2 091109053238-phpapp02

Үндэсний тооцооны
систем
Макро Эдийн Засаг хичээл
Багш: А.Гэлэгжамц

Үндэсний тооцооны систем гэж юу вэ?

Дэлхийн улс бүхэнд тохирох
макро эдийн засгийн үзүүлэлт
гэж байхгүй. Зах зээлийн нөхөх
үйлдвэрлэлийн харилцааг
макро түвшинд илэрхийлдэг
үзүүлэлтийг Үндэсний
тооцооны систем гэнэ.
4

Үндэсний тооцооны системийг тооцоолох
зайлшгүй шаардлага
• Өмнөх онтой харьцуулахад манай улсын үйлдвэрлэл
өссөн, эсвэл буурсан нь ямар шалтгаантай вэ?
• Одоогийн орлогыг илүү ихээр нэмэгдүүлэх ямар арга
байна вэ?
• Аль салбар илүү өсч, өргөжиж байна вэ?
• Өөр ямар салбарыг улс дэмжих хэрэгтэй байна вэ?
• Улс төрчдийн хувьд хариуцлагатай шийдвэр
гаргахад нь зайлшгүй эдийн засгийн талаарх мэдлэг,
мэдээлэл хэрэгтэй болох нь зайлшгүй
• Бусад улс оронтой харьцуулахад манай орны
иргэдийн амьжиргаа буюу орлого ямар түвшинд
байна вэ? гэх мэт... 5

ДНБ ба ҮНО буюу нйит
үйлдвэрлэлийг хэмжих нь
Тухайн улсын дотоодын болон
үндэсний эдийн засгийн нийт
үйлдвэрлэлийг дотоодын нийт
бүтээгдэхүүн (ДНБ) болон
үндэсний нийт орлогоор
(ҮНО) хэмждэг.
6

Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн /ДНБ/
Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн гэдэг нь
тодорхой хугацаанд тухайн улсын хил дотор
дотоод, гадаадын эдийн засгийн
харъяатуудын (аж ахуй нэгж, байгууллага,
иргэд) шинээр үйлдвэрлэн бий болгосон
нэмэгдэл өртгийн буюу эцсийн
бүтээгдэхүүний өртгийн нийлбэр дүнг хэлнэ.

7

ДНБ-ийг тооцоолох нь
Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн болон тооцооны
системийн гол агуулга нь үйлдвэрлэлийн хэмжээ
ба түүний ашиглалт тэнцэж байдагт оршино.
Тухайн орны бүтээгдэхүүн ба үйлчилгээний
нийлүүлэлт нь улс орны дотор үйлдвэрлэсэн
бүтээгдэхүүн мөн импортын нийлбэр байна.
Нийлүүлэлтийн ашиглалт нь улс орны
резидентүүдийн хэрэглээ ба хөрөнгө
оруулалтын үйл ажиллагааны зардал,
гадаадынхны худалдан авсан экспортын
нийлбэртэй тэнцэнэ.
9

Үргэлжлэл... ДНБ-ий тооцоолол
GDP (Y ) буюу ДНБ-ий томъёолол:
• Өрх, ААН, ЗГ-ийн хэрэглээний зардал (C)

• Хөрөнгө оруулалт (I)

• Засгийн газрын хөрөнгө оруулалт (G)

• Net Exports буюу цэвэр экспорт (NX)

Y~ДНБ=GDP= C + I + G + NX
GDP-Gross Domestic Product 10

Хэрэглээний зардалд төрөл
бүрийн бараа үйлчилгээ худалдаж
авахад өрх, аж ахуйн нэгжийн
GDP (Y ) буюу ДНБ-ий томъяолол:
гаргасан зардал багтана.








Хөрөнгө оруулалтын зардал, тоног төхөөрөмж,
үйлдвэрлэлийн барилга, материал техникийн
нөөц, орон сууцны барилга, байгууламжийн
холбогдолтой бараа болон элэгдэл хорогдолд
гарсан зардалыг, өөрөөр хэлбэл хөрөнгийн
шинэ актив бий болгох эсвэл барилга
байгуулалт бий болгохыг хэлнэ. Үндэсний
тооцоонд хөрөнгө оруулалтыг:
дотоодын нийт хувийн хөрөнгө оруулалт

GDP-Gross Domestic Product
дотоодын цэвэр хувийн хөрөнгө оруулалт
хэмээн ангилна . 12

Засгийн газар, аймаг, хот
• Өрх, ААН, ЗГ-ийн хэрэглээний
болон орон нутгийн удирдах зардал (C)
байгууллагуудын худалдан
авсан бараа үйлчилгээний
нийт өртөг, ...




таваар үйлчилгээний
экспорт хийгээд
импортын нийт
өртөгийн ялгавартай
• Засгийн газрын хөрөнгө
тэнцэнэ оруулалт (G)



Үргэлжлэл... ДНБ-ий тооцоолол Жишээ

АНУ-ын GDP-ий бүрэлдэхүүн(1998)

Нийт /тэрбум Нэг х ү нд ногдох
Нийт жин /%/
доллар/ /доллараар/
GPD, Y 8511$ 31522$ 100%
С 5808 21511 68
I 1367 5063 16
G 1487 5507 18
NX 151 559 ‐2

16



17



Хэрэглээ
68 %


Хөрөнгө оруулалт
16%

Хэрэглээ
68 %


ЗГ-ын худалдан авалт
Хө.Ор 18%
16% Цэвэр экспорт
-2 %

Хэрэглээ
68 %

Үндэсний нийт орлого /ҮНО/
Үндэсний нийт орлого гэдэг нь тухайн улсын
эдийн засгийн харъяатуудын шинээр бий
болгосон нэмэгдсэн өртөг буюу эцсийн
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний өртөгийн
нйилбэрийг хэлдэг. Тухайн улсын ҮНО-ыг
тооцохдоо эдийн засгийн харъяатын зарчимд
тулгуурлах буюу аль эдийн засгийн нутаг
дэвсгэрт бий болсныг үл харгалзан тухайн
улсын эдийн засгийн харъяатуудын бий болгосон
бүх нэмэгдэл өртгийг харуулна. Гэхдээ тухайн нэг
жилээс дээш хугацаагаар үйл ажиллагаа явуулж байгаа
субъект нь тухайн улсын эдийн засгийн харъяат биш
болдог!!! 22

Үндэсний нийт орлого жишээ
Солонгост нэг жилээс доош хугацаагаар үйл
ажиллагаа явуулж байгаа Монгол улсын
иргэд, ААН, бизнесийн байгууллагуудын бий
болгосон бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний
нэмэгдэл өртөг нь Монгол улсын ҮНО,
Солонгос улсын ДНБ-ий бүрэлдэхүүн хэсэг
болно. Харин нэг жилээс дээш үйл
ажиллагаа явуулсан бол Монгол улсын
ҮНО, ДНБ-ий аль алинд тооцогдохгүй
бөгөөд зөвхөн Солонгосын ДНБ-нд
тооцогдоно. 24

Үргэлжлэл... ҮНО-ын тооцоолол

GNI=GDP+RD-RF
GNI - Gross National Income буюу Үндэсний Нийт
Орлого
GDP - Gross Domestic Product буюу Дотоодын
Нийт
RD-Гадаадад буй тухайн улсын эдийн засгийн
харъяатуудын орлого
RF- Дотоодод буй гадаадын эдийн засгийн
харъяатуудын орлого

25

Үндэсний нийт бүтээгдэхүүн /ҮНБ/
Үндэсний нийт бүтээгдэхүүн гэдэг нь
нэг жилд улсын хэмжээнд эцсийн
байдлаар үйлдвэрлэгдсэн нийт
бүтээгдэхүүн үйлчилгээний зах
зээлийн үнийн дүн юм. Завсрын
бүтээгдэхүүний өртгийг давхардуулан
тооцохгүй байхын үүднээс эцсийн
байдлаар үйлдвэрлэгдсэн бараа,
үйлчилгээний үнийн дүнгээр ҮНБ-ийг
тооцож тодорхойлдог. 26


Эцсийн бүтээгдэхүүн үйлчилгээ
гэдэг нь дахин боловсруулалтанд
(үйлдвэрлэлд) буюу дахин худалдах
зорилгоор худалдан авах бус зөвхөн
эцсийн хэрэглээнд зориулан
худалдан авч буй бүтээгдэхүүн
үйлчилгээ юм.
27

Хэрэв борлуулагдсан хагас
боловсруулсан бутээгдэхүүний
өртөгийг ДНБ -ний тооцоонд оруулвал
давхар тооцоо үүсэх бөгөөд
үйлдвэрлэлийн бодит хэмжээг
хөөрөгдөнө. Завсрын хэрэглээ нь
тодорхой бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг бий
болгох зорилгоор үйлдвэрлэлд
хэрэглэсэн бүх төрлийн бараа,
үйлчилгээний өртөгийн нийлбэр юм.
29

•Үр тариа, гурил зэрэг бүтээгдэхүүн нь
талхны үнэнд шингэсэн завсрын
бүтээгдэхүүн болж байна.

30

Үргэлжлэл... ҮНБ-ий жишээ
Нэмэгдсэн өртгөор ҮНБ-ийг тооцох нь
Шинээр
Бүтээгдэхүү- Хэмжих Too Нэгжийн Нийт нэмэгдсэн
№
ний төрөл нэгж хэмжээ үнэ өртөг өртөг
(мян.төг)
1. Үр тариа ТН 1.0 160.0 160.0 160.0
2. Гурил ТН 0.75 300.0 225.0 65.0
3. Талх Ш 1200 0.240 288.0 63.0
ҮНБ 288.0 288.0

31

Үндэсний нийт бүтээгдэхүүн /1960 он/

32


34


35


36


37

Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн /2007 он/

39

ҮНБ болон ДНБ-ийг тооцох нь:
• Тухайн эдийн засгийн нийт үйлдвэрлэлийн
хэмжигдэхүүн болсон ДНБ болон ҮНБ-ыг
тооцоход дараах гурван аргыг ашигладаг.
Үүнд:
1.Зардлын арга
2.Орлогын арга
3.Үйлдвэрлэлийн бую нэмэгдэл
өртгийн арга
40

• Тухайн эдийн засгийн нийт үйлдвэрлэлийн хэмжигдэхүүн
болсон ДНБ болон ҮНБ-ыг тооцоход дараах гурван
аргыг ашигладаг. Үүнд:
Тухайн хугацааны, эдийн засгийн
нийт үйлдвэрлэлийн хэмжээг эдийн
засгийн харилцаанд оролцогч
субъектүүд /өрх, пүүс, төр, бусад улс/-
1. Зардлын ийн тус эдийн засагт үйлдвэрлэгдсэн
арга бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг худалдан
GDP= C + I + G + NX
авахад зарцуулсан зардлыг бүртгэх
замаар тодорхойлох аргыг ДНБ
болон ҮНБ-ыг тооцох зардлын арга
гэнэ.
41

Цалингийн орлого
Хүүгийн орлого
2. Орлогын Аж ахуйн нэгжийн ашиг
арга Рентиин орлого
Элэгдэл
Шууд бус татвар
Үндэсний тооцооны системийн хүрээнд
пүүсийн ашгийг дараах гурван хэсэгт
хуваарилагддаг гэж үздэг.

Ашгийн татвар + ногдол ашиг + пүүсийн хувиарлагдаагүй ашиг
42


Дотоодын нийт
бүтээгдэхүүнийг тооцох
үйлдвэрлэлийн аргаар
үйлдвэрийн газар тус бүрийн
3. Үйлдвэр-
нийт үйлдвэрлэлд оруулж буй
лэлийн арга
хувь нэмрийг хэмждэг. Өөрөөр
хэлбэл, үйлдвэрлэлийн аргаар
үилдвэрлэлийн үе шат бүр
дээр нэмэгдсэн өртгүүдийг
нэмж ДНБ-ийг тооцдог.
44


Нэмэгдсэн өртгөор ҮНБ-ийг тооцох нь
Шинээр
Бүтээгдэхүү- Хэмжих Too Нэгжийн Нийт нэмэгдсэн
№
ний төрөл нэгж хэмжээ үнэ өртөг өртөг
(мян.төг)
1. Үр тариа ТН 1.0 160.0 160.0 160.0
2. Гурил ТН 0.75 300.0 225.0 65.0
3. Талх Ш 1200 0.240 288.0 63.0
ҮНБ 288.0 288.0

45

Үндэсний тооцооны системийн бусад үзүүлэлт

Үндэсний тооцооны системийн
аргачлалын дагуу нийт үйлдвэрлэлийн
хэмжээг тооцохоос гадна бусад харилцан
хамааралтай үзүүлэлтийг тооцдог. Үүнд:

• Үндэсний цэвэр бүтээгдэхүүн
• Үндэсний орлого
• Хувийн орлого
• Хувийн цэвэр орлого зэрэг болно.

46

Үргэлжлэл...

Үндэсний цэвэр
бүтээгдэхүүн

•ҮЦБ=ҮНБ-D
http://gelegjamts.blogspot.com/ 47


Үндэсний орлого

•ҮО=ҮЦБ-ШБТ
49


Хувийн орлого

• ХО=ҮО-НДШ-ПАТ-ПХА+ШИЛ
-НДШ=нийгмийн даатгалын шимтгэл

-ПАТ=пүүсийн ашгийн татвар

-ПХА=пүүсийн хуваарилагдаагүй ашиг

-ШИЛ=улсын шилжүүлэг 50


Хувийн цэвэр орлого

• ХЦО=ХО-ОТ-ХТ-ӨЗТ
-ОТ=орлогын татвар

-ХТ=хөрөнгийн татвар

-ӨЗТ=өв залгамжлалын татвар
51

Макро ЭЗ-ийн үндсэн үзүүлэлтүүд

Элэгдэл хорогдлын
шимтгэл
С Шууд бус татвар
ҮНБ Аж ахуйн нэгжийн
= ашгийн татвар
Аж ахуйн нэгжийн ул
ҮНО хуваарилагдах ашиг
I ҮЦБ
Орлогын татвар =
Хувьцааны ноогдол ҮЦО YO ХО
ашиг Буцалтгүй
G тусламж
Зээлийн хүү ХЦО
Түрээсийн төлбөр
ХN Цалин
ҮНБ-ний ҮНБ-ний орлогын
зардлын
бүтэц
бүтэц


Нэрлэсэн ба бодит ДНБ

Үнийн өсөлт үү
эсвэл тоо
хэмжээний өсөлт
үү???
55

Зэрэгцүүлэх үнэ гэж юу вэ?
Зэрэгцүүлэх үнэ гэдэг нь бусад бүх онуудын
өртгийг хэмжихийн тулд суурь болгон
сонгож авсан тухайн нэг оны үнийг хэлдэг.
Монгол улсын хувьд 1993, 1995, 2000
онуудыг суурь болгон сонгож ДНБ-ий
зэрэгцүүлэлт хийж, бодит ДНБ-ийг тооцсон
байдаг. Өөрөөр хэлбэл, 2003 оны
үйлдвэрлэлийн өсөлтийг тооцохын тулд уг
онд үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээний тоо хэмээг 1993, 1995 юмуу
2000 оны үнээр үржүүлж тооцно гэсэн үг.
56

Тайлант он
Суурь он

59

Бодит ба нэрлэсэн ДНБ...?
Суурь он гэж зэрэгцүүлэлт хийж буй
оныг хэлдэг бол тайлант он гэдэг нь
судалгаа хийж буй тухайн жилийг
хэлдэг байна. ДНБ-ийг тооцохдоо
суурь оныг ашиглаж байна уу?
тайлант оныг ашиглаж байна уу?
гэдгээс хамааруулаад бодит ДНБ,
нэрлэсэн ДНБ гэж ангилдаг.
60

Нэрлэсэн ДНБ гэдэг нь тухайн жилд тус
улсын эдийн засгийн газар нутаг дээр
үйлдвэрлэгдсэн бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээний өртгийг тайлант оны
үнээр илэрхийлснийг хэлдэг.
Жишээлбэл, 2002 онд үйлдвэрлэгдсэн
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний өртгийг
2002 оны үнээр илэрхийлсэн бол 2002
оны нэрлэсэн ДНБ болно.
61

Бодит ДНБ гэдэг нь тухайн жилд тус улсын
эдийн засгийн газар нутаг дээр
үйлдвэрлэгдсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний
өртгийг суурь оны үнээр илэрхийлснийг
хэлдэг.

Жишээлбэл, 2002 онд үйлдвэрлэгдсэн
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний өртгийг 1995
оны үнээр илэрхийлбэл 2002 оны 1995 оны
үнээр зэрэгцүүлсэн бодит ДНБ болно
62

Үнийн өөрчлөлт ба дефлятор
ДНБ нь тухайн жилд үйлдвэрлэгдсэн
эцсийн нийт бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний
зах зээлийн үнийн дүнгээр
тодорхойлогддог учраас түүний хэмжээ нь
үнийн түвшинтэй нягт холбоотой. Тухайн
жилийн ДНБ-ийг урьд жилүүдийн ДНБ-
тэй харьцуулахдаа үнийн түвшний
өөрчлөлтийг тооцож үзэх зайлшгүй
шаардлагатай. Үнийн түвшний
өөрчлөлтийг илэрхийлэгч үзүүлэлтийг
үнийн индекс буюу дефлятор гэнэ. 64

Үнийн индекс
Үнийн индексийг хэрэглээний сагсанд байгаа бүлэг бараа,
үйлчилгээний тухайн жилийн үнийн дүн буюу үнийн
дундаж түвшний уг бүлэг бараа, үйлчилгээний суурь
жилийн үнийн дүн буюу үнийн дундаж түвшинд
харьцуулан 100%-иар үржүүлж тодорхойлдог. Үүнийг
томъёогоор илэрхийлбэл:

P1
Ip = × 100%
P0
Ip - тухайн жилийн үнийн индекс
P1 - тухайн жилийн үнээр тооцсон хэрэглээний сагсан дахь уг бараа
үйлчилгээний үнийн дүн буюу дундаж үнэ
P0 - суурь жилийн үнээр тооцсон хэрэглээний сагсан дахь бараа үйлчилгээний
дүн буюу дундаж үнэ
65

Тайлант он

Суурь он

66

Дефлятор
Дефлятор нь тайлант ба суурь
жилийн үнийн ялгааг
илэрхийлэгч коэффициент юм.
P1
Дефлятор =
P0
Дефляторын тусламжтайгаар нэрлэсэн ДНБ-
ийг бодит ДНБ-нд, бодит ДНБ-ийг нэрлэсэн
ДНБ-нд шилжүүлнэ.
67

ДНБ-ний дефлятор
Үнийн түвшний өөрчлөлт нь тоо хэмжээ
ний өөрчлөлтийн нэгэн адил бас ДНБ-
ний хэмжээнд нөлөөлдөг.

Нэрлэсэн ДНБ
ДНБ дефлятор = ×100
Бодит ДНБ

Бодит ДНБ = × 100
ДНБ дефлятор
69

Бодит ба нэрлэсэн ДНБ
2500
2003 он суурь

2000

1500 1995 он суурь

1000 Үнийн
нөлөөлөл

500

Бодит ДНБ
0
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
70

ДНБ, ҮНБ, ҮНО харьцуулалт
GDP = C + I + G +EX - IM

ҮНБ

ДНБ ~ ҮНО

72

Макро ЭЗ-ийн хураангуй загвар

http://gelegjamts.blogspot.com/
Эх сурвалж: Б.Баярдаваа, Д.Гансүлд “Макро ЭЗ” 2006 он

Ашигласан ном, сурах бичгийн жагсаалт
•Б. Сувд, Б.Алтанцэцэг “Экономикс”, 2000 он, Улаанбаатар хот
•К.Р.Макконелл, С.Л.Брю “Экономикс”
•П.Самуельсон, В.Нордхаус “Экономикс”
•Б.Баярдаваа, Д.Гансүлд. “Макро экономикс”, 2005 он, Улаанбаатар хот
•Н.Г.Мэнкью “ Макро эдийн засаг” 2005 он, УБ
•З.Баярмаа, Б.Нарантунгалаг “Макро эдийн засаг” 2004 он, УБ
•Марк Скаузэн “Эдийн засгийн ухаан эдүгээчлэгдсэн замнал” 2003 он, УБ
•Р.Оросоо “Макро эдийн засаг” 2005 он, УБ
•Р.Амаржаргал “Макро эдийн засгийн суурь” 2005 он, УБ
•Д.Болдбаатар “Макро эдийн засгийн ухаан” 2006 он, УБ
•Б.Баярдаваа “Эдийн засгийн онол” 2006 он, УБ
•Peter Jochumzen “Essentials of Macroeconomics”
•Stephanie Schmitt-Grohe Martin Uribe “International Macroeconomics” 2008 он
•David A.Dilts “Introduction to Macroeconomics” 2006 он
•Robert M. Kunst “Introduction to Macroeconomics” 2006 он
•Antonio Mele “Lecture Notes in Financial Economics” 2009 он
•John C.Driscoll “Lecture Notes in Macroeconomics” 2001 он
•Martin Uribe “Lectures in Open Economy Macroeconomics” 2007 он
•Brian Krauth “Macroeconomic Theory” 2004 он
•Dirk Krueger “Macroeconomic Theory” 2004 он
•David Andolfatto “Macroeconomic Theory and Policy” 2005 он
•Гэх мэт ...

2 091109053238-phpapp02

Empfohlen

Empfohlen

Weitere ähnliche Inhalte

Was ist angesagt?

Was ist angesagt? (20)

Ähnlich wie 2 091109053238-phpapp02

Ähnlich wie 2 091109053238-phpapp02 (20)

2 091109053238-phpapp02