. Мөн уул уурхайн орлогоо ашиглан дотоодын хүүний түвшингээ
бууруулж чадсан улсуудын туршлагыг судлах замаар оновчтой бодлогын зөвлөмж санал
болгохыг зорисон болно.
Судалгааны үр дүнд Ботсвана, Чили зэрэг уул уурхайгаас орж ирсэн орлогоо үр ашигтай
зарцуулж чадсан улсууд хүүний зөрүүгээ амжилттай бууруулж чадсан бөгөөд Сиерра Леоне
зэрэг ихэнх Африкийн байгалийн баялаг ихтэй улсуудын хувьд байгалийн баялаг нь эсрэгээрээ
эдийн засагтаа сөргөөр нөлөөлсөн болох нь харагдсан юм. Тиймээс орлогын үр ашигтай
зарцуулалт, түүнтэй холбоотой макро эдийн засгийн оновчтой бодлогыг тодорхойлж
хэрэгжүүлэх нь хамгийн том тулгамдсан асуудал болоод байна. Өөрөөр хэлбэл, уул уурхайн
ордуудын урьдчилгаа төлбөр болон засгийн газрын бондоор дэлхийн зах зээл дээрээс татан
төвлөрүүлсэн хөрөнгийг эдийн засгийн хувьд үр ашигтай зарцуулахгүй бол бондын хүүний
болон үндсэн төлбөрийн эргэн төлөлтөд бэрхшээл учирч дэлхийн зах зээл дээр Монгол улсын
нэр хүнд унах ба улмаар гадаад ертөнц бидэнд улам бүр хаалттай болох болно. Энэ нь биднийг
3

4. өндөр хүүтэй санхүүжилт авдаг хэвээр үлдэхэд хүргэх бөгөөд дотоодын хүүний түвшинг
бууруулах нэг гарцыг хаах аюултай.
Энэхүү судалгааны ажил нь үндсэн 5 бүлэгтэй. Нэгдүгээр бүлэгт нөхцөл байдлын
судалгаагаар өнөөгийн хүүний түвшин нь зайлшгүй шийдвэрлэвэл зохих тулгамдаад буй
асуудлуудын нэг мөн бөгөөд дотоодын эдийн засагт уул уурхайн салбар голлох үүрэг
гүйцэтгэж буйг харуулна. Хоёрдугаар бүлэгт хүүний түвшин болон байгалийн баялаг ихтэй
улсын макро эдийн засгийн оновчтой бодлогын хувьд судлагдсан байдлыг авч үзнэ. Харин
гуравдугаар бүлэгт байгалийн баялгаас орж ирэх их хэмжээний орлого нь хүүний зөрүүг
бууруулдаг болохыг харуулах нэг-секторт загварын онолын тавилыг тодорхойлох ба
дөрөвдүгээр бүлэгт шинжилгээний хэсгээр уг загварыг үнэлж, байгалийн баялгийн их
хэмжээний орлогоо ашиглан хүүний зөрүүгээ амжилттай бууруулсан эсвэл бүтэлгүйтсэн
улсуудыг эмпирикээр харуулж, эцэст нь уул уурхайн орлогын зарцуулалтын оновчтой
бодлогыг кейс судалгаа ашиглан тодорхойлсон. Тавдугаар бүлэгт дээрх үр дүнгүүддээ
тулгуурлан дүгнэлт, санал зөвлөмж боловсруулсан болно.
4

5. 1.
НӨХЦӨЛ БАЙДЛЫН ШИНЖИЛГЭЭ
Бодит сектор
1.1
Монгол улсын эдийн засаг сүүлийн 8 жилд маш хурдтайгаар тэлсэн буюу жилийн дундаж
өсөлт 8,5%-тай байсан байна. Үүний хамгийн тод илрэл нь 2000 онд ердөө 1,3 тэрбум
ам.долларын үнэлэмжтэй байсан эдийн засаг 2011 оны эцэс гэхэд ойролцоогоор 10 дахин өсч
14,4 тэрбум ам.долларт хүрээд байгаа явдал юм.
Зураг 1-1. Бодит ДНБ-ийн өсөлт, түүний бүтэц
Уул уурхайн бус ДНБ
ДНБ-ийн өсөлт
19,5%
19,5%
17,3%
15,6% 15,0%
16,5%
13,5%
10,6%
7,0%
7,5%
13,5%
10,2%
8,9%
8,6%
10,5%
14,3% 16,5%
10,5%
7,3%
6,4%
4,7%
3,0%
4,5%
өсөлтийн хувь
өсөлтийн хувь
Уул уурхайн ДНБ
7,5%
4,5%
1,1%
1,5%
-1,3%
-1,5%
1,5%
-1,5%
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012* 2013* 2014*
Эх сурвалж: Үндэсний статистикийн хороо, Хөгжлийн яам
2008-09 оны хооронд үргэлжилсэн дэлхийн санхүү, эдийн засгийн хямралаас шалтгаалан 2009
онд дотоодын эдийн засгийн өсөлт -1,3% болж буурсан байна. Дэлхийн зах зээл дээр 2007
оноос хойш зэсийн үнэ тасралтгүй унаж байсан нь 2007-2008 онд уул уурхайн секторын нийт
эдийн засагт оруулах хувь нэмрийг бараг байхгүй болгосон. Үүнтэй холбоотойгоор уул
уурхайн сектор хямралд хамгийн их хохирол амссан юм. Хямралын дараа 2010 онд эдийн
засгийн өсөлт 6,4%-тай байсан бол 2011 онд эдийн засаг 17,3%-аар өссөн нь сүүлийн 20 жилд
хамгийн өндөр үзүүлэлт болсон. Харин эдгээр онуудад уул уурхайн секторын өсөлт харгалзан
3,6% болон 8,7% байв.
Зардал талаас нь харвал уул уурхайтай холбоотой тоног төхөөрөмж, машин механизм
болон түлш зэрэгт хийгдэх хөрөнгө оруулалттай холбоотойгоор ДНБ-ийн хэмжээ ойрын хэдэн
жилд эрчимтэй нэмэгдэх хандлагатай байна. Дэлхийд томоохонд тооцогдох Оюу толгой ордын
ашиглалт 2013 оноос бодитойгоор эхлэснээр дотоодын үйлдвэрлэл болон экспорт эрс нэмэгдэх
болно. Ийнхүү уул уурхайн сектор тэлэх нь татварын орлогыг нэмэгдүүлж засгийн газрын
зардлыг санхүүжүүлэх, улмаар хэрэглээг урамшуулах нөлөөтэй юм.
1.2
Уул уурхайн сектор
Монгол улсын уул уурхайн салбарт зэс, алт, нүүрс, уран зэрэг бүтээгдэхүүнүүд давамгайлдаг
бөгөөд 2011 оны эцсийн байдлаар ашигт малтмалын экспортын хэмжээ ДНБ-ийн 40 орчим
хувьтай тэнцүү байсан. Мөн экспортын голлох хоёр бүтээгдэхүүн болох зэс, нүүрс дангаараа
нийт экспортын 70 гаруй хувийг бүрдүүлж байна (Зураг 1-2). Уул уурхайн салбарын экспортын
хэмжээ эрс нэмэгдсэн нь манай орны гадаад худалдааны хамгийн том түнш улс болох БНХАУын эдийн засаг хурдтай өссөнөөс гадна дэлхийн зах зээл дээрх экспортын гол
5

6. бүтээгдэхүүнүүдийн үнэ харьцангуй тогтвортой өндөр түвшинд байсантай шууд холбоотой
билээ.
Зураг 1-2. Экспортын бүтэц, бараагаар
Бусад
Үнэт метал
Ашигт малтмал
Зураг 1-3. Экспортын барааны хувь
Нийт экспорт
Нэхмэл эдлэл
9,8
5000
5000
4000
4000
3000
3000
1000
Төмрийн хүдэр
2000
1000
9,8
3,3
0
сая ам.доллар
6000
2000
сая ам.доллар
6000
5,4
Газрын тос
Нүүрс
21,7
Зэс
Алт
Бусад
50,0
0
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Эх сурвалж: Үндэсний статистикийн хороо
Эх сурвалж: Монголбанк (2011)
Байгалийн баялгаас хараат бусад орны адил Монгол улсын урсгал тооцооны тэнцэл дэлхийн
зах зээл дээрх ашигт малтмалын бүтээгдэхүүний үнээс хэт мэдрэмтгий болоод байна.
Зураг 1-5. Барааны үнийн индекс
БНХАУ
Зэс
Бусад
100%
хувь
80%
60%
40%
20%
0%
1991
1995
1999
2003
2007
2011
Коксжих нүүрс
Эрчим хүчний нүүрс
ОХУ
Алт
350%
300%
250%
200%
150%
100%
50%
0%
350%
300%
250%
200%
150%
100%
50%
0%
хувь
Зураг 1-4. Экспортын бүтэц, улсаар
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Эх сурвалж: Үндэсний статистикийн хороо
Эх сурвалж: Bloomberg
Монголд уул уурхайн салбар ойрын ирээдүйд хөгжинө гэсэн таамаглал нь зөвхөн байгалийн
баялгийн нөөцийн хэмжээнээс шалтгаалаагүй юм. Тодруулбал, энэхүү эерэг таамаглал нь
өмнөд хөрш БНХАУ-ын тогтвортой өсөн нэмэгдэх эрдэс баялгийн түүхий эдийн эрэлттэй шууд
холбоотой. Мөн Оюу толгой зэрэг зарим нэг төсөл 2013 онд хэрэгжиж эхлэхээр төлөвлөгдөж
байна. Хэдийгээр Монголын уул уурхайн салбар дахь хөрөнгө оруулалт голчлон нүүрс, зэс
болон алтанд чиглэгдэж байгаа боловч дэд бүтцийг бүрэн шийдсэн тохиолдолд эдийн засгийн
өсөлтийг нэмэгдүүлэхэд чухал нөлөө үзүүлэхүйц ашиглагдаагүй байгалийн баялгийн нөөцүүд
цөөнгүй байна.
6

7. 1.3
Хүүний түвшин
2006 онд хийгдсэн “Монгол дахь арилжааны банкуудын хүүний зөрүүг судлах нь”
судалгаагаар банкуудын үйл ажиллагааны ахиу зардал болон эрсдлийн зардал буурсан нь
зээлийн хүү буурах үндсэн нөхцөл болж байгааг тогтоосон. Харин хадгаламжийн хүү дорвитой
буурахгүй байхад банкууд хоорондын болон банк, хадгаламж зээлийн хоршоодын хоорондын
эх үүсвэрийн төлөөх үр ашиггүй өрсөлдөөн нөлөөлж байгааг онцолсон байдаг.
Зураг 1-6. Дотоодын хадгаламж, зээлийн хүүний зөрүү /2002-2009/
хувь
Хадгаламжийн хүү
Зээлийн хүү
40%
30%
20%
10%
0%
I
II III IV I
II III IV I
II III IV I
II III IV I
II III IV I
II III IV I
II III
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
Эх сурвалж: Д. Ган-Очир (2009)
2009 оноос өмнөх хугацааны хүүний түвшний статистик мэдээ байдаггүй учир Зураг 1-6-д
Монголбанкны ерөнхийлөгчийн зөвлөх Д. Ган-Очирын 2009 онд банкны салбарын баланс
болон орлого, зарлагын тайланд үндэслэн хийсэн тооцоог харуулав.
Зээлийн хүү 2009 оныг хүртэл 18 нэгж хувиар буурахад хүүний зөрүүний бууралт гол үүрэг
гүйцэтгэсэн гэж үздэг.
Зураг 1-7. Дотоодын хадгаламж, зээлийн хүүний зөрүү /2009-2012/
хувь
Хадгаламжийн хүү
Зээлийн хүү
40%
30%
20%
10%
0%
I
II
III
2009
IV
I
II
III
IV
I
II
2010
III
2011
IV
I
II
III
IV
2012
Эх сурвалж: Монголбанк
Монголбанкны зүгээс хадгаламжийн хүү болон хадгаламж, зээлийн хүүний зөрүүнд нөлөөлөгч
хүчин зүйлсийн талаар гүйцэтгсэн цогц судалгаанууддаа үндэслэн 2010 онд “Зээлийн хүү
бууруулах эдийн засгийн зохистой орчныг бүрдүүлэх хөтөлбөр” хэрэгжүүлж эхэлсэн бөгөөд
энэхүү хөтөлбөр одоог хүртэл үргэлжилсээр байгаа билээ. Гэвч статистик мэдээнээс харахад
7

8. хадгаламж, зээлийн хүүнд төдийлөн өөрчлөлт орсонгүй. Өнөөдрийн байдлаар хадгаламжийн
хүү 11,7%, зээлийн хүү 14,9%-тай байна. Тэгвэл манай хүү дэлхийн бусад улсуудтай
харьцуулахад ямар түвшинд байгааг дараах байдлаар харъя.
Зураг 1-9. Зээлийн хүү
10%
40%
30%
20%
10%
хувь
15%
50%
40%
20%
15%
хувь
20%
50%
30%
хувь
20%
10%
хувь
Зураг 1-8. Хадгаламжийн хүү
10%
5%
5%
0%
0%
2000
2002
2004
2006
2008
0%
2010
0%
2000
2002
2004
2006
2008
2010
OECD
NonOECD
Upper medium
OECD
NonOECD
Upper medium
Lower medium
Low
Mongolia
Lower medium
Low
Mongolia
Эх сурвалж: Дэлхийн банк
Эх сурвалж: Дэлхийн банк
Дэлхийн банкны орлогын түвшнээр ангилсан 5 ангилал байдаг бөгөөд Монгол улсын хувьд
бага дунд орлоготой орны ангилалд хамаардаг. Дотоодын хүүний түвшинг дэлхийн түвшинд
харьцуулж харвал хадгаламжийн хүү бусад ангиллын орны дандаж болон бага орлоготой орны
дунджаас хамааргүй өндөр, харин зээлийн хүүний хувьд харьцангуй бусадтайгаа ойролцоо
боловч өндөр түвшинд байна.
1.4
Дэлхийн зах зээл дээрх дотоодын бонд
Монголоос дэлхийн зах зээлд амжилттай үнэт цаасаа гаргаж нэмэлт санхүүжилт татсан
туршлага харьцангуй цөөн байдаг. Хамгийн анх Худалдаа Хөгжлийн банк 2007 онд
Сингапурын хөрөнгийн бирж дээр 8,625%-ийн хүүтэй 75 сая ам.долларын үнэлгээ бүхий бонд
гарж байсан бөгөөд 2010 онд дахин Сингапурын бирж дээр 8,5%-ийн хүүтэй 150 сая
ам.долларын үнэлгээ бүхий 3 жилийн хугацаатай үнэт цаас гаргаж байв. Тэгвэл 2012 оны 9
дүгээр сард Худалдаа Хөгжлийн банк 8,5%-ийн хүүтэй, 3 жилийн хугацаатай 300 сая
ам.долларын хөрөнгийг мөн л Сингапурын хөрөнгийн зах зээлээс татан төвлөрүүлсэн.
Худалдаа Хөгжлийн банкны сүүлд олон улсад гаргасан бондын хөрөнгө оруулагчдын 60 хувь
нь дэлхийн нэр хүндтэй хөрөнгийн удирдлагын компаниуд, 25 хувь нь дэлхийн томоохон
банкууд, харин үлдсэн 15 хувь нь бусад санхүүгийн байгууллага байсан юм. Худалдаа
Хөгжлийн банк энэхүү бондоо дотоодын зээлийн эх үүсвэрээ нэмэгдүүлэх зорилгоор гаргасан
байна.
Аж ахуй нэгж байгууллагуудаас ганцхан Худалдаа Хөгжлийн банк л олон улсын зах зээл
дээр үнэт цаасаа гаргасан байдаг бол Монгол улсын Засгийн газар 2012 оны эцэст олон улсын
зах зээлд нийт 1,5 тэрбум ам.долларын урт болон богино хугацааны “Чингис” бондыг
амжилттай арилжаалсан. Богино хугацааны бонд нь жилийн 4,125%-ийн хүүтэй, 5 жилийн
хугацаатай, 0,5 тэрбум ам.долларын үнэлгээтэй бол урт хугацааны бонд нь жилийн 5,125%-ийн
хүүтэй, 10 жилийн хугацаатай, 1 тэрбум ам.долларын үнэлгээтэй юм. Энэхүү бондын мөнгийг
одоогоор бодитойгоор ашиглаж эхлээгүй байгаа ба энэ хөрөнгийг өгөөжтэй зүйлд үр ашигтай
зарцуулах нь бондын эргэн төлөлтийг ямар нэгэн хүндрэлгүйгээр эргүүлэн төлж дэлхийн зах
зээл дээр нэр хүндээ хадгалах боломжийг олгох юм.
8

9. 2.
СУДЛАГДСАН БАЙДАЛ
Энэхүү хэсэгт судалгааны үндсэн 3 талбарын хүрээнд судлагдсан байдлыг тоймлох ба дэлхийн
болон дотоодын түвшинд хийгдсэн судалгааны ажлуудыг товч танилцуулах болно.
2.1
Хүүний түвшинд нөлөөлөгч хүчин зүйлс
Хадгаламжийн хүүнд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн шинжилгээний хүрээнд Hannan, Berger нар
(1989, 1991) хадгаламжийн хүүний суурь загварыг боловсруулсан байдаг ба үүгээрээ банкууд
хадгаламжийн зах зээлд дээр хэрхэн хүүгээ тогтоодог талаарх үйл хөдлөлийг тайлбарласан
байдаг. Энэхүү загвар нь зах зээлд эзлэх хувь, хадгаламжийн зах зээлийн өрсөлдөөний хэв
шинж, хадгаламжийн өсөлт болон макро эдийн засгийн үзүүлэлт зэрэгт суурилан банк
хадгаламжийн хүүгээ хэрхэн тогтоодог болохыг микро түвшинд тайлбарласнаараа онцлог юм.
Харин зээл, хадгаламжийн хүүний зөрүүнд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийг тодорхойлох
судалгааны талбарт хийгдсэн хамгийн гол ажил нь Ho, Saunders нарын (1981) “Dealership”
загвар бөгөөд Mcshane, Sharpe нар (1985), Allen (1988) болон Angbanzo (1997) нар мөнгөний
зах зээлийн тодорхой бус байдал, хүүний эрсдэл, зээл, хадгаламжийн ялгаатай төрлүүдийг
загварт авч үзсэн юм. Хамгийн сүүлд Maudos, Guevara нар (2004) уг загварыг өргөтгөсөн
бөгөөд зах зээлийн тодорхой бус байдал өндөртэй үед банкны үйл хөдлөл, үйл ажиллагааны
зардал, цар хүрээний тэлэлт, эрсдэлд хандах хандлага болон зах зээлийн бүтэц нь хүүний
зөрүүнд хэрхэн нөлөөлдөг болохыг микро эдийн засгийн түвшинд харуулсан.
Дотоодод хийгдсэн судалгааны ажлуудаас товч дурьдвал Д. Болдбаатар (2006) болон ГанОчир (2006, 2009) бөгөөд эдгээр ажлууд нь дээрх загваруудад үндэслэн Монголын банкуудын
хүүнийн түвшинд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийг тодорхойлж, бодлогын зөвлөмжүүдийг өгсөн
байдаг.
2.2
Байгалийн баялаг ба хүүний түвшин
Байгалийн баялаг ихтэй орны хүүний түвшний онцлогийг харуулсан гол судалгааны ажил нь
Фредерик, Антони нар (2009) бөгөөд тэд хөгжиж буй орны хувьд байгалийн баялгаас их
хэмжээний орлого олох нь онолын хувьд хүүний зөрүүг хурдтайгаар бууруулдаг болохыг нэгсекторт энгийн загвараар харуулсан юм. Харин үүний дараа тэд 2011 онд уг судалгааны ажлаа
өргөтгөн уул уурхайн олборлолтын нөхцлөөс хамаарч хүүний түвшин хэрхэн өөрчлөгдөхийг
харуулсан байдаг.
Мартин Урибэ, Вивиан З. Юүэ нар (2005) дэлхийн хүүний түвшин, тухайн улсын хүүний
зөрүү болон хөгжиж буй улсын макро эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүдийн хоорондох холбоо
хамаарлыг тодорхойлохыг оролдсон. Тус судалгааны үр дүнд дараах чухал дүгнэлтүүдийг
онцолсон байдаг. Үүнд: (1) АНУ-ын хүүний шок нь хөгжиж буй орны нийт эдийн засгийн
шилжилтийн 20%-ийг тайлбарладаг; (2) Тухайн улсын хүүний зөрүүний шок нь хөгжиж буй
орны бизнесийн мөчлөгийн 12%-ийг тайлбарладаг; (3) АНУ-ын хүүний түвшин өсөхөд эхний
ээлжинд тухайн улсын хүүний зөрүү буурах боловч дараа нь их хэмжээгээр өсдөг; (4) АНУ-ын
хүүний түвшний шок нь тухайн улсын хүүний зөрүүгээр дамжин эдийн засагт нөлөөлдөг; (5)
Хөгжиж буй эдийн засгийн тухайн улсын хүүний зөрүүндээ эргэж нөлөөлөх нөлөө нь
бизнесийн мөчлөгийн хэлбэлзлийг нэмэгдүүлдэг.
Монгол улсын хувьд уул уурхайн салбарын хөгжлийн эдийн засагт үзүүлэх ерөнхий нөлөөг
судалсан хэд, хэдэн судалгааны ажил байдаг боловч хүүний түвшинд төвлөрч хийгдсэн
судалгааны ажил огт байхгүй байна.
9

10. 2.3
Байгалийн баялгийн хараал, баялгийн оновчтой бодлого
Уул уурхайн салбарын өсөлт нь эдийн засгийн хөгжилд эерэг болон сөрөг нөлөө аль
алиныг нь үзүүлэх боломжтой. Уул уурхайн салбарын хөгжил явагдсанаар байгалийн баялгийн
нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлж ДНБ болон ҮНО нэг хүнд ногдох дүнгээрээ өсөх ёстой. Уул
уурхайн салбар өсөлттэй байгаа эдийн засагт дотоодын хомсдлыг нөхөх зорилгоор гадаад
эдийн засгаас капитал болон хөдөлмөрийг импортлох шаардлагатай болдог бөгөөд улмаар уг
салбарын ДНБ-д үзүүлэх нөлөө улам бүр нэмэгддэг.
Гэтэл бодит байдал дээр нэг секторын тэнцвэртэй биш хөгжлөөс бий болох үр дагаврыг
зохистой удирдаж чадаагүй зарим нэг хөгжиж буй улсын хувьд уул уурхайн салбарын хөгжил
нь томоохон асуудлуудын нэг болдог байна. Энэ нь уул уурхайн салбарын хөгжлийн эдийн
засагт үзүүлэх нөлөөллийг судалсан судалгааны ажлуудыг “баялгийн хараал” гэж нэрлэгдэх
асуудалд анхаарлаа хандуулахад хүргэдэг.
Байгалийн байлгийн хараал хэмээх ойлголт нь байгалийн арвин баялаг нөөцтэй улсууд
байгалийн баялаг багатай улстай харьцуулахад эдийн засгийн хөгжил муутай байдаг парадокс
маягийн үзэгдлийг илэрхийлнэ (Humphreys et al., 2007). Тухайлбал, 1960-1990 оны хооронд
байгалийн баялаг муутай Азийн бар орнууд (Хонг Конг, БНСУ, Сингапур болон Тайвань) маш
өндөр түвшний эдийн засгийн өсөлтийг үзүүлж байхад байгалийн баялаг ихтэй Латин
Америкийн эдийн засаг эсрэгээрээ уналттай байв (Weinthal and Luong, 2006). 1990-ээд он
болоод 2000 оны эхэн үед хийгдсэн судалгааны ажлууд арвин баялаг байгалийн нөөц нь эдийн
засгийн хөгжилд хохирол учруулдаг болохыг баталсан баталгаануудыг дэвшүүлсэн байдаг
(Sachs and Warner, 1995; Gylfason et al., 1999; Sachs and Warner, 2001; Neumayer, 2004).
Байгалийн баялгийн хараалын нэг дэх боломжит тайлбар нь нөөцийн баялаг нь байгаа
нөөцүүдийн хооронд тэмцэл явагдахад хүргэдэг. Энэ нь муу институцийг бий болгож эдийн
засгийн өсөлтийг сааруулдаг. Хаусман, Ригобон нар (2003) нийтийн хамааралтай асуудлууд
эсвэл нөөцийн орлогын өмчийн эрхтэй холбоотой тодорхой бус байдал нь эдийн засгийн
өсөлтийг бууруулдаг одоогийн нөөцийн хэрэглээний үр ашиггүй байдалд хүргэдэг гэж үздэг.
Сала-и-Марти, Сабраманиан (2003) нар үүнийг “байгалийн баялагийн институци дахь нөлөө”
гэж нэрлэдэг ба зарим байгалийн баялаг (тодруулбал газрын тос болон эрдэс баялаг)
институцийн чанарт муугаар нөлөөлснөөр өсөлтөнд өргөн хүрээтэй сөрөг болон шугаман бус
нөлөө үзүүлдэг гэсэн эмпирик баримт олжээ. Мөн үүнтэй төстэй Ишам нарын (2005)
ажилд/судалгаанд шатахуун, үр тариа болон кофе эсвэл какао экспортолдог улсууд засаглалын
бусад боломжит тодорхойлогчдыг хянаж байсан ч гэсэн засаглалын үзүүлэлтүүдийн хувьд муу
гардаг гэж үзжээ.
Байгалийн баялагийн хараалын хоёр дахь тайлбар нь нөөцийн үнэ тогтворгүй байх
хандлагатай байдаг. Энэхүү тогтворгүй байдал нь нэг талаасаа байгалийн баялагууд ер нь
нийлүүлэлтийн үнийн мэдрэмж муутай байдгаас бий болдог. Нөгөө талаасаа тогтворгүй байдал
нь өсөлт (Ramey and Ramey, 1995) болон хөрөнгө оруулалт (Aizenman and Marion, 1999),
түүнчлэн боловсролын хөрөнгө оруулалттай (Flug, Spilimbergo, and Wachtenheim 1998) сөрөг
хамааралтай гэдэг нь харагджээ. Хаусман болон Ригобон (2003) энэхүү сөрөг нөлөөний гол
шалтгаан нь санхүүгийн зах зээлийн өрөөсгөл байдал ба тодорхойгүй байдал нь капиталын
өндөр үнэ, бага хэмжээний хөрөнгө оруулалт болон сайн сайхан байдлын бууруулахад
хүргэдэг гэж үзжээ.
Гурав дахь шалтгаан нь “Голланд өвчин”-ий таамаглалууд юм. Corden (1982), Corden, Neary
нар (1984) Голланд өвчнийг нөөцийн үнийн экзоген өсөлт эсвэл бодит валютын ханшийн
өгөөж дэх нөөцийн гарцын үр дүнгүүд болон үйлдвэрлэлийн секторын бууралтын ойлголт
10

11. байдаг гэж товч дүгнэжээ. Доор дурдсан зарим тодорхой нөхцөлд энэ нь урт хугацаанд
өсөлтийг бууруулдаг.
Corden, Neary нарын (1984) “Голланд өвчин”-ий загварын таамаглалууд нь нөөцийн
шилжилтийн нөлөө болон зарцуулалтын нөлөөний хоорондох ялгааг харуулдаг. Тэд
үйлдвэрлэлийн гарцын бууралтыг аж үйлдвэржилт явагдаагүйтэй холбож үзсэн.
Үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүний үнэ өөрчлөгдөхгүй үед үйлчилгээний бүтээгдэхүүний гарцын
бууралт нь үйлчилгээний илүүдэл эрэлт түүнчлэн үйлчилгээний бүтээгдэхүүний үнийн
өсөлтийг бий болгодог. Үр дүнд нь худалдаалах боломжтойгоос илүү худалдааны бус үнийн
өсөлт бий болгож бодит валютын ханшийн өгөөжийг өдөөдөг.
Хөгжиж буй оронд нөөцийн шилжилтийн нөлөө нь чухал биш байх боловч зарцуулалтын
нөлөөг чухалчлах хэрэгтэй. Нөөцийн шилжилтийн нөлөө нь зөвхөн уурхайн болон уурхайн бус
секторуудын хооронд хангалттай харилцаа/хөдөлгөөн байгаа үед л бий болдог. Тийм учраас
нөөцийн шилжилтийн нөлөө нь уурхайн салбарт харьцангуй цөөн ажиллагсадтай мөн
хөдөлмөрийн шилжилт нийтлэгээрээ бага Монголын хувьд илрэх магадлал бага юм. Гэтэл
зарцуулалтын нөлөө нь уул уурхайн салбарт ажиллагсадаас үл хамааран үүсдэг. Зарцуулалтын
нөлөө нь газрын тосны үнэ өссөнөөс үүдэлтэй цалингийн болон ашгийн өсөлттэй
хамааралтайгаар үүсдэг ба ингэснээрээ эдийн засагт нийт эрэлтийг өсгөдөг.
Аж үйлдвэржилт явагдахгүй нь өсөлтийг бууруулж болзошгүй нэг шалтгаан нь энэ нь
эдийн засагт төвлөрлийг бий болгож, тогтворгүй байдлыг нэмэгдүүлэх хандлагатай байдагт
оршино. Хаусман, Ригобон нарын (2003) олж харснаар үйлдвэрлэлийн сектор нь жижиг байх
тусам эдийн засаг нь шокыг хүлээж авахдаа муу байдаг. Хэрвээ үйлдвэрлэлийн сектор огт
байхгүй бол эдийн засаг дахь томоохон ажил олгогч нь үйлчилгээний салбар болж хувирна.
Ингэснээр тухайн эдийн засаг дахь шок нь зөвхөн зардлын шилжүүлэг болон ажилгүйдлийн
өсөлтөд тусах ба энэ нь тогтворгүй байдлыг бий болгоно. Санхүүгийн зах зээл өрөөсгөл байгаа
үед дээрх нь өсөлтөд сөргөөр нөлөөлнө. Гэвч энэ нь өсөлт яагаад тогтвортойгоор муу байхыг
тайлбарлахгүй. Ийм учраас бараа бүтээгдэхүүний үнэ байгаа нөхцөлд үйлдвэрлэлийн секторыг
дахин сэргээж болдоггүй.
Гэвч сүүлийн үеийн ажлууд энэхүү үзлийг эсэргүүцэж, Саб-Сахарын Африк болон Латин
Америкийн ихэнх улсууд баялгийн хараалд өртөж байхад байгалийн баялгийн нөөц нь эдийн
засагт хараалаас илүү эерэг нөлөө үзүүлдэг болохыг харуулж чадсан Чили, Ботсвана, Норвеги
болон Австрали зэрэг улсын туршлагыг сануулж байна. Энэ байдлын хамгийн оновчтой
тайлбар бол баялгийн хараалтай холбоотой гэгдэж байгаа эдийн засгийн уналт нь байгалийн
баялгийн нөөц бус дотоодын макро эдийн засгийн бодлогын үр ашиггүй байдалтай холбоотой
гэж үзэж буй явдал юм.
Цаашилбал, эдгээр эдийн засгийн бодлогын үр ашиггүй байдал нь институцийн хөгжил
дорой, засаглал муу хөгжсөнтэй холбоотой байна. Өөрөөр хэлбэл, иституци сайн хөгжсөн
улсад байгалийн баялаг нь эдийн засагтаа үр өгөөжөө өгдөг (Collier and Goderis, 2008).
11

12. 3.
3.1
БАЙГАЛИЙН БАЯЛАГ ИХТЭЙ УЛСЫН НЭГ-СЕКТОРТ ЗАГВАР
Бенчмарк загвар
Энэ хэсэгт байгалийн баялгийн түр зуурын орлого болон хүүний түвшний хамаарлыг
тодорхойлно. Эхлээд тухайн улсын дотоодын хүү дэлхийн хүүтэй тэнцүү бөгөөд дэлхийн
хүүний түвшинд хязгааргүй зээлэх, зээлдүүлэх боломжтой жижиг нээлттэй эдийн засгийг авч
үзнэ. Уг эдийн засаг нь байгалийн баялгаас үл хамаарах тогтмол 𝒀 хэмжээний орлоготой
бөгөөд засгийн газрын зүгээс хэрэглэгчдэд 𝑻 хэмжээний орлогоос үл хамаарах татаас эсвэл
ноогдол ашиг шилжүүлдэг. Тиймээс тухайн эдийн засгийн нийт хэрэглээ 𝑪 = 𝒀 + 𝑻 хэлбэртэй
байна. Мөн олон улсын зах зээл дээрээс зөвхөн дотоодын засгийн газар зээл авах боломжтой
учраас тухайн улсын гадаад өр нь улсын өртэй тэнцүү байна. Хэрэв эдийн засагт тодорхой
хугацаагаар түр зуурын байгалийн баялагийн орлого орж ирвэл өрийн тэгшитгэл дараах
байдлаар тодорхойлогдоно.
𝑭̇ = 𝒓 ∗ 𝑭 + 𝑮 + 𝑻 − 𝑵 = 𝒓 ∗ 𝑭 + 𝑮 + 𝑪 − 𝒀 − 𝑵
(1)
Энд, 𝑭 нь гадаад өр, 𝑮 нь засгийн газрын зардал, 𝑪 нь хэрэглээ, 𝑻 нь засгийн газрын
шилжүүлэг, харин 𝑵 нь байгалийн баялгийн түр зуурын орлогыг тус, тус илэрхийлнэ.
Байгалийн баялгийн түр зуурын орлого орж ирсэн үед байнгын орлогын таамаглал ёсоор
дэлхийн хүүний түвшинд хязгааргүй хэмжээтэйгээр зээлэх боломжтой жижиг нээлттэй эдийн
засгийн хувьд Зураг 3-1-д харуулсан хууль биелдэг гэж үздэг. Өөрөөр хэлбэл, тур зуурын
байгалийн баялгийн орлого болон тухайн улсын өрийн хооронд дараах хамаарал ажиглагддаг
байна. Энд, 𝑵 𝑷 нь орлогын урсгалыг илэрхийлнэ.
Зураг 3-1. Түр зуурын их хэмжээний орлогын үе дэх байнгын орлогын таамаглал
Зарлах
Олборлох
Нөөц дуусах
t
Эх сурвалж: Frederick & Anthony (2009)
Зураг 3-1-аас харвал 𝒕 = 𝟎 үед түр зуурын орлого авчрах орд газрыг ашиглах тухай олон
нийтэд зарласнаас хойш тодорхой хугацааны дараа баялгаа олборлож эхлэх ба нөөц дуусах үед
байгалийн баялгийн орлого 𝟎 болно. Тухайн үе тутмын байгалийн баялгийн байнгын урсгал
орлогыг заах 𝑵 𝒑 муруй олборлох хугацаа ойртох тусам өсөх ба олборлолт хийгдэж эхэлснээс
12

13. хойш буурна. Энэ нь баялгаас олсон орлогоороо өрөө төлнө гэсэн байнгын орлогын
таамаглалтай холбоотой. Хэрэв эдийн засаг анх 𝑭 𝟎 хэмжээний өртэй байсан гэж үзвэл 𝒓 ∗ 𝑭 𝟎
хэмжээний зээлийн урсгал зардал төлнө. Мөн байнгын орлогын таамаглал ёсоор нөөцийг
олборлох хүртэл иргэдийн хэрэглээний өсөлтийг санхүүжүүлэх зорилгоор засгийн газар
гаднаас зээл авах ба улмаар өрийн хүүний зардал нэмэгдэнэ. Харин олборлолт эхлэхэд уул
уурхайгаас орлого орж ирж өрөө төлсөнөөр хүүгийн зардал буурна. Байгалийн баялгийн нөөц
дуусахаас өмнө өрөө төлж дуусвал төсвийн илүүдэл бий болох бөгөөд үүгээр баялгийн сан
байгуулж, хүүний орлогоор нь засгийн газрын зардал болон шилжүүлгийг санхүүжүүлэх
болно.
Энэхүү бенчмарк загварт дотоодын хүү дэлхийн хүүтэй тэнцүү гэж таамагласан болохыг
анхаарах хэрэгтэй. Гэвч ихэнх хөгжиж буй орны хувьд зээлжих чадвар муу байдаг учраас олон
улсын зах зээлээс дэлхийн хүүний түвшинд зээл авах боломж хомс байдаг. Тиймээс дотоодын
хүү өндөр, дэд бүтцэд хийж буй хөрөнгө оруулалт бага, нэг хүнд оногдох орлого болон цалин
бага байх хандлагатай байдаг. Бид хөгжиж буй орнуудад тулгарч буй хүүний урамшууллыг
тухайн улсын өрийн хэмжээнээс хамаардаг гэж үзсэн. Тодруулбал, тухайн улсын өрийн хэмжээ
тодорхой түвшнээс бага байвал дотоодын хүү дэлхийн хүүтэй ойролцоо байдаг, харин давсан
тохиолдолд хүү болон өрийн хооронд эерэг хамаарал тогтдог байна. Энэ хамаарлыг Зураг 3-2д эмпирикээр баталж харуулав.
Зураг 3-2. Хүүний зөрүү ба засгийн газрын өр
Эх сурвалж: Frederick & Anthony (2009)
Зураг 3-2-д тодорхойлсон хамаарлыг 165 улсын хувьд авч үзсэн бөгөөд эхний хэсэгт
хүүний зөрүү болон улсын өрийн үндэсний нийт орлогод эзлэх хувийн хоорондох, харин
хоёрдугаар хэсэгт эдгээрийн хувьсагчдын үлдэгдлийн хоорондох эерэг хамаарлыг харуулсан.
Хувьсагчдын үлдэгдлийн хооронд ч хүртэл эерэг хамаарал хадгалагдаж байгаа нь өрийн
хэмжээ болон хүүний зөрүүний хооронд хүчтэй хамаарал байгаа болохыг илэрхийлнэ.
Тиймээс хүү болон өрийн хоорондох хамаарлыг дараах тэгшитгэлээр илэрхийлж болно.
𝑭 ≤ ̅ үед 𝒓 = 𝒓∗ ба 𝑭 > ̅ ≥ 𝟎 үед 𝒓 = 𝒓∗ + 𝜫(𝑭) > 𝒓∗
𝑭
𝑭
(2)
Энд, 𝚷(𝑭) нь өрөөс эерэг хамааралтай хүүний урамшуулал, ̅ нь хүү болон өрийн хооронд
𝑭
эерэг хамаарал тогтож эхлэх босго өрийн хэмжээг тус, тус илэрхийлнэ. Тухайн улс жижиг
̅
̅
нээлттэй эдийн засагтай тул хүүг хүлээн авагч байх ба 𝜫(𝑭) = 𝜫′(𝑭) = 𝟎 ба 𝜫′(𝑭) > 𝟎,
𝑭 > ̅ ≥ 𝟎 байна. Үүнийг Зураг 3-3-аар авч үзье.
𝑭
13

14. Зураг 3-3. Гадаадаас авсан зээлийн өртөг
Эх сурвалж: Frederick & Anthony (2009)
Тарновски (1997) зэрэг зарим эдийн засагчид жижиг нээлттэй эдийн засгийн хувьд улсын
өрийн хэмжээ болон хүүний түвшний хооронд ямагт эерэг хамаарал байдаг гэж үзсэн байдаг.
̅
Тогтвортой тэнцвэрт гадаад өрийн хэмжээ босго өртэй (𝑭) тэнцүү, улмаар дотоодын хүү (𝒓)
∗
дэлхийн хүүтэй (𝒓 ) тэнцүү байна.
Хөгжиж буй орны нэг-секторт загвар
3.2
Байгалийн баялгаас орж ирэх түр зуурын орлогын эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүд,
ялангуяа, хүүний түвшний траекторд үзүүлж буй цэвэр нөлөөг харахын тулд уул уурхайн
салбарын орлогын тухайн улсын бодит ханш, бусад салбарт үзүүлэх сөрөг нөлөө болон зах
зээлийн бүтэлгүйтэл зэрэг асуудлуудаас зайлхийх боломжийг олгодог нэг-секторт загварыг авч
үзэж байгаа билээ. Тухайн эдийн засаг байгалийн баялагаас үл хамаарах хувийн болон нийтийн
сектортой ба хувийн секторыг гадаадын хөрөнгө оруулагчид эзэмшдэг.
3.2.1
Өрх
Ихэнх хөгжиж буй орны хувьд өрхүүд ирээдүйн цалингийн орлоготоо тулгуурлан
урьдчилан зээл авах эсвэл хөрөнгийн зах зээлд оролцон нэмэлт санхүүжилтийн эх үүсвэр бий
болгох боломж хомс байдаг. Тиймээс өрхүүд өөрсдийн амьжиргаагаа зөвхөн одоогийнхоо
цалингийн орлого болон засгийн газрын шилжүүлгээр санхүүжүүлдэг гэж үздэг. Ийнхүү
өрхүүдийг хөрөнгийн зах зээлд хаалттай гэж үзэж байгаа нь засгийн газар өрхүүдээс авах
татварыг өөрчөх, тэтгэмж олгох зэрэг байдлаар хэрэглээг тогтворжуулах үүрэг хүлээнэ гэсэн
үг.
Бид хэрэглэгчийн ханамжийн функцыг дараах хэлбэртэйгээр авсан болно.
𝟏
𝟏
𝑪 𝟏− 𝝈 + 𝝍𝑮 𝟏− 𝝈
𝑼=∫ (
) 𝒆𝒙𝒑(−𝝆𝒕)𝒅𝒕
𝟏
𝟎
𝟏− 𝝈
∞
(3)
Ханамжийн функцэд агуулагдах засгийн газрын зардлыг санхүүжүүлэхийн тулд засгийн
газрын зүгээс 𝑫 хэмжээний өрийг дэлхийн зах зээлээс авах бөгөөд өрийн тэгшитгэл дараах
байдлаар илэрхийлэгдэнэ.
14

15. ̇
𝑫 = 𝒓𝑫 + 𝑮 + 𝑰 𝒔 + 𝑻 − 𝝉𝒀 − 𝑵
(4)
Дээрхээс засгийн газрын цэвэр хөрөнгө буюу нийтийн дэд бүтцээс засгийн газрын зардлыг
хассан дүнг тодорхойлбол:
𝑩= 𝑺− 𝑫
(5)
гарна.
Нийтийн дэд бүтэц болон зээлийн тэгшитгэлүүдийг нэгтгэвэл төсвийн хязгаарлалт дараах
байдлаар тодорхойлогдоно:
̇
𝑩 = 𝒓(𝑩 − 𝑺) + 𝑵 + 𝝉 ∗ 𝒀 − 𝑮 − 𝑻 − 𝜹 𝒔 𝑺
𝑩(𝟎) = 𝑩 𝟎
(6)
Хязгааргүй зээл авах нөхцлийг хязгаарлавал:
𝒕
𝒍𝒊𝒎 𝑩(𝒕) 𝒆𝒙𝒑 (− ∫ 𝒓(𝒗)𝒅𝒗) = 𝟎
𝒕→∞
(7)
𝟎
байна.
Өөрөөр хэлбэл, засгийн газрын өнөөгийн хөрөнгө, татварын орлого болон байгалийн
баялгийн орлого нь засгийн газрын шилжүүлэг болон дэд бүтцийн үйлчилгээний зардлыг
санхүүжүүлэх эх үүсвэр болно.
Ханамжийн функц болон төсвийн хязгаарлалтаас Понтрягиний функц дараах байдлаар
тодорхойлогдоно
[𝑾(𝑺, 𝝉) + 𝑻] 𝟏−𝟏⁄ 𝝈 + 𝝍𝑮 𝟏−𝟏⁄ 𝝈
)
𝟏 − 𝟏⁄ 𝝈
+ 𝝁[{𝒓∗ + 𝜫(𝑺 − 𝑩)}(𝑩 − 𝑺) + 𝑵 + 𝝉𝒀(𝑺, 𝝉) − 𝑮 − 𝑻 − 𝜹 𝑺 𝑺]
𝑯(𝝉, 𝑻, 𝑮, 𝑺, 𝝁) ≡ (
(8)
Эндээс дараах оновчлолын нөхцлүүд тодорхойлогдоно.
𝑯 𝝉 = 𝑪−𝟏⁄ 𝝈 𝑾 𝝉 + 𝝁(𝒀 + 𝝉𝒀 𝝉 ) = 𝟎
(8.1)
𝑯 𝑻 = 𝑪−𝟏⁄ 𝝈 − 𝝁 = 𝟎
(8.2)
𝑯 𝑮 = 𝝍𝑮−𝟏⁄ 𝝈 − 𝝁 = 𝟎
(8.3)
𝑯 𝑺 = 𝑪−𝟏⁄ 𝝈 𝑾 𝑺 + 𝝁[𝝉𝒀 𝑺 − {𝒓∗ + 𝜫(𝑫) + 𝑫𝜫′ (𝑫) + 𝜹 𝑺 }]
(8.4)
𝒓∗ 𝝁 − 𝝁̇ = 𝑯 𝑩 = 𝝁[𝒓∗ + 𝜫(𝑫) + 𝑫𝜫′ (𝑫)]
(8.5)
Засгийн газрын зүгээс өрхүүдэд орлогоос үл хамаарах шилжүүлэг хийх буюу бэлэн мөнгө
тараах бодлого баримталж буй тохиолдолд орлогын татварыг тэг байлгах нь оновчтой юм.
Тиймээс (8.1) болон (8.2) тэгшитгэлээс 𝑾 𝝉 = −𝒀 гэж гарах ба (8.2) болон (8.3) тэгшитгэлээс
засгийн газрын оновчтой хэрэглээний түвшин 𝑮 = 𝝍 𝝈 𝑪 гэж тодорхойлогдоно. Дараах
илэрхийллийг биелж байгаа тоиолдолд дэд бүтцийн түвшин оновчтой байна гэж үзнэ.
𝑾 𝑺 (𝑺, 𝟎) = 𝒓∗ + 𝚷(𝑫) + 𝑫𝚷′ (𝑫) + 𝜹 𝑺
15
(8.4’)

16. Орлогын татвар байхгүй учраас дэд бүтцийн ахиу үр ашиг нь үндэсний орлого буюу
цалингийн түвшинд нөлөө үзүүлнэ. Харин ахиу зардал гэдэг нь хүүний урамшууллын ахиу
зардлыг агуулсан засгийн газрын зээлийн нийт ахиу зардал байна. Тиймээс дэд бүтцийн
оновчтой түвшин нь капиталын хомсдолтой эдийн засагт харьцангуй доогуур тогтох болно.
(8.2) болон (8.5) тэгшитгэлүүдийг ашиглан хэрэглээний оновчтой замыг тодорхойлбол:
𝑫 > ̅ үед 𝑪̇ = 𝝈𝑪[𝚷(𝑫) + 𝑫𝚷′ (𝑫)]
𝑫
𝑪̇ = 𝟎
(8.5’)
Тиймээс капиталын хомсдолтой эдийн засагт хэрэглээний оновчтой зам нь засгийн газрын
өрийг эргүүлэн төлөх, хүүний түвшинг бууруулах, нийтийн болон хувийн капиталын
хуримтлалтыг өсгөхөд чиглэсэн байдаг бөгөөд энэ нь эдийн засгийн хөгжилд түлхэц болно.
3.2.2
Пүүс
Байгалийн баялаггүй үйлдвэрлэл буюу хувийн капитал ба нийтийн дэд бүтэц гэсэн
хэсгүүдтэй. Үйлвэрлэлийн функц нь
𝒀 = 𝑨𝑲 𝜶 𝑳 𝟏−𝜶 𝑺 𝜸
(9)
үүнд 𝑨 нь урт хугацааны гарцыг нормчлох тогтмол тоо юм.
Хөдөлмөрийг нормчилж авч үзсэн ба 𝑲 нь хувийн капитал, 𝑺 нь нийтийн дэд бүтцийг
илэрхийлнэ. Хүчин зүйлсийн хувьд ахиу үр өгөөж буурах хууль биелдэг. Түүнээс гадна дэд
бүтэц гэдгийг барилга байгууламж, зам, боомт, боловсрол, эрүүл мэнд зэрэг маш өргөн
хүрээтэйгээр авч үзсэн.
Дэд бүтэц нь засгийн газрын эзэмшил бөгөөд хувийн капитал гадны хөрөнгө оруулалттай
гэж үзнэ. Өөрөөр хэлбэл, хувийн капитал нь 𝒓∗ гэсэн дэлхийн хүүний түвшинд зээл авах
чадвартай гадны хөрөнгө оруулагчид эзэмшдэг бөгөөд тэднээс 𝝉 хувь бүхий орлогын татвар
авдаг.
Ашиг хамгийн их байх нөхцөл ёсоор дараах илэрхийлэл биелнэ.
(𝟏 − 𝝉)𝒇 𝒌 (𝑲, 𝑺) = 𝒓∗ + 𝜹 𝒌
(10)
Дээрх нөхцлөөс тэнцвэрт капиталын хэмжээ 𝑲 = 𝑲(𝑺, 𝝉) гэсэн байдлаар тодорхойлогдох
бөгөөд эндээс цалингийн түвшин болон нийт орлогыг дараах байдлаар:
𝑾(𝑺, 𝝉) = (𝟏 − 𝝉)[𝒇(𝑲(𝑺, 𝝉), 𝑺) − 𝑲(𝑺, 𝝉)𝒇 𝒌 (𝑲(𝑺, 𝝉), 𝑺)]
𝒀(𝑺, 𝝉) = 𝒇(𝑲(𝑺, 𝝉), 𝑺)
(11)
олох боломжтой.
3.3
Параметрүүдийн калибрац
Энэ хэсэгт динамик симуляци хийхэд шаардагдах параметруудын утгыг утгыг тодорхойлох
болно. Загварын параметруудыг олох үндсэн хоёр арга байдаг. Нэгдүгээрт эконометрик аргууд
болох моментийн ерөнхий арга , хамгийн их үнэний хувь бүхий арга. Хоёрдугаарт хамгийн
өргөн хэрэглэгддэг эконометрик арга болох Байесийн аргууд болно (Dejong, D. N. and Dave, C,
2007).
16

17. Бидний үнэлж буй загвар нь байгалийн баялагийн гэнэтийн орлого орж ирэх үед эдийн
засгийн үндсэн үзүүлэлтүүд ялангуяа хүүгийн түвшин хэрхэн хариу үйлдэл үзүүлдэгийг харах
зорилготой тул дараах байдлаар авсан.
Хүснэгт 3-1. Параметрүүдийн калибрац
Тодорхойлолт
Капиталын гарцад эзлэх хувь
Нийгмийн салбарын гарцад эзлэх хувь
Дэлхийн хүүгийн түвшин
Цаг хугацааг эрхэмлэх парамерт
Орлуулалтын хугацаа хоорондын мэдрэмж
Хувийн капиталын эгэлдэл
Нийгмийн салбарын элэгдэл
Хүү болон өр эерэг хамааралтай болох өрийн босго
Засгийн газрын зардал
Хувийн салбараас авах татварын хэмжээ
Хүн амын өсөлт
Технологийн дэвшил
Параметр
𝜶
𝜸
𝒓∗
𝝆
𝝈
𝜹𝒌
𝜹 𝒑𝒖𝒃
̅ =𝑭
𝑫 ̅
𝑮
𝝉
𝒏
𝒂𝒓𝒂𝒕𝒆
Эх сурвалж: Frederick & Anthony (2009)
17
Утга
0.4
0.25
0.05
0.05
0.75
0.05
0.05
0
0
0
0
1

18. Симуляцийн шинжилгээ
3.4
Энэ хэсэгт калибациа ашиглан байгалийн баялагийн гэнэрийн орлого эдийн засгийн гол
үзүүлэлтэд хэрхэн нөлөөлөхийг авч үзсэн.
Урдаас хүлээгдэж байсан байлалийн баялагийн орлого нь баялагаас үл хамаарах гарцын 8%
тай тэнцүү бөгөөд хугацааны эхэнд олон нийтэд зарлагдан ба 7-р үед олборлож эхлэн 11-р үед
нөөц дуусна хэмээн үзсэн. Загварын энгийн байлгахын тулд өрийн босгыг тэг гэж үзсэн тул
хүүгийн урамшуулалын нөлөөг шууд харах боломжтой.
Зураг 3-4. Симуляцийн үр дүн
16.0
3.0
15.5
2.8
15.0
2.6
14.5
2.4
14.0
4.0
2.2
3.9
3.8
3.7
3.6
3.5
3.4
3.3
2.0
13.5
92
94
96
98
00
02
04
Y (Scenario)
06
08
10
12
14
92
94
96
98
Y (Baseline)
00
02
04
K (Scenario)
1.0
06
08
10
12
92
14
94
96
98
00
02
04
PUB (Baseline)
K (Baseline)
06
08
10
12
14
10
12
14
10
12
14
PUB (Scenario 1)
2.40
.062
0.9
2.35
.060
0.8
2.30
0.7
.058
2.25
0.6
2.20
.056
0.5
2.15
0.4
.054
2.10
0.3
.052
2.05
0.2
0.1
2.00
.050
92
94
96
98
00
02
04
DEB (Scenario)
06
08
10
12
14
92
94
96
98
DEB (Baseline)
00
02
04
R (Scenario)
4
08
10
12
92
14
94
96
98
00
02
04
W (Scenario)
R (Baseline)
06
08
W (Baseline)
.09
0.0
3
06
-0.2
.08
.07
-0.4
.06
2
-0.6
.05
1
.04
-0.8
.03
0
-1.0
.02
-1
-1.2
-2
.01
.00
-1.4
92
94
96
98
00
02
CO (Scenario)
04
06
08
CO (Baseline)
10
12
14
92
94
96
98
00
02
04
06
08
10
12
Trans (Scenario)
Trans (Baseline)
14
92
94
96
98
00
02
04
In (Scenario)
06
08
IN
Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоо
Олборлолтын талаар олон нийтэд зарлах хугацаанаас олборлож эхлэх хүртэл: Байнгын
орлогын таамаглал ёсоор орлого орж ирэхээр хүлээгдэж буй үед засгийн газар гаднаас их
хэмжээгээр зээл авч хэрэглээг санхүүжүүлэнэ. Энэ нь өрийг ихэсгэн хүүгийн урамшуулал
өсгөж дотоодын хүү өснө. Мөн засгийн газрын шилжүүлэг өссөнөөр хэрэглээ өснө. Харин
баялагаа үл хамаарах салбар салбар дотоодын хүүгийн өсөлтөөс улбаалан хувийн салбар,
дотоодын хөрөнгө оруулат буурсанаас улбаалан нийгмийн салбар тус тус саарна. Загварын энэ
үе нь Монголын өнөөгийн нөхцөлтэй төстэй байна.
Олборлож эхлэснээс нөөц дуусах хүртэл: Баялагын орлогоор өрөө төдсөнөөр өр хурдтай
буурч улмаар хүүгийн урамшуулал буурна. Баялагаас үл хамаарах салбар, цалин болон
хэрэглээ баялагийн орлогоос хамааран хурдтай өснө.
18

19. Ерөнхийдөө байгалийн баялагийн орлогыг зөв удирдвал хэрэгээ анхы түвшинээс хурдтай
өсч, хөрөнгийг хуримтлал хурдасч (өрийн хуримтлал буурах) ба хувийн болон нийгмийн
салбарын хөрөнгө оруулатын өсөлт эдийн засгийн цаашдийн хөгжлийг бий болгоно.
19

20. 4.
4.1
БАЙГАЛИЙН БАЯЛАГ АШИГЛАЛТЫН ЧАНАР
Байгалийн баялаг ихтэй орны хүүний түвшин
Өмнөх хэсэгт байгалийн баялаг нь хүүг бууруулсанаар цаашинд загас хурдтай өсөхийг
харуулсан билээ. Харин загварын уг таамаглал бодит байдалд биелдэг эсэхийг энэ хэсэгт авч
үзнэ.
Байгалийн баялаг болон хүүний зөрүүний хамааралын шинжилгээг 2009 онд Фредерик
болон Энтони (Frederick & Anthony, 2009) нар хийсэн байдаг. Тэд хүүний зөрүү болон
баялагийн хамааралын шинжилгээ хийхдээ 25 улсын бондын хүүний зөрүүний логарифмийн
дундаж болон байгалийн баялагийн ДНБ-д эзлэх хувийг ашигласан.
Зураг 4-1. Хүү ба байгалийн баялгийн экспортын хамаарал
Эх сурвалж: Frederick & Anthony (2009)
Дээрх зургаас байгалийн баялаг болон хүүгийн зөрүүний хоорондох эерэг хамаарал
ажиглагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл судалгаанд хамрагдсан орнуудын ихэнх нь баялагаа
олборлож байгаа ч хүүний түвшин өнөр хэвээр байна. Энэ нь загварын таамаглалтай зөрчилдөх
бөгөөд дараагийн хэсэгт уг зөрлийн шалтгааныг тодруулна.
4.2
Баялгийн хараалын боломжит сувгууд
Байгалийн арвин баялаг нөөц нь эдийн засгийн өсөлтийг бууруулах хандлагатай байдаг
талаар маш олон тайлбар хийгдсэн байдаг. Эдгээрээс тайлбаруудаас хамгийн үндэслэлтэй нь
эдийн засгийн шууд тайлбар буюу үр ашиг муутай макро эдийн засгийн бодлого, харин улс
төрийн эдийн засгийн тайлбар буюу институцийн бүтэлгүйтэл юм.
4.2.1 Голланд өвчин
Уул уурхайн салбарын хөгжлийн эдийн засгийн хөгжилд үзүүлэх хамгийн түгээмэл
нөлөөллийг судалгаануудад “Голланд өвчин” хэмээн тодорхойлсон байдаг. Эдийн засагт
Голланд өвчин нь байгалийн баялаг экспортлогч улсын экспортын гэнэтийн өсөлтөөс орох их
20

21. хэмжээний орлогоор дамжин илэрдэг (Weinthal and Luong, 2006). Энэхүү орлогын урсгал нь
валютын бодит ханшийг чангаруулах нөлөө үзүүлдэг. Мөн үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлс буюу
хөдөлмөр, капитал нь хөгжиж буй сектор болон жижиглэнгийн худалдаа, үйлчилгээ болон
барилга гэсэн худалдаалагддаггүй сектор руу шилждэг. Валютын бодит ханш чангарах болон
ажиллах хүчний шилжилт нь хөдөө аж ахуй, аж үйлдвэр зэрэг бусад секторынхоо өрсөлдөх
чадварыг бууруулах нөлөөтэй.
Үүнтэй зэрэгцэн үйлчилгээ болон барилгын секторт хөдөлмөр, капиталын эрэлт
нэмэгдсэнээр тодорхой макро эдийн засгийн бодлог баримтлаагүй тохиолдолд дотоодын
инфляцийг нэмэгдүүлдэг.
Эдгээр богино хугацааны макро өөрчлөлтүүд нь сүүлдээ тухайн улсын эдийн засгийн
төрөлжилтийг бууруулах замаар эдийн засгийн өсөлтөд нөлөө үзүүлнэ. Энэ нь тухайн улсын
экспорт, засгийн газрын орлого болон ажиллах хүчийг уул уурхайн сектороос хэт хараат
болгодог. Түүхий эдийн үнэ мөчлөгтэй байдаг учраас нэг салбараас хараат болсон эдийн
засгийг илүү хэлбэлзэмтгий болгоно.
Уул уурхайн салбараас хараат болох нь тухайн улсын эдийн засагт яагаад сөрөг нөлөө
үзүүлдэг талаарх тайлбарууд нь холбогдох эдийн засгийн бүтцийн өөрчлөлт, тухайлбал аж
үйлдвэрийн салбар дахь нөлөөг онцолдог. Тодруулбал, аж үйлдвэрийн салбарын нийт эдийн
засагт эзлэх хувь хэмжээ буурснаар ур чадвартай ажилчдын эрэлт болон нийлүүлэлт зэрэг
буурах ба улмаар тухайн улсын хүн капитал мууддаг байна. Түүнчлэн байгалийн капиталын
нөөцөөр баян байх нь боловсрол, сургалтыг шахан гаргах хандлагатай байдаг талаар
маргалддаг.1 Сүүлийн үед хийгдэж буй судалгааны ажлуудын цөөнгүй хэсэг нь сургууль
хамрагдалт болон боловсролын салбарт зарцуулж буй нийгмийн зардлын үндэсний орлогод
эзлэх хувь нь уул уурхайн байлгийн хэмжээтэй урвуу хамааралтай болохыг тогтоосон байна
(Birdsall et al., 2001). Гэвч энэ нь Австрали зэрэг улсуудад төдийлөн ажиглагдаагүй байна.2
Бусад тайлбаруудын хувьд тодорхой сектор эсвэл төслүүдэд хөрөнгө оруулах болон уул
уурхайн өсөлтөөс шалтгаалан уналтад орсон бусад секторуудаа хамгаалах, татаас олгох тухай
засгийн газрын бодлогод төвлөрдөг (Stevens, 2003). Уул уурхайн бус секторыг олон улсын
өрсөлдөөнөөс хамгаалахад чиглэсэн татаас эсвэл уг салбарыг өрсөлдөх чадвартай болгох
зорилт нь тухайн салбарын өрсөлдөх хөшүүргийг бууруулах учир дунд хугацаанд асуудлыг
улам дордуулдаг. Цаашлаад, бусад худалдаалагддаг салбаруудаа ийм байдлаар хамгаалах нь
зардал өндөртэй байдаг (Gregory, 1976; Crowley and Martin, 1982; Parmenter, 1986; Centre for
International Economics, 2003; Econtech, 2003; Productivity Commission, 2008). Уул уурхайн
салбарын гэнэтийн өсөлт байхгүй болох үед дээрх хамгаалалт хийх зардал нь санхүүгийн
хувьд тогтворгүй болох бөгөөд тухайн улсын байгалийн баялгаас олох ашиг буурдаг. Энэ
байдлаар бусад салбараа хамгаалах стратеги баримтлаад бүтэлгүйтсэн улсуудад Болив, Гуяана,
Чили (тодорхой хугацаанд), Замби, Зайри болон Конго гэх мэт маш олон улс байна (Sarraf and
Jiwanji, 2001).
Татаас олгох бодлого нь үндсэн зорилтдоо хүрч чадаагүй маш олон улсын жишээ байдаг
бөгөөд ихэнх улсын хувьд батлан хамгаалах салбар, өгөөж муутай төслүүд болон тухайн улсын
үйлдвэрлэлийн чадамжит илүү тохирсон хөдөлмөр давамгайлсан үйлдвэржилтэд бус капитал
давамгайлсан, хүнд аж үйлдвэржилтэд хөрөнгө оруулалт хийсэн нь буруудсан буруудсан
Тухайлбал, Гилфасон байгалийн баялаг ихтэй үндэстний хувьд боловсролын салбарт маш бага хөрөнгө
оруулалт хийдэг бөгөөд хүн капиталыг хуримтлуулах тал дээр анхаарал муу хандуулдаг гэж үзсэн
(Gylfason, 2001).
1
Тухайлбал, 2011 онд Австрали улсад уул уурхайн салбарын ажиллагсадын 89 хувь нь Австралийн нийт
ажилчдын 84 хувьтай харьцуулахад тодорхой сургалтуудад суудаг байна (ABS, 2003).
2
21

22. байдаг. 1970-аад оны Саб-Сахарын Африкын байгалийн баялгийн тэсрэлт нь тоолж барамгүй
асуудлуудыг араасаа дагуулсан юм (Shaxson, 2005). Тухайлбал, 1979 онд Нигерт хэдэн тэрбум
доллароор баригдсан “Ажаукута” хэмээх төмрийн үйлдвэр 25 жилийн дараа гэхэд нэг ч төмөр
хавтан үйлдвэрлээгүй байна. 1975-1983 онд Нигерийн аж үйлдвэрийн секторын ажиллах хүчин
чадал 77%-аас 50% болж буурсан бөгөөд 1980-аад оны дунд үе гэхэд 35% болсон байв.
Тодруулбал, засгийн газраас ихэвчлэн санхүүжсан аж үйлдвэрийн салбарын хөрөнгө
оруулалтын гуравны хоёр нь ямар ч үр ашиггүй зарцуулагдсан юм.
4.2.2 Орлогын тогтвортой бус байдал ба зээл
Дээр дурьдсанчлан “Голланд өвчний” уршгаар аливаа нэг улс уул уурхайн сектороосоо хэт
их хамааралтай болох нь эдийн засгийн өсөлт болон бусад холбоотой үзүүлэлтийн мөчлөг
шинжийг эрчимжүүлдэг. Үүний хамгийн тод жишээ бол засгийн газрын орлого юм.
Засгийн газрын орлогын тогтворгүй байдал нь орборлолтын хэмжээ хугацааны хувьд
харилцан адилгүй байх, төлбөрийн хувьсах шинж чанар болон байгалийн баялгийн үнийн
хэлбэлзэл гэсэн үндсэн гурван шалтгаантай. Цаашлаад орлогын тогтворгүй байдал нь улс
төрийн тогворгүй байдал, зөрчил болон экспортын төвлөрлөөс хамаарах магадлалтай. Энэхүү
төвлөрөл нь тухайн улс болон төсвийн тэнцлийг маш хэлбэлзэмтгий болгох ба худалдааны
нөхцлийг огцом бууруулах нөлөө үзүүлнэ.
Тухайлбал, Монгол улсын хамгийн чухал экспортын бүтээгдэхүүн нь зэсийн хүдэр бөгөөд
өнгөрсөн хугацаанд “Эрдэнэт” уурхай нь Засгийн газрын татварын орлогын дөрөвний нэгийг
дангаар бүрдүүлж байв. 2009 онд дэлхийн санхүүгийн хямралын үед зэсийн үнэ унахад 2008
онд 8,9%-ийн өсөлттэй байсан Монголын эдийн засаг 1,6%-аар унасан юм.
Ашгийн ихэнх хэсэг нь хувьсах шинжтэй байх нь засгийн газрын орлогын тогтворгүй
байдлыг нэмэгдүүлэх ба урт хугацааны төлөвлөлт хийхэд хүндрэлтэй болгодог. Төсвийн
зардал тасалдалтай байх нь хувийн хөрөнгө оруулалтыг сааруулах ба засгийн газрын төсвийг
замбараагүй болгодог. Түүгээр ч барахгүй төсвийн зардал тодорхой түвшинд тогтворжсон
тохиолдолд засгийн газрын зүгээс төсвийн таналт хийхэд хэцүү болно (Weinthal and Luong,
2006). Уналтын үед засгийн газар зардлаа бууруулахын оронд ихэвчлэн зээл авахыг сонгодог
учраас сүүлдээ засгийн газар ихээхэн хэмжээний өртэй үлдсэн байна.
Болив улс нь яг ийм өрийн хавханд орсон улсын жишээ бөгөөд 1979-1983 оны хооронд
валютын бодит ханш нь хоёр дахин чангарч, улмаар уул уурхайн бус салбарынх нь өрсөлдөх
чадвар буурсан ба тэдгээр салбаруудын экспортод эзлэх хувь гэнэт буурсан байна (Sarraf and
Jiwanji, 2001). Тус улс нь аж үйлдвэрийн салбараа тодорхой хэмжээгээр хамгаалсан бөгөөд
өрсөлдөх чадваргүй бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байсан ба шинэ хөрөнгө оруулалтын үр ашиг
доогуур байлаа. Мөн уул уурхайн салбарын орлогын ихэнх хэсэг нь хөрөнгө оруулалтаас илүү
хэрэглээнд зарцуулагдаж байсан. Эдгээр нөлөөллийг нэгтгэх шийдвэрлэх зорилгоор засгийн
газар 1975-1979 оны хооронд ДНБ-ийн 78% болж өссөн гадаад өрийн барьцаанд нүүрс
устөрөгчийн нөөцөө тависан байна.
Хэт их хэмжээтэй зээл нь зөвхөн уналтын үед бус эдийн засаг сэргэж байх үед ч
тохиолддог. Түүхий эдийн нөөц дээрээ тулгуурлан зээл авах болчимгүй стратеги баримталсан
байгалийн баялаг ихтэй улс маш олон байдаг. 1970-аад онд түүхий эдийн үнэ өндөр байх үед
ихэнх хөгжиж буй улсын хувьд олон улсын зах зээл дээрээс зээл авах чадамжтай байсан бол
үнэ унаж эхэлсэн 1980-аад оны эдийн засгийн уналтаас шалтгаалан эдгээр улсууд зээлээ
эргүүлэн төлөх чадваргүй болж байв. Үүний хамгийн тод илрэл нь 2004 онд Африкын хамгийн
их өртэй 10 улсын 6 нь томоохон түлш экспортлогч улс байсан явдал юм (Manzano and
Rigobon, 2001). 1979-1980 оны хооронд Зайре улсын гадаад өр хоёр дахин өсч ДНБ-ийн 100%22

23. тай тэнцсэн бол Нигерийн гадаад өр 1970-1980 оны хооронд 10 дахин өсч 5 тэрбум долларт
хүрсэн бөгөөд 1982 онд 10 тэрбум доллар болсон байна. Африкаас гадна гэвэл Эквадор улс нь
Өмнөд Африктаа гадаад өрийнхөө хэмжээгээр 7-рт эрэмбэлэгддэг бөгөөд нэг хүнд ногдох
өрийн хэмжээгээрээ тэргүүлж байна.
4.2.3
Бодлогын бүтэлгүйтэл
Уул уурхайн салбарын хөгжил нь бусад сектортоо Голланд өвчнөөр дамжин хохирол
учруулахаас гадна үр ашиг муутай хөрөнгө оруулалт, худалдааны саад хориг болон рент хайх
зэрэг салбарын алдаатай бодлогоор дамжин эдийн засагт сөрөг нөлөө үзүүлдэг талаар дээр
дурьдсан билээ.
Экспортын гэнэтийн өсөлт нь засгийн газрыг ашгийн бус улс төрчдийн санал болгосон үр
ашиг муутай төслүүдэд хөрөнгө оруулах зардлаа нэмэгдүүлэхэд хүргэдэг (Цагаан заан гэж
нэрлэдэг). Мөн засгийн газрын зүгээс хүнс, шатахуун, уналттай байгаа секторууд болон төрийн
албыг дэмжсэн татаасын бодлого баримтлах магадлалтай. Үүний хамгийн тод жишээ нь
Тринидад Тобаго улс юм (Sarraf and Jiwanji, 2001). Улмаар 1981 онд тус улсын ДНБ-ийн өсөлт
сөрөг болох үед эдгээр татаасаа багасгах нь туйлын хүндрэлтэй байсан.
Илүү өргөн хүрээнд авч үзвэл байгалийн баялгийн гэнэтийн өсөлт нь тухайн улсын хүн
амыг нэг салбараас хараат болгох учраас ажил эрхлэлт болон нэмэлт боломжийн хувьд рент
хайх үзэгдлийг бий болгох магадлалтай байдаг (Dietz et al., 2004). Үүний үр дүнд технологийн
дэвшил болон ажилчдын ур чадвар муудах хандлагатай байна. Саб-Сахарын Африк нь хүнд
суртлын түвшин болон төрийн албаны цалингийн өсөлтийн хурдаараа алдартай юм (Shaxson,
2005). Үндэсний газрын тосны компаниуд болон уул уурхайн салбарын хөгжлийн үед
байгуулагдсан холбогдох төрийн өмчийн байгууллагууд нь өөрсдийн эдийн засгийн ашиг
сонирхлоо хамгаалах улс төрийн хүчирхэг бүлгийг дэмждэг.
Үр ашиггүй хөрөнгө оруулалт болон татаасын хөтөлбөрүүдийн зардлаас гадна эдгээр
бодлого нь шууд бус нөлөөллөөр инфляцийг нэмэгдүүлэх, хувийн хадгаламж болон хөрөнгө
оруулалтыг бууруулна. Бодит байдал дээр хөрөнгө оруулалт болон хадгаламжийн хүүний
хооронд хүчтэй статистик холбоо байдаг (Dietz et al., 2004). Тухайлбал, Дэлхийн банкны
өгөгдлөөс харвал дэлхийн ихэнх байгалийн баялаг ихтэй улс сүүлийн 30 жилийн туршид
хамгийн бага хадгаламжийн харьцаатай байсан бөгөөд эдгээр улсын ихэнхэд нь хадгаламжийн
хүү сөрөг байжээ.
Байгалийн арвин баялаг нь тухайн улсыг ирээдүйд тогтвортой бус илүүдэл хэрэглээтэй
болгодог бөгөөд энэ нь ДНБ-ийн өсөлт буурахад хүргэдэг болохыг маш олон орны хөлгөн
өгөгдөл ашиглан баталсан байдаг (Gylfason and Zoega, 2002; Atkinson and Hamilton, 2003).
4.2.4
Улс төрийн эдийн засгийн тайлбар
Өмнө тодорхойлсон бодлогын бүтэлгүйтэл нь тухайн улсын институц болон засаглалын
чанар нь хөгжлийн замыг тодорхойлоход чухал үүрэгтэй оролцдог болохыг харуулна.
Хэтэрхий их хэрэглээ болон зээл, хүн капиталын хөрөнгө оруулалт болон нэмүү өртөг бүтээх
дэд бүтцийг дэмжихэд гарсан бүтэлгүйтэл, болон үр ашиггүй засгийн газрын зохицуулалт зэрэг
эдийн засагт хор хөнөөлтэй маш олон бодлогын нөлөөг цөөнгүй жилийн туршид таньж мэдсэн
юм.
Үүний үр дүнд институц болон институцийн бүтэц нь байгалийн баялгийн нөөц,
хэрэгжүүлж буй эдийн засгийн бодлого болон эдийн засгийн байдалтай чухал холбоотой гэдэг
тал дээр нэгдсэн зөвшилцөлд хүрээд байна (Murshed, 2004). Байгалийн баялгаа зохистой
ашиглаж чадаагүй, “баялгийн хараалд” өртсөн ихэнх байгалийн баялаг ихтэй эдийн засгийн
хувьд сул институц болон сул засаглал нийтлэг байна. Институцийг зохицуулсан эрх зүйн
23

24. орчин нь муу, хүнд суртал болон авилгал ихтэй улсуудын эдийн засаг бизнес эрхлэгчдийг
татдаг, байгалийн баялгийн нөөцийнхөө давуу талыг бүрэн ашигласан улсуудынхаас хамаагүй
муу байгааг харуулсан статистик баталгаа цөөнгүй байдаг. Үүний эсрэгээр сайн интитуц нь
хадгаламж, хөрөнгө оруулалт болон эдийн засгийн өсөлт зэрэг эдийн засгийн сайн
гүйцэтгэлтэй холбоотой байж болно (Atkinson and Hamilton, 2003). Эдгээр үр дүнг улсуудын
туршлагаас илүү тодорхой харах боломжтой.
Муу институци баялгийн хараалд хүргэдэг болохыг харуулдаг маш олон суваг байдаг
бөгөөд тэдгээрийг нэгтгэвэл дараах байдалтай тодорхойлогдоно (Boschini et al., 2007).

Рент хайлт (тухайлбал, үнэ цэнтэй байгалийн баялгийг эзэмшихийг оролдох, лоббидох
болон бүтээлч бус бусад үйл ажиллагаагаар илэрнэ) болон авилгалыг бий болгодог.
Үүний хамгийн тод жишээ нь 1960-1970-аад онд орлого нь маш их хэмжээгээр ихэссэн
Индонезийн төрийн өмчит газрын тосны компани болох Пертамина юм.

Институцийн алдаатай үйл ажиллагаа нь үйл ажиллагаа эрхлэх ур чадварын
хуваарилалттай хамааралтай байдаг (Murphy et al., 1991). Байгалийн баялгаас олох
орлого (рент) их байх нь авилгал, рент хайлтыг бий болгодог бөгөөд хууль, эрх зүй
болон гэрээний хэрэгжилт сул улсад энэ хөшүүрэг илүү их байна.

Өөр нэг санаа нь байгалийн баялаг ихтэй эдийн засагт зөрчил, мөргөлдөөн их байдагтай
холбоотой (Stevens, 2003). Энэ нь үнэ цэн ихтэй байгалийн баялгийн нөөц нь
хүмүүсийг хоорондоо түүний төлөө дайтах савыг бэлдэж өгдөг гэж үздэг. Мөн энэхүү
мөргөлдөөн нь ядуурал болон байгалийн баялгийн өөрийнх нь баян хүмүүсээс илүү
ядуу хүмүүсийг хохироодогтой холбоотой.
Өмчийн эрх, гэрээ болон хуулийн хэрэгжилт, хууль болон захиргааны чадавхи зэргийг
агуулсан засаглалын чана нь байгалийн баялгийн эдийн засгийн хөгжилд үзүүлэх нөлөөг
тодорхойлоход чухал үүрэгтэй гэдэгт судлаачид аль хэдийн санал нийлсэн билээ. Тухайлбал,
дараах улс төр-эдийн засгийн хүчин зүйлсийг Австралийг “баялгийн хараалаас” зайлсхийхэд
хамгийн их дэмжлэг үзүүлсэн гэж үздэг (Ahmed et al., 2008). Үүнд:



засгийн газар болон нийтийн үйлчилгээний хариуцлага өндөр;
сайтар хамгаалагдсан өмчийн эрх, эрх зүйн орчин болон бусад институциуд чанга
бөгөөд авилга бага;
байгалийн баялгийн төлөөх дотоодын болон олон улсын зөрчил, мөргөлдөөн бага.
Баялгийн хараалын эсрэг бодлогын зөвлөмж
4.3
4.3.1
Үнийн хэлбэлзлээс бий болох эрсдлийг тараан байршуулах
Түүхий эдийн үнэ хэлбэлзэхээс үүдэлтэйгээр гарч болох эдийн засгийн үр нөлөөг багасгах
зорилготой байгуулага, бүтцийг бий болгох шаардлагатай.
Түр зуурын хэлбэлзлийг зохицуулах 3 арга, хэрэгсэлийг дурьдаж болох юм. Эхнийх нь
гадаадын компанитай гэрээ байгуулах эрчим хүчний экспортлогчид, дараачийнх нь өөрөө
борлуулалтаа хийдэг үйлдвэрлэгч нартай, гурав дахь нь эрчим хүчний орлогоос хамаарал
бүхий засгийн газартай холбоотой байх юм.
A. Гадныхан болон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчдийн хоорондох гэрээнд үнэ тогтоох
Эрчим хүч үйлдвэрлэгч ба гадаадын компани хоорондоо гэрээ байгуулах явцад үнийг
тогтооход асуудал гардаг бөгөөд үүнийг нийлэмжгүй байдлын динамикийн онолоор
тайлбарладаг (Helm, 2010). Энэ үзэгдэл олон оронд давтагдсан. Гэрээнд үнийг тогтоодог.
24