FILOZOFIA ...!!! Filozofia është refleksion që synon diturinë dhe mençurinë. Refleksioni është metoda, pra rruga drejt diturisë, kurse mençuria është qëllimi. Refleksioni filozofik ka për objekt vetë të menduarit. E mendimi filozofik lind për t’u përgjigjur në një pyetje, pra në një shqetësim. #MesueseAurela

1. DURRES 2015 Ç'ËSHTË
FILOZOFIA?!
#MësueseAurela

2. 1 #MesueseAurela
Ç'ËSHTË FILOZOFIA?
Që në lashtësi është krijuar koncepti për filozofinë si dije për gjithçka. Edhe
vetë emërtimi filozofi vjen nga fjala greke “Philosophia” - “dashuria për të
ditur”. Filozofia merret me probleme të përgjithshme dhe fondamentale si:
ekzistenca, dituria, e vërteta, e bukura, ligji, drejtësia, vlefshmëria, mendja dhe
gjuha (Wikipedia.org). Filozofia nuk është njohje e thjeshtë e botës; ajo të bën të
pyesësh veten mbi enigmat që shfaqen në sfondin e kësaj bote që na hapet para
syve (Gadamer, 2008:32). Filozofia fillon me ndjenjën e habisë dhe të
kuriozitetit njerëzor, i cili shprehet në pyetjet:
“Çfarë janë në të vërtetë sendet”? Faktet si lindja, vdekja, rritja dhe
shkatërrimi, ngrenë pyetje jo vetëm rreth fatit personal, por edhe si sendet dhe
personat fillojnë të ekzistojnë, si mund të jesh i ndryshëm në kohët e ndryshme
etj. (Samuel Enoch Stumpf:3). Edhe pse qëndron krahas shkencave në studimin
e natyrës, shoqërisë dhe mendimit njerëzor, filozofia ndryshe prej tyre nuk
mbështetet në eksperiment dhe vëzhgim por vetëm te mendimi
(www.forumi.parajsa.com).
Sokrati
Filozofia është refleksion që synon diturinë dhe mençurinë. Refleksioni
është metoda, pra rruga drejt diturisë, kurse mençuria është qëllimi.
Refleksioni filozofik ka për objekt vetë të menduarit. E mendimi filozofik lind
për t’u përgjigjur në një pyetje, pra në një shqetësim. Shqetësimi intelektual

3. 2 #MesueseAurela
është element nxitës apo lëvizës i refleksionit filozofik. Për Sokratin ta zgjosh
një shpirt drejtë filozofisë do të thotë t'i mësosh atij tronditjen. Kurse përmes
tronditjes fillon refleksioni,(www.forumi.parajsa.com). Pa dyshim se mrekullia e
parë e madhe në zhvillimin e njerëzimit mbi të gjitha është gjuha (Popper,
2008:16) Filozofia e zbërthyer përmes gjuhës, duhej të ishte fuqia për ta bërë
njeriun të lumtur. Por jeta ka vërtetuar se filozofët nuk ishin njerëz të lumtur.
Edhe pse mund të parashikonin me saktësi disa gjëra si për shembull eklipsin
diellor (p.sh.Talesi), megjithatë ata nuk mund të jepnin receta të gatshme për
të zgjidhur çdo vështirësi në jetën e njeriut. Disa kultura herët kishin gjetur
përgjigje në lidhje me çështjen e jetës njerëzore siç është: misteri i vdekjes,
mrekullia e lindjes apo edhe format e pafund të organizimeve fetare, pasi që
njerëzimi ishte kurioz të dinte rreth pyetjeve filozofike, por gjithçka imponohej
nga traditat fetare. Civilizimet si ato
të Egjiptit, Kinës, Asirisë, Babilonisë, Palestinës, Persisë apo edhe
tëAfrikës kishin njohur zhvillime të artit, si dhe forma qeverisjeje të avancuara,
por asnjëra nga këto nuk kishte të arritura filozofike apo shkencore me
përjashtim të Indisë, ku mendimi filozofik ishte i lidhur me fenë. Përderisa në
Kinën e kohës së Konfucius (551- 479) kishte përpjekje të zhvillimit të
filozofisë, por që i mungonte epistemologjia apo logjika.Po si u paraqit filozofia
në një çast të caktuar të historisë së njerëzimit? Se bërthama e filozofisë ka
rrënjët në Greqinë antike nuk është edhe interpretim i drejtë. Athina është pika
kulmore ku kishte lulëzuar kultura greke, por kjo ka ndodh relativisht vonë
(Guchet,2008:18). Vendlindja e filozofisë është qyteti bregdetar i Miletit, i cili
ndodhet përballë detit Egje nga Athina në brigjet perëndimore të detit Jon në
Azinë e Vogël (Samuel Enoch Stumpf:3). Është e njohur edhe “shkolla e Miletit”
(nxënës i së cilës ishteTalesi) për të cilat burime na flet mbi të
gjithë Aristoteli (Guchet, 2008: 19). ( Lexoni: Philosophen aus Milet

4. 3 #MesueseAurela
Aristoteli
Zhvillimi i filozofisë si profesion është njohur në shek. 6 p.k. në Greqi, sepse
njerëzit atje për herë të parë kundërshtuan të pranonin pa asnjë diskutim
parashikimet që vinin nga tradita, dhe vendosën të drejtën zakonore, me ligje të
zgjedhura nga vullneti i tyre (Jacoby, 2006:6). Filozofët e parë ishin grekë,
kurse Greqia e zhvilloi gjuhën e filozofisë
(Gadamer,2008:19). Sokrati, Platoni dhe Aristoteli ishin përfaqësuesit më të
denjë të mendimit filozofik dhe politik të Greqisë antike. Ndryshe nga civilizimi
kinez filozofia e Sokratit lidhej me njohurinë për hir të pasurimit njerëzor me
dije dhe përdorimit të eksperimenteve dhe argumenteve logjike, duke mos u
bazuar në argumentet fetare (www.forumi.parajsa.com).
Thënia e Sokratit dhe Demokritit se:“Është më mirë të vuajmë
padrejtësinë sesa të bëjmë padrejtësi” u bë frymëzim për gjithë ata që
virtytet e larta njerëzore dëshironin t’i materializonin me vepra paqeje e
zhvillimi njerëzor. Sokrati ishte biri i një gurthyesi në Athinë, dhe një nga
figurat më të rëndësishme dhe më enigmatike të filozofisë. Ai nga një spekulues
kosmologjik rreth parajsës dhe hapësirave, kaloi te trajtimi i etikës, se si
njerëzit duhej të organizonin jetën e tyre. Ideja për modestinë intelektuale
buron pikërisht nga Sokrati.
Ai na mësoi “Se i mençur është vetëm ai, që e di se nuk është i
mençur” (Popper, 2009: 82). Si Sokrati edhe Platoni, shtronin kërkesën se
burri i shtetit duhet të jetë i mençur (Popper, 2009:50). Filozofët grekë ishin
materialistë, të cilët nuk besonin Zotin, apo jetën pas vdekjes.
Thuhet se Platoni është filozofia vetë dhe vetë filozofia është Platoni. Nga
Platoni vijnë të gjitha idetë që shkruhen edhe debatohen edhe sot nga kokat e
mendimit.
Ai ishte baba i filozofisë.
Platoni më i madhi, më i thelli dhe më gjeniali i të gjithë filozofëve, ishte edhe
themelues i Akademisë më të rëndësishme profesioniste të filozofisë, që u
shkri me dekretin e Justinianit (Gadamer, 2008:26)

5. 4 #MesueseAurela
Platoni
SOFIZMI SI FILOZOFI
Nuk e kemi edhe lehtë të përgjigjemi në pyetjen çka është filozofia, nga se
do të kemi përgjigje të panumërta. Në fakt, nuk mund të flasësh për filozofinë
pa marrë parasysh konceptin e kundërt të saj, sofistikën. “Sofistika” është si të
thuash të sjellësh rrotull artin e dialektikës, të nxjerrësh në pah kundërthënie
vetëm nga dëshira për të pasur të drejtë. Parulla e sofistëve ishte: ta kthesh
gjënë më të dobët, falë argumentimeve shumë të mprehta, në më të fuqishmen,
nëpër gjykata dhe sidomos debate (Gadamer, 2008: 49). Historia na shpjegon
se filozofia ka lindur me Heraklitin (550 p.e.s /480 p.e.s).
Edhe Hegeli më pas famën e tij botërore do ta fitoj në Berlin pasi citon disa
nga fragmentet e Heraklitit. Nga Herakliti njohim vetëm disa citime të sjellura
nga Aristoteli (Gadamer,2008:37). Përderisa filozofët e mëparshëm u
përqendruan në përshkrimin e përbërjes së sendeve, Herakliti e përqendroi
vëmendjen në një problem të ri, në problemin e ndryshimeve. Ideja kryesore e
Heraklitit ishte se “të gjitha sendet rrjedhin”.
Këtë koncept të ndryshimit konstant e kishte shprehur duke thënë se “ju nuk
mund të kaloni dy herë në të njëjtin lum”. “Lumi ndryshon sepse “ujërat e
freskëta rrjedhin gjithmonë nën ju”. Ky koncept i rrjedhjes ishte i zbatueshëm
edhe në të gjitha sendet, duke përfshirë edhe shpirtin njerëzor (Samuel Enoch
Stumpf:13). Nëse ‘’gjithçka rrjedh’’ (lëviz) atëherë ne nuk dimë asgjë
ngase “gjithçka rrjedh”.

6. 5 #MesueseAurela
Herakliti
Platoni nëpër gjurmët e mësuesit të tij, Sokratit ka bërë një revolucion në
historinë e filozofisë, megjithatë Herakliti i dha trajtë mendimit filozofik, të
cilin e përsosi më vonë Parmenidi (515 p.e.s /450 p.e.s). Nga Parmenidi njohim
tekstin e parë të shkruar, tërësisht filozofik, me të veçantat e tija. Është diçka e
jashtëzakonshme që ekziston një vepër kaq e gjatë mbi natyrën, kozmosin,
gjenezën dhe mbi origjinën e botës. Është ruajtur vetëm pjesa e parë e poemës,
që ka ngjallur një interes të thellë në historinë e filozofisë. Dialogu midis
mësueses dhe nxënësit shprehur në veprën e Parmenidit, dhe sidomos kur ajo
e këshillon atë duke i thënë ‘’Mos ndërro rrugë dhe mos bjer në një
pamundësi të tillë si asgjëja’’, do të na shërbejë edhe sot, si një udhërrëfyes
apo vizion drejtë edukimit dhe ruajtjes së virtyteve të larta njerëzore.
Sofizmi u paraqit në shekullin V p.e.s në Athinë, duke bërë një kthesë të
dukshme në filozofi, e cila deri në atë kohë ishte e përkushtuar vetëm ndaj
natyrës. Filozofia tani iu përkushtua edhe realiteteve tjera si: njeriu, shteti,
morali, lumturia etj. Vetë fjala “sofist’’ rrjedh nga greqishtja që do të thotë i urtë,
i mençur, kurse në shqip do t’i themi, pleqnar. Sofistët kishin horizont të gjerë
të dijeve, ishin oratorë, këngëtarë, muzikologë, filozofë, poetë, ndërsa disa i
quanin edhe hyjni. Por në anën tjetër, ishin edhe sharlatanë në lëmenj të
ndryshëm, sidomos kur me fuqinë e fjalës së tyre, nëpërmjet mjeshtërisë së
veçantë retorike që zotëronin, mundoheshin ta shndërronin të pavërtetën në
një të vërtetë. (http://filolet.ch/sofistet.htm).Sofizmi ka shpikur mendimin
filozofik të politikës (e jo politikën), i cili u përfaqësua nga retorikët më të
njohur të asaj kohe: Protagora, Gorgiasi dhe Hipiasi. Thënë thjeshtë, ata vinin

7. 6 #MesueseAurela
gishtin mbi plagën e shoqërisë, por për këtë shpeshherë edhe keqkuptoheshin.
Kurse përbuzja që ju bë atyre nga ana e aristokratëve si dhe filozofëve tjerë
pasardhës, vinte kryesisht nga fakti se ata realizonin mësimdhënie me pagesë.
Është e rëndësishme rimëkëmbja e sofistikës në ditët tona, sa i përket
konteksti teorik. Kjo nga fakti se revolucioni sofistik ishte revolucion
demokratik.
Protagora
Athina në kohën e sofistëve ishte e sunduar nga Perikliu, ku aristokracia
ishte zëvendësuar me demokracinë. Pikërisht kjo u ndihmoi sofistëve që me
prakticitetin e tyre të jenë të përshtatshëm për skenën demokratike të kohës.
Mënyra e vjetër e edukimit, ku kërkohej të mësohej gjimnastika, leximi dhe pak
muzikë, tanimë ishte e mangët për kohën. Demokracia në fushën e edukimit
kërkonte dije dhe sfida të reja. Këto kërkesa të kohës i sollën në pah sofistët, të
cilët morën përgjegjësinë të edukojnë qytetarët e lirë (www. Wikipedia.org).
Qytetarët në demokraci më lehtë tërhiqeshin në diskutime politike, andaj
sofistët me nevojë urgjente jepnin mësime plotësuese, dhe përgatitnin
udhëheqës të përshtatshëm. Fuqia e të folurit u bë tepër e nevojshme për
athinasit, e sidomos për ata që pretendonin poste udhëheqëse, të cilëve u
kërkohej të pasqyronin ide të qarta dhe bindëse nëpër asambletë popullore
(Samuel Enoch Stumpf: 30).
Sofistët, si frymë e re për kohën, hapur dyshonin në ekzistimin e Zotit dhe
në moralin absolut. Çdo gjë është relative, dhe secili individ e ka një të vërtetë
dhe moral personal, theksonin ata. Kurse drejtësia çdo here është në anën e të
fortit, për këtë ata shpreheshin: '

8. 7 #MesueseAurela
“'Fitimtarët e shkruajnë historinë'', thënie kjo e qëlluar edhe për Greqinë e
fuqishme të asaj kohe. Sipas tyre e drejtë është vetëm ajo që kryhet me
sukses. Kurse për të pasur një shtet të drejtë, nuk mjafton vetëm
gjurmimi i të drejtës në vetvete, por duhet bërë nxitja e qytetarëve që të
zotërojnë logos-in, pra ligjërimin (Mere, 2007:14). Gjërat përcaktohen dhe
njihen si të tilla, vetëm nëpërmjet ligjërimit njerëzor. Natyra asgjë nuk bënë pa
qëllim dhe njerëzit janë qenie e vetme të privilegjuara me aftësinë për të folur.
Aftësia për të prodhuar zëra, për të shfaqur dhimbje dhe dëshirë, gjendet edhe
tek qenie të tjera të gjalla. Ato e ndiejnë dhimbjen dhe dëshirën dhe ia bëjnë
këtë të njohur njëra-tjetrës. Mirëpo, e folura shërben për të sqaruar se çfarë
është e drejtë e çfarë është e pa drejtë thoshte Aristoteli (Midgaard, 2007:39).
Megjithatë, retorika shumë shpejt u bë si thikë e cila mund të përdoret si
për të mirë ashtu edhe për të keq (për të prerë fruta ose për të vrarë). Ai që e
zotëroi fuqinë e retorikës u bë i aftë për të zgjidhur probleme shumë të mëdha
edhe duke imponuar bindjet. Kalimi nga një retorikë te tjetra ishte lehtësuar
shumë nga sofistët skeptikë, në at masë që i bëri ata si të dyshimtë. Askush
nuk mund t’i kritikonte ata për përgatitjen e juristëve të aftë, për të
argumentuar të dy anët e rastit (Samuel Enoch Stumpf:30). Deri sa arti i të
folurit është i lidhur me gjetjen e së vërtetës, atëherë asgjë nuk ka për t’u
ankuar, thoshin sofistët. Ata vepruan me idetë e tyre sidomos nga viti 480
p.e.s., periudhë kjo kur më të dalluarit ishin sofistët si: Gorgiasi dhe
Protagora. Filozofia sofiste dominoi deri në periudhën e Aristotelit. Ky i fundit
sofizmat i shihte si jofilozofi (Mere, 2007:12).
SOFISTËT E NDIHMUAN DEMOKRACINË E RE NË ATHINË
Protagora, ishte i lindur në Abder të Thrakisë nga viti 480 p.e.s. Ishte sofist
i përkryer dhe relativist e skeptik, si dhe mik i Perikleut. Ky i fundit e sundoi
Athinën gjatë kalimit nga aristokracia në demokraci, sundim ky që zgjati mbi
njëzet vjet. Perikleu ishte njohur si burrë shteti me ndikim në Athinën e asaj
kohe dhe kishte angazhuar Protagorën për të krijuar ligje. Ai caktoi rrogë për
gjyqtarët dhe kështu secili prej demagogëve shkonte gjithnjë përpara
duke shtuar pushtetin e popullit derisa u vendos demokracia (Aristoteli,
1978: 74). Perikliu ishte gjeneral, demokrat dhe orator i dalluar, i cili bëri
histori edhe me fjalimin e tij të famshëm për të rënët e vitit të parë të Luftës së
Poloponezit, kur thotë:

9. 8 #MesueseAurela
“Qeveria jonë është origjinale. Ajo nuk ndjek shembullin e asnjërit prej
fqinjëve tanë... Në drejtësinë tonë ndiqet parimi se të gjithë janë të
barabartë para ligjit... Ne i emërojmë administratorët në funksionin e
tyre, sipas meritës dhe aftësisë që kanë... Asnjë qytetar nuk lihet jashtë
punëve të qytetit nëse ai mund të kontribuojë...“.
Perikliu
Historiani i njohur, Tukididi, ishte kundërshtar politik i Perikliut. I pyetur
nga mbreti i Spartës se kush nga këta dy ishte më i fort në gojtari dhe në luftë,
Tukiditi ishte përgjigjur: “Po të luftoj unë me Perikliun e mund dhe e shtrij
për tokë, ndërsa kur të ngrihet ai do të dijë të tregojë me të tillë
elokuencë sikur të ishte ai fitues që më ka mundur mua. Të gjithë të
pranishmit do ta besojnë edhe pse e kanë parë me sytë e tyre të
kundërtën!” (www.syri3.com).
Pikërisht ky fakt, na e qartëson fuqinë oratorike prej sofisti të Perikliut, të
ndikuar pa dyshim edhe nga Protagora. Protagora udhëtonte qytet më qytet
dhe kishte aftësi të mbronte çdo tezë që mund t'i paraqitej!
''Mbi çdo gjë mund të bëjmë dy pohime plotësisht të kundërta'' thoshte ai,
duke i dhënë përparësi logos-it pra “gjuhës” ose “ligjërimit”. Ligjet dhe
rregullat morale janë të bazuara jo mbi natyrën por mbi konvencionin thoshte
Protagora. Çdo shoqëri ka ligjet dhe rregullat e veta morale.

10. 9 #MesueseAurela
Shteti i bën ligjet dhe këto ligje duhet të pranohen nga çdo njeri. Është
në interes të një shoqërie paqësore dhe të rregullt, që t’i edukojë njerëzit në
mënyrë që t’i ruajnë zakonet, ligjet, rregullat morale dhe traditat e tyre. Të
rinjtë duhet të edukohen që të pranojnë dhe të mbështesin traditën e shoqërisë
së tyre, jo sepse tradita e tyre është e vërtete, por sepse ajo bën të mundur një
shoqëri të qëndrueshme, thoshte ligjbërësi Protagora (Samuel Enoch Stumpf:
32).
Si Protagora dhe Gorgiasi ishin ndër sofistët më të ndritur, dhe sipas tyre
jashtë gjuhës nuk ekziston asnjë normë për të vërtetën. Për ta e vërteta është
retorikë ose nuk ekziston fare! Sipas Protagorës logos-i (gjuha) është ajo që
mundëson njohjen e gjërave të shtetit (polis-it) (Mere, 2007:13). Por gjithsesi, jo
të gjithë sofistët kishin të njëjtin mendim. Vizita e tij në Athinë nga viti 431,
ishte edhe vendimtare për jetën e tij, meqë u ngrit padia (procesi) sepse kishte
folur kundër perëndisë. ''Unë nuk mund ta di se ekziston a nuk ekziston
perëndia'' kishte thënë ai. Por, Protagora i iku procesit dhe duke lundruar për
në Sicili, anija u fundos. Që nga zhdukja e Protagorës, u hesht çdo gjë për të
dhe rreth tij, duke e shndërruar edhe vet procesin në enigmë. Ky rast ishte
heshtur deri një shekull më vonë, kur Aristoteli e përmend këtë proces, duke e
bërë të njohur edhe akuzuesin që e vërteton se ngjarja vërtet kishte ndodhur.
Georgiasi
He Gorgiasi në Athinë kishte ardhur si Ambasador nga Sicilia, më 427
p.e.s.. Ai mori një qëndrim radikal ndaj së vërtetës, duke e mohuar plotësisht
atë, sa hoqi dorë nga filozofia dhe u kthye te të mësuarit e retorikës. (Samuel
Enoch Stumpf:32). Si orator i famshëm për logos-in dhe ligjërimin në përgjithësi
shprehej:

11. 10 #MesueseAurela
''Fjala është despot i plotfuqishëm''! Arti i të folurit dhe manipulimit
janë ''Çelësi i pushtetit politik''. Gojëtari e ka mundësinë e të folurit, për të
qenë më bindësi para turmës, duke dhënë përgjigjen e duhur për çdo pyetje pa
dallim. Nëpërmjet zotërimit mjeshtëror të gjuhës, mund të argumentojmë të
vërtetën apo të pavërtetën e një gjëje, shprehej Gorgiasi. Për këtë, sulmin më të
egër e mori nga Sokrati dhe nxënësi i tij Platoni. Sipas tyre, sofistët më shumë
e nderojnë të mundshmen se sa të vërtetën, çka duhet të jetë e palejueshme.
Pikërisht ky kundërshtim i Sokratit dhe Platonit bënë që fjala sofist,
shpeshherë edhe sot të ketë domethënie fyese.
Aristoteli njeriun e konsideron “Kafshë shoqërore” apo “Qenie
politike”.
Ajo që e dallon njeriun nga kafshët është kërkesa për një jetë të mirë. Ka edhe
diçka tjetër që e karakterizon njeriun, pa të cilën sipas Aristotelit një jetë e mirë
politike nuk do të ekzistonte, diçka pa të cilën njerëzit nuk do të ishin tjetër
veçse kafshë. Kjo gjë vendimtare, thotë Aristoteli, është fjala, gjuha, ligjërimi
(logos) (Mere,2007:25).
Nëse ekziston një lidhje shoqërore “natyrore” kjo ndodh për shkak të gjuhës.
Pra nëse njerëzit jetojnë natyrshëm politikisht kjo ndodh sepse ata flasin.
Lidhja socio - politike nuk do të ekzistonte pa atë që e përbën; fjalën. Parim i
gjithë jetës politike është gjuha (Mere, 2007:26).
Pikërisht ky mendim na bën të kuptojmë përputhshmërinë e mendimit
aristotelian me atë të sofistëve, edhe pse për sofistët ai thoshte se:“ata janë si
mjekët që lexojnë vetëm libra, por nuk studiojnë pacientët” (Mcdonald,
2006:97).
Por, të kalojmë tek Gorgiasi, i cili si edhe sofistët tjerë mbrojtën ''tezën e të
fortit''. Konkluzioni shumë i dalluar i Gorgias se:
''E vërteta nuk ekziston'' me të vërtet e vë atë në një shkallë më të veçuar ndaj
sofistëve tjerë. Sipas tij, çështja themelore është se si të qartësohemi mes
gjërave, apo thënë thjeshtë cili është kriteri i veprimit?
Gjithsesi Gorgiasi e përcakton këtë kriter, duke thënë se kriteri i veprimit
është volitshmëria, pra nëse është apo jo e volitshme të veprosh.
Ta kapësh rastin do të thotë se është e volitshme të veprosh shprehet ai. Çasti i
volitshëm (Kajros) është kriter për veprim politik, si dhe normë e çdo politike
thotë Gorgias (në kuptim të ngushët të saj kjo nuk është një ide teorike por një
maksimë praktike) (Mere, 2007:13).

12. 11 #MesueseAurela
Sofistët e përdorën armën e gjuhës për realizimin e qëllimeve të tyre, aq
shumë e kërkuar kjo, për komunikim në demokracitë e çdo kohe. Në
zhvillimin e mëtutjeshëm të filozofisë u bë e pamundur që të mos debatohet e
shqyrtohet rreth tematikave që sofistët shpalosën në kohën e tyre. Edhe pse sot
fjala sofist nga shumë përdoret kryesisht për kundërshtarët e tyre, në të
shumtën e rasteve ajo ka konotacion pozitiv si “Enciklopedi në lëvizje”, me
çka kuptohet dituria e madhe që kishin marrë sofistët edhe si rezultat nga
udhëtimet dhe kontaktet e shumta që kishin ata.
PËRPJEKJA E FILOZOFËVE PËR T’I JETËSUAR LIGJET
Njerëzit nuk duan që në këtë botë të jenë të vetëm. Kështu që për çdo njeri
dhe për çdo grup ka një rrugëzgjidhje të vetme, për të jetuar jo si vetmitar por
anëtarë të një bashkësie. Bashkësia më e rëndësishme është ajo për të cilën ne
do të jepnim edhe jetën. Në kohërat e ndryshme ky subjekt ka qenë një
familje, një klan, një fis, një bandë, një klasë, një sekt, një qytet, një
shtet ose një komb. (McDonald, 2006: 112). Të gjitha këto subjekte u ndërtuan
në kohë të caktuara me rregulla e ligje të caktuara. Një zhvillim të veçantë
njohën qytetet-shtete greke, të cilat në një masë njohën qeverisjen e
demokracisë së drejtpërdrejtë (Në gjuhën e sotme demokraci e drejtpërdrejtë do
t’i thoshim referendumit). Kalimin nga aristokracia në demokraci Athina e
përjetoi nën sundimin e Perikleut, që siç thamë e kishte angazhuar Protagorën
që të krijonte ligje. Thuhet se e drejta është pasoja e ligjit. Nga këtu rrjedh
përkufizimi i ligjit si mendje hyjnore. Ligji është një fjali, një ligjërim,
thënë nga i “urti”, filozofi apo gojëtari (Mere,2007:30). Si Protagora, por
edhe sofistët tjerë pohonin ekzistencën e një të drejte natyrore para epokës së
shkrimit. Kjo e drejtë natyrore përbëhej nga disa rregulla fikse, të emërtuara si
ligje natyrore.
Antifoni, sofist bashkëkohës i Sokratit bëri dallimin midis ligjit me ujdi
(marrëveshje) dhe ligjit natyror.
Ligji dhe natyra janë dy norma dhe dy sisteme të kundërta, shprehej ai.
Sipas tij ligji me ujdi nuk mund të krijojë një rend politik të drejtë.
Fakti se drejtësia nuk garantohet nga ligji me ujdi, pasi ujditë janë të brishta
dhe të pasigurta, megjithatë nuk do të thotë se nuk do të ketë një drejtësi të
mundshme brenda shtetit.

13. 12 #MesueseAurela
Por, është e pamundur të vendoset harmonia brenda shtetit, pa përdorur
natyrën si normë. Sipas tij jeta është e barabartë, jo sipas ligjit por sipas
natyrës. Urdhrat e ligjit të ujdisë, sipas Antifonit janë të tepërta, përderisa ato
të natyrës janë të domosdoshme. Ai shkoi aq larg sa që guxoi të barazonte
grekët me barbarët, sepse të barabartë janë nga vetë natyra, shprehej ai
(Mere,2007:16). (Lexoni: Antiphon The Sophist)
Sofistët në një mënyrë apo tjetër u munduan t’i jetësojnë ligjet brenda
shtetit (Mere, 2007:17). Ndëshkimi i drejtë është në të mirë si të individit që
ndëshkohet, po ashtu edhe të grupit që ka dhënë ndëshkimin, thoshte Sokrati
sofist (McDonald, 2006: 28). Që një ligjvënës të jetë i dobishëm, duhet të ketë
virtytin më të lartë si pikësynim. Ai duhet të synojë gjithmonë një shtet me
njerëz të lirë e të zgjuar dhe me harmoni të brendshme. Duke e renditur në
rend të parë për nga rëndësia zgjedhjen e udhëheqësve shtetërorë.”Është e
rëndësishme që shteti të organizohet në atë mënyrë që marrëzia e një
personi të mos shkaktojë rrënimin e shtetit” thotë Sokrati i
madh (Midgaard, 2007: 32). Sokrati ishte qortues i rreptë i sofistëve edhe pse
edhe vetë ishte sofist. Ai besonte në arritjen e së vërtetës, që ishte plotësisht i
kundërt me Gorgiasin. Ishte një gjeni i cili përveç një arsyetimi të
jashtëzakonshëm dhe rigoroz, zotëronte edhe një ngrohtësi personale dhe një
ndjenjë humori. Ai kishte koncept të qartë për njeriun. Sado që kulturat
ndryshojnë, ashtu edhe ligjet dhe moralet, ideja e ligjit, drejtësia dhe mirësia
mund të përcaktohet po aq me rigorozitet sa edhe ideja e njeriut, thoshte
Sokrati. Vetëm atëherë kur secili ka dhe bën atë që i takon, atëherë kemi
drejtësi (Midgaard, 2007:22). Janë katër virtyte të njeriut si: dituria,
guximi, vetëpërmbajtja dhe drejtësia që i bëjnë të përkryer si njerëzit
ashtu edhe shtetin, shton më tej Sokrati (Midgaard, 2007: 26).
Për shkak të varfërisë së tij ai nuk mundi të ndjekë vetëm se një “kurs të
shkurtër” mësimi nga sofistët, për çka Platoni më vonë pikërisht për shkak të
marrjes së parave për mësim nga ana e sofistëve do t’i quajë “Shitës të
mallrave shpirtërore” (Samuel Enoch Stumpf: 30). Sokrati në fund do të bie
viktimë e indinjatës popullore, dhe u dënua pikërisht si sofist. Miqtë e tij deri
në fund u përpoqën të bëjnë të mundur ikjen e tij, por Sokrati nuk pranoi. Ai
ishte i bindur se po të ikte duhej të injoronte, dhe me anën e kësaj të dëmtonte
Athinën dhe procedurën e saj të ligjeve.

14. 13 #MesueseAurela
Ligjet nuk janë përgjegjës për gjyqin dhe dënimin tim, por akuzuesit. Me këtë ai
konfirmoi respektin e tij hyjnor për ligjet e atdheut, duke zbatuar edhe dënimin
e gjyqit (Smuel Enoch Stumpf:43). Si të thuash Sokrati ishte një njeri havale që
mund të ndalte në rrugë cilindo që ecte me kapadaillëk, duke i bërë pyetje
tinëzare të cilave ai nuk dinte t’u përgjigjej. Këtë gjë e bënte sidomos me
njerëzit e mëdhenj të kohës së tij. Me admiralë dhe strategë, për të ditur ç’ishte
guximi; e bëri me gjykatësit, për të ditur ç’ishte drejtësia; së fundi e bëri edhe
me profetët dhe falltarët, për t’u treguar atyre se ata nuk dinin fare për çështjet
priftërore dhe fetare. Sokrati pati shumë imitues, por të gjithë këta rivalë u
shuan para Platonit, mendimet e të cilit tërësisht mbështeteshin në argumentet
e sofistëve (Gadamer, 2008: 49).
Platoni ishte nxënësi i Sokratit dhe u lind po thuaj në të njëjtën kohë kur
vdiq Perikliu (McDonald, 2006:19). Edhe pse filozofia e Platonit është shumë më
e gjerë se problemet politike, ai gjithë jetën e tij është marrë me problemin
themelor të funksionimit të shtetit (Midgard, 2007:19). Shteti është njeri në
përmasa të mëdha, thoshte Platoni. Origjina e shtetit është një reflektim i
nevojave ekonomike të njeriut. E nevojat e njeriut nuk janë të kufizuara me
kërkesat e tija fizike, sepse qëllimi i tij nuk është thjeshtë një mbijetesë, por një
jetë më e lartë se ajo e një kafshe. Një shtet fillon të ekzistojë, sepse asnjë
individ nuk është i vetëmjaftueshëm” Ai nxjerr konkluzionin se si në rastin e
një anije ku autoriteti i një timonieri bazohet në njohurinë e tij për lundrim,
ashtu edhe anija Shtet duhet të udhëhiqet nga një që ka njohuri të
përshtatshme (Samuel Enoch Stumpf:46). Çrregullimi i shtetit shkaktohet nga
disa rrethana që sjellin çrregullim te individi. Si tek individi edhe te shteti
energjitë e pakontrolluara të dëshirave dhe veprimeve shpirtërore çojnë
në anarki të brendshme (Samuel Enoch Strumpf:70). Drejtësia në shtet është
pikërisht si drejtësia tek individi. Ajo është produkt i qëndrimit të çdo njeriu në
vendin e tij, dhe bërjes së detyrës që i takon (Po aty).
Sipas tij, Shteti duhet të jetë i përbërë nga filozofët, që duhet të jenë më të
zgjedhurit dhe më të merituarit, dhe që do të duhej të kujdeseshin për ligjet. Si
problem bazë të teorisë së shtetit ai shtroi pyetjen se:“Kush duhet të
sundojë” duke dhënë edhe përgjigjen e vetme të arsyeshme: Jo të paditurit,
por të diturit e të mençurit; jo turma, por ata pak më të mirët (Popper,
2009:43). E të zgjedhurit më të mirë, nuk duhet të kenë interesa të tjera,
përveçse ato të shtetit. Duke e krahasuar ligjin me recetën e doktorit, Platoni
thotë se: ajo mund të ndryshohet ose rregullohet nga doktori sa here që
gjendja e pacientit ndryshon (McDonald,2006:59). Kurse Sokrati thoshte
se ligjdhënësi duhet ta bëjë gjithë shtetin të lumtur (Aristoteli, 2003:46). Në
veprën e tij “Shteti” Platoni paraqet mendimet e Sokratit, për nevojat e
domosdoshme të cilave nuk mund t’ju shmanget shteti. Një shtet për të
mbijetuar thotë ai duhet të ketë luftëtar të mirë, ose “roja”. Ata duhet të jenë të

15. 14 #MesueseAurela
guximshëm dhe të vullnetshëm, si dhe me natyrë agresive. Mirëpo agresiviteti
dhe egërsia ndaj armikut të jashtëm duhet të shndërrohen në butësi dhe
përzemërsi për bashkëqytetarët, për ndryshe nuk mund të sigurohet harmonia
e brendshme (Midgaard, 2007: 21). ( Lexoni: Platon - Der Staat)
Në librin “Republika” nëpërmjet monologut të një ”Athinasi të
panjohu” e që duhet të jetë vetë ai, thotë se: shteti që miraton ligjet për
këtë apo atë klasë, e jo për të mirën e përgjithshme në vend, ato nuk
janë shtete politike por parti! Në atë shtet ku ligji nëpërkëmbet dhe nuk ka
autoritet, ai ngarend drejtë shkatërrimit (McDonalld,2006:63). (Lexoni: Platon
- Republika)
Gjithsesi Platoni e ngre në qiell madhështinë e ligjit, duke e lidhur atë me
respektin që e meritojnë prindërit (McDonalld, 2006:64). Ai gjithashtu kritikoi
sistemet e ndryshme shoqërore, duke vlerësuar negativisht edhe demokracinë
antike. Duke qenë prezent në gjyqin që iu bë mësuesit të tij, Sokratit dhe duke
parë paaftësinë e kësaj demokracie, për të nxjerr udhëheqës të mëdhenj, si
dhe mënyrën se si ajo trajtoi një nga qytetarët e saj më të mëdhenj, si Sokratin,
ai kishte filluar të nxirrte përfundime negative për Demokracinë. (Samuel
Enoch Stumpf:46). Me ekzekutimin e Sokratit, Platoni ishte deziluzionuar
thellësisht që çoi deri te largimi i tij nga jeta politike.
Parimi themelor i demokracisë, thoshte Platoni, është e drejta e
barabartë, dhe marrja pjesë e të gjithëve në zgjidhjen e problemeve
shtetërore. Por ky rregullim bëhet i keq sepse populli nuk është mjaft i
arsimuar për t’i zgjedhur ata që me urtësi do ta udhëheqin shtetin. Andaj dhe
një demokraci e tillë shpesh kalon në tirani (www.syri3.com). Pikërisht kjo na
jep arsye të mbështetemi në një formë qeverisjeje që jo vetëm duhet të drejtojë
sipas ligjeve, por edhe duhet qeverisur brenda kuadrit ligjor (Midgaard,
2007:31). Duke shprehur indinjatë për demokracinë në rënie të Athinës,
Platoni thotë se:asnjë nuk shqetësohet se çfarë ka bërë më parë një njeri
që i futet politikës. “Ata e mbulojnë me nder e lavdi, vetëm sepse ai thotë
se e do popullin” e në një shtet të tillë tirania rri në përgjim. (Midgaard,
2007:28).
Thelbi i një demokracie është lejimi i lloj - lloj kënaqësie individuale, thoshte
Platoni. Duke qenë tejet shpërfillëse për origjinën e njeriut, demokracia do të
ngrejë në postet publike gjithkënd që di të shpallë veten si miku i popullit.
Është tipar i demokracisë që t’i hutojë të rinjtë me terma lavdërues dhe
përkufizime të pasakta: anarkia quhet liri, shpërdorimi quhet madhështi,
paturpësia quhet gjallëri, salltanetet quhen nevojë (McDonald,2006;53).
Thirrjen demokratike për liri e bën më të lehtë që udhëheqësit pa parime të
gjejnë rrugën për në majë.

16. 15 #MesueseAurela
Por kur virusi i lirisë përhapet gjerësisht, kur edhe fëmijët edhe qenët bëhen
anarkist, fillon reaksion i dhunshëm. Njerëzit i drejtohen pushtetarit që u
premton atyre se do t’i çlirojë nga kjo barrë. Despoti merr përsipër, ndëshkon,
mundon, shpik koka turku dhe është i pamëshirshëm me kritikët (McDonald,
2006.54).
LIGJI ËSHTË FIJA E ARTË QË E LIDH SHOQËRINË
( Aristoteli )
Bashkësia shoqërore krijon familjen dhe shtetin. Kurse shteti sipas
natyrës së vet është mbi familjen dhe mbi secilin veç e veç, sepse tërësia
është medoemos më e rëndësishme se pjesët, thotë Aristoteli në veprën e tij
“Politika” (Aristoteli, 1978:8). E mira të cilën e synon shteti është drejtësia,
dhe kjo është dobi e përgjithshme (Aristoteli, 1978: 102). Dhe ajo që e bën
shtetin të mirë nuk është rasti por, dituria dhe vendimi i lirë (Aristoteli, 1978,
265). Rendi është ligj. Prandaj më mirë është të sundojë ligji se sa dikush
ndërmjet qytetarëve. Të kërkosh që të sundoj ligji do të thotë të kërkosh që të
sundoj Perëndia dhe Ligjet.. Kurse të kërkosh të sundojë njeriu do të thotë t’i
lejosh edhe kafshës të sundojë (Aristoteli, 1978:118).
Është e pamundur që shtetin, i cili nuk është i rregulluar mirë ta udhëheqin
njerëzit më të mirë (Aristoteli, 1978:141). Stabil është vetëm ai rregullim
shtetëror në të cilin barazia sigurohet sipas vlerës personale dhe ku çdo kush
posedon atë që i takon (Aristoteli, 1978:186). Një shtet i rregulluar mirë
duhet të kujdeset që kurrë të mos veprohet kundër ligjit, na mëson
Aristoteli i madh, duke tërhequr vërejtjen se është detyra e burrave të shtetit
se jo e cilitdo qytetar ta njohë të keqen që i kanoset shtetit që në fillimin e saj
(Aristoteli, 1978: 190). Ai më se njëzet vjet kishte qëndruar në Akademinë e
Platonit. Ishte i njohur si tutor apo ndikues i fuqishëm i Aleksandrit të Madh,
pushtues ky më i njohur i të gjitha kohërave (McDonald, 2006.76). Duke
qëndruar pranë Aleksandrit, Aristoteli pati rastin të udhëtojë qytet më qytet ku
i sistemoi dhe krahasoi 168 kushtetuta. Ishte i pari që përdori metodën
krahasuese të analizës, dhe erdhi në konkluzion se shtetet ngriheshin dhe
shembeshin më së shumti për shkak të faktorit të brendshëm, konkluzion ky
që shkakton debate edhe në ditët e sotme (Mings, 2008: 23).
Njeriu që nuk mund të jetojë në bashkësi ose të cilit nuk i nevojitet asgjë, sepse
është i mjaftueshëm për vete, thotë Aristoteli, nuk është pjesë e shtetit, por
është ose bishë ose Perëndi (Aristoteli, 1978: 9).

17. 16 #MesueseAurela
Kurse shteti do të bëhet shtet vetëm atëherë kur masa e bashkuar do të jetë
në gjendje të plotësoj të gjitha nevojat e saj (Aristoteli, 2003:36). Është qëllimi i
natyrës që njeriu të jetojë në një polis (shtet). Vetëm njeriut i është dhënë gjuha
dhe vetëm ai ka një perceptim të së mirës dhe të së ligës, të së drejtës dhe të së
padrejtës. Vetëm ai ndërton shtet me qëllim racional. Kështu, njeriu kur
përsoset është më i miri ndër kafshët. Por nëse ai veçohet nga ligji dhe
drejtësia, atëherë ai është më i keqi ndër to. (McDonald, 2006: 100). Ligji
shtetëror i shkruar, thotë ai, është një zgjatim i së drejtës natyrore, të cilit
duhet bindur. Duhet të ketë fuqi detyruese “Ne nuk bëhemi të mirë apo të
këqij prej natyre” thotë Aristoteli. Pa ligjin ne nuk mund të bëhemi të mirë.
A duhet ligjvënësi ta drejtojë legjislacionin në të mirë të shumicës?
Aristoteli thotë se ligjvënësi nuk duhet të orvatet që të kënaq qoftë disa
njerëz të mirë, qoftë shumicën jo aq të mirë, por të bëjë atë që është në të mirë
të tërë polisit (shtetit) “dhe të mirës së përbashkët të qytetarëve të
tij” (Mcdonald, 2006:117). Ligji duhet të sheshoj kontradiktat që përçajnë
qytetarët, dhe duhet të përmirësoj jetën në shtet. Asnjë njeri apo grup nuk
duhet të jetë sovran. Vetëm ligjet duhet të jenë të këtilla (McDonald, 2006:116).
Ai gjithashtu e ndante të drejtën nga morali, një mendim ndryshe nga Platoni i
cili e moralizonte jetën politike (Mere, 2007:30). E Vetmja e drejtë është ajo që
rregullohet me ligj i cili vendos raportin e drejtë midis detyrimeve dhe
ndalimeve. Shteti nuk mund të drejtohet mire nëse nuk ka njerëz të cilët
kujdesen për rregullin, e në shtetet e vogla, nevojitet një numër më i vogël i
organeve të pushtetit dhe rendit (Aristoteli,2003:231). Aristoteli thoshte
gjithashtu se ligjet duhet nxjerrë sipas rregullimit shtetëror, e jo rregullimi
shtetëror të drejtohet sipas ligjeve. Për rregullimet shtetërore Aristoteli thoshte
se: “Karakteristika e përbashkët e demokracisë dhe e tiranisë është
lufta kundër njerëzve të shquar të cilët i zhdukë në mënyrë sekrete dhe
publike dhe i persekuton si kundërshtar dhe pengesë për pushtetin e
vet . (Aristoteli, 2003. 198).
LIGJI ËSHTË GRAMATIKA E QEVEISJES SË BOTËS
Nuk mund të flitet për drejtësi nëse mungon natyra zbatuese e
drejtësisë, thoshte Markus Tullius Cicero (Mere, 2007:30). Ligji i vërtetë është
arsyetim i drejtë vetëm atëherë kur është në pajtim me natyrën. Të gjitha ligjet
e shkruara që thyejnë ligjin e natyrës duhet vulosur si të padrejta (Midgaard,
2007: 59). Një ligj i shkruar, nuk mund të quhet ligj, në qoftë se përmbajtja e tij
nuk përputhet me porositë e arsyeshme mbi të mirën dhe të keqen. (Midgaard,
2007: 59).

18. 17 #MesueseAurela
Kur aftësia për arsyetim “është ngulur dhe zhvilluar plotësisht te një njeri,
aty është ligji”. Ligji i natyrës është “mendimi i arsyeshëm i njerëzve”. Atë e
gjen thjesht në mendimet e një njeriu racional. “Ligji më i lartë (themelor) ka
ekzistuar në të gjitha kohët dhe u krijua para ndonjë ligji të shkruar,
dhe mbi të gjitha para se të krijohej shteti” thotë Cicëro (Midgaard,
2007:58). Bindja ndaj ligjit, mbajtja e fjalës së dhënë respektimi i
marrëveshjeve, janë detyra morale. Kurse ligji është vetë urdhri. Andaj dhe
Ciceroni shtron pyetjen, duke dhënë edhe përgjigjen se: ç’na qenka pra ligji?
”Ligji është gramatika e qeverisjes së botës, tërësia e rregullave që
këshillojnë dhe ndalojnë.”
Markus T. Cicero
Qëllimi i ligjit është që “t’i sigurojë shtetasit, integritetin e shtetit dhe
ta bëjë jetën e shtetasve të lumtur dhe paqësore” thoshte Cicëro.
(Midgaard,2007:59). Ai kërkonte zgjidhjen e mosmarrëveshjeve përmes procesit
ligjor në një periudhë të pazakontë trazirash politike, kur stabiliteti i
Republikës Romake ishte në rënie (McDonalld, 2006:159) Cicëro shpjegonte se
mungesa e karakterit njerëzor e veçanërisht shthurja e njerëzve të mëdhenj ka
ndikuar në çuarjen e Romës drejtë tiranisë. (Midgaard, 2007:57). Në periudhën
e Mesjetës teologë e filozofë të njohur, në një mënyrë apo tjetër i bashkuan këto
dy disiplina, duke arritur edhe kulmin më të lartë të mendimit filozofik në këtë
kohë.
Një ndër ta është edhe Shën Augustinii cila na dha mendimin gjenial për gjithë
pushtetmbajtësit duke thënë se:

19. 18 #MesueseAurela
“Pa drejtësi, ushtrimi i pushtetit politik s’është tjetër veçse kusari”. Ligji
natyror thotë ai është kapje nga intelekti njerëzor i parimeve të përjetshme. E
kur shteti bënë ligj, ligjet e tilla duhet të jenë në përputhje me ligjin natyror,
përndryshe nuk do të kishin karakterin e ligjeve dhe as nuk do të kishim një
shtet. “Ashtu si një bashkësi, që është një shtresë njerëzish, dhe se nuk
ka njerëz që nuk janë të bashkuar në një ligj të pranuar, po kështu nuk
ka as ligj që të mos jetë i bazuar te drejtësia: prandaj, atje ku nuk ka
drejtësi, nuk ka bashkësi”. Nuk mund të ketë drejtësi kolektive pa
drejtësi individuale. Sepse, në qoftë se kjo drejtësi nuk gjendet tek asnjë
njeri, ajo nuk mund të gjendet as edhe në një bashkësi njerëzish (Samuel
Senoch Stumpf:144).
Nga ana tjetër, Thomas Akuini italian i kohës së Mesjetës i njohur si
teolog, të gjitha veprat e tija i realizoi duke u mbështetur te veprat e Aristotelit.
Ai bashkoi në një sintezë pikëpamjet e filozofisë klasike dhe teologjisë (Samuel
Enoch Stumpf. 168). Këto dy disiplina luajnë rolin plotësues gjatë kërkimit të së
vërtetës nga ana e njeriut, thoshte ai. Ligjet njerëzore janë formuar për të
drejtuar sjelljen e komunitetit, në mënyrë që të sigurohet një shoqëri e rregullt.
Ligji në radhë të parë drejtohet nga “arsyeja hyjnore”.
I takon arsyes që të drejtojë gjithë aktivitetin njerëzor. Ligjet humane
duhet të përshtaten me Ligjin e Natyrës, shprehej Akuin. (A.Mingst,
2008:25). Pra parimet e përgjithshme të ligjit natyror krijojnë ligjet njerëzore.
Ajo që është e re rreth ligjit njerëzor, është se ligji është ligj vetëm sepse ai
dekretohet nga sovrani.
Kurse, “çdo ligj njerëzor ka aq drejtësi nga ligji natyror sa ai rrjedh
prej ligjit natyror”. Në qoftë se në ndonjë pikë, shmanget nga ligji natyror, ai
nuk është më ligj, por një shtrembërim i ligjit. Disa ligje janë të padrejta, sepse
janë në kundërshtim me të mirën hyjnore. Këto janë ligjet e tiranëve (Samuel
Enoch Stumpf:184). Zbatimi i vullnetshëm i ligjit nga princi lejon që ai të jetojë
(Mere, 2007:51).

20. 19 #MesueseAurela
Thomas Akuini
Shteti thotë Akuini është një institucion natyror. Ai ka vazhduar teorinë
e Aristotelit nga e cila ai ka marr frazën se “njeriu për nga natyra është
kafshë shoqërore” (www.njefjale.com). Bashkësia njerëzore të qeveriset nga
një njeri i vetëm, thoshte ai (ky mendim na kujton preferencat e sotme globale
për qeverisjen botërore). Ligji është parim i jetës politike, që udhëheq
themelimin e tërësisë shoqërore. Kurse “Pushteti për të bërë ligje i takon
bashkësisë së qytetarëve ose shumicës. Njerëzit janë të vetmit krijesa të Zotit
që mund të veprojnë mbi të mirën dhe të keqen. Ligji për njerëzit është caktuar
nga Zoti në përputhje me kushtet dhe prirjet e tyre (Midgaard, 2007: 61). Por
rënia në mëkat është pika vendimtare e kthesës në historinë e njerëzimit.
Është fundi i një kohe kur njerëzit jetonin plotësisht sipas arsyes “Kur njerëzit
i kthyen shpinën Zotit u futën nën ndikimin e dëshirave shqisore. E
njëjta gjë ndodh me secilin nga ne, sa më shumë që i kthejmë shpinën
arsyes” thotë Tomas Akuin (Midgaard, 2007: 61).
NUK MUND TË KETË LIGJE TË DREJTA ATY KU NUK KA NJË USHTRI TË
MIRË.
( Machiavelli)
Machiavelli e modernizoi politikën me të rejat që solli, duke e
zhvendosur mendimin politik drejtë një teorie jo fetare shtetërore. (Samuel
Enoch Stumpf: 200). Machiavelli i pari hartoi teorinë e racionalizimit
praktik, duke e shpërfillur mendimin mesjetar. Ai nuk i njohu ligjet e larta,
siç ishin ato që kishte zbërthyer Akuini, por futi laiken në politikë, duke e
transmetuar te të tjerët me një të folur të përditshme, duke e thjeshtësuar
kështu politikën dhe duke e bërë mjaft të parashikueshme (Samuel Enoch
stumpf:206). Shteti, qoftë republikë apo principatë autokratike duhet të ketë
vetëm një qëllim thotë Machiavelli:

21. 20 #MesueseAurela
Ruajtjen e tij dhe mbajtjen e pushtetit me ta vendosur atë! (Jacoby, 2006:103).
Në veprën e tij “Princi” që u bë proverb për dinakërinë, mashtrimin dhe
pabesinë në politikë ai shkruan: “ajo që e motivon veprimin e princit
themelues është të japë ligje shumicës dhe pikërisht, nga dhënia e
ligjeve pra nga ngritja e shtetit, gjykohen veprat e Princit. Për çdo shtet
tjetër, të ri apo të përzier, baza kryesore janë ligjet e mira dhe armët e
mira. Por nuk mund të ketë ligje të mira atje ku nuk ka armë të mira,
dhe ndryshe, “ka ligje të mira atje ku ka armë të mira’’(Guchet, 2001: 20).
( Lexoni: Nikollo Machiavelli - The Prince )
N.Machiavelli
Kalimi nga një rend i vjetër në rendin e ri, është sfidë për
sundimtarët thotë Machiavelli. Ata ndeshen më vështirësi të mëdha, pasi që të
themelosh një rend të ri do të thotë të zëvendësosh disa ligje dhe zakone
ekzistuese, me ligje dhe zakone të reja. E është në natyrën e njerëzimit që
vështirë pranon ligjet e reja. Ai që fut ligjet e reja bënë armiq të gjithë ata që
përfitojnë nga rendi i vjetër, duke fituar disa përkrahës të plogët të cilët do të
përfitojnë nga rendi i ri (Mere, 2007:67).
Ligjet sipas Machiavellit kanë rëndësi të madhe për zhvillimin e kraterit
njerëzor dhe kjo na bën të pyetemi se sa e madhe është rëndësia e
tyre (Midgaard, 2007: 75). Veti e njeriut është që të luftojë me ligje, me
rregulla, me ndershmëri dhe besnikëri. Veti e kafshës është që të luftojë me
forcë dhe me dinakëri. Mënyra e kulluar njerëzore nuk mjafton dhe shpesh
njeriu detyrohet të përdorë mënyrën e kafshës. Princi i përkryer duhet t’i
zotërojë të dy këto natyra, natyrën e njeriut dhe natyrën e kafshës (Guchet,
2001:32).

22. 21 #MesueseAurela
Machiavelli me mendimet e tija novatore mësonte drejtuesit politikë që të
mos silleshin sipas etikës së krishterë, e cila do të sillte shkatërrimin e tyre. Ky
mendim vinte nga fakti se etika e krishterë njeriun e shikonte si “qenie të
dobët, e cila mund të bëhej lehtësisht pre e njeriut të lig”. Që njerëzit janë
të këqij, ishte një fakt më se i qartë për Machiavellin. (Samuel Enoch Stumpf:
205). Për këtë ai i nxiste sunduesit që të zhvillonin artin e mashtrimit,
sepse ishte i bindur se vetëm individët mendjehollë dhe dinakë mund të
mbijetonin në artin e rrezikshëm të qeverisjes. Të mendosh për sjelljet politike
sipas rregullave morale, do të thotë të zbulosh veten përpara gjithë rreziqeve.
Për këtë arsye në vend të kërkesës për moral, ai futi indiferencën. “Njerëzit
janë mosmirënjohës, të paqëndrueshëm, fals, frikacakë, të pangopur dhe
për aq kohë sa ju jeni i famshëm, ata janë plotësisht me ju... por kur
sundimtari ka vërtetë nevojë për ndihmë, ata t’i kthejnë
krahët” (www.njefjale.com).
Machiavellizmi “sot është një sinonim i një politike force, të
paskrupullt dhe pa moral, në dobi të së cilës të gjitha mjetet janë të
mira.” (Jacoby, 2006:100). Duke shprehur mendimin se çdo qytetar duhet ta
thotë mendimin e tij mbi një projektligj, Machiavelli lartësonte republikën, që
karakterizohet nga dominimi i lirisë. Vetëm dhënia e mendimit të
qytetarëve thotë ai jep mundësi që të nisesh nga baza të drejta. Ai
shpjegon gjithashtu për domosdoshmërinë e shpërblimit për shërbimet që
personat i bëjnë shtetit, si dhe nevojën e dënimit për shkeljen e ligjit. E nëse
një person i shpëton dënimit sepse i ka bërë shtetit një shërbim, atëherë liria
ndihet e kërcënuar (Midgaard, 2007:76). I çuditur nga dekadenca e
përgjithshme shoqërore e Italisë së ditëve të tij, ku edhe papët ishin të
korruptuar, ai thoshte: Është e kotë të kërkosh diçka të mirë në vendet e
korruptuara (Samuel Enoch Stumpf:205). Atje ku pjesa më e madhe e popullsisë
është e korruptuar dhe ligjet nuk kanë forcë detyruese, duhet vendosur një
pushtet i lartë, me dorë mbretërore dhe pushtet absolut, për të frenuar lakminë
dhe korrupsionin e të fuqishmëve, do të shprehej Machiavelli (Midgard, 2007:
78).
Në mënyrë të veçantë, ai trajton mundësitë që i hapen një populli për të
qenë i lirë, nëse më parë ka qenë nën një princ, dhe më vonë pa luftuar vetë ka
fituar një qeverisje të lirë republikane. Ai në këtë rast bënë krahasimin me një
kafshë të mbyllur në kafaz që lihet e lirë: Ajo është pre e lehtë për kafshët e
egra. Në të njëjtën mënyrë edhe populli që sapo ka dalë nga robëria dhe nuk i
njeh mjetet e mbrojtjes e të sulmit dhe nuk njeh princin dhe rrethanat, do të
bjerë shpejt nën një zgjedhë të re që mund të jetë më e rëndë se e para
(Midgard, 2007:79).

23. 22 #MesueseAurela
MENDIMTARËT MODERNË
MBËSHTESIN SHTETIN E SË DREJTËS
Thuhet se formula moderne e shtetit të së drejtës është shpikur nga Zhan
Bodini. Ai thoshte se,sovrani nuk është sovraniteti. Qeveria e shtetit
caktohet nga sovrani me vullnetin e tij dhe me një kohë të caktuar. Nga këtu
del se bërthama e këtij mandati është ligji, sepse ligji është vepra e vullnetit të
sovranit (Mere, 2007:89). Pra ligji si vepër e vullnetit njerëzor të sovranit
dhe jo e vullnetit hyjnor, apo pjellë e natyrës, karakterizon konceptin e
modernëve për ligjin. Lidhja e ligjit me vullnetin e sovranit me një fjalë
përmbys konceptet antike dhe mesjetare për të drejtën. (Mere, 2007:90). Shteti
i së drejtës nënkupton qeverisjen e gjërave të veçanta sipas normës të së
drejtës thotë Bodini, duke shtuar se shteti i së drejtës varet nga përpjekja
për të pajtuar vullnetin e qeverisësve me normat juridike të
sovranit. (Mere 2007:92). Kurse ajo që e dallon një shoqëri kusarësh apo
piratësh nga shteti është që të parët mblidhen për të bërë krime e të dytët
bashkohen për hir të “drejtësisë”, do të shprehet Hugo Grotius në
Traktatin “për të drejtën e luftës dhe të paqes”. Aty H.Grotius si jurist që
ishte nuk bënë përpjekje për të moralizuar të drejtën, por për të përshtatur
juridikisht rregullat morale. Detyrimi moral sipas tij na mëson (detyron) të mos
lakmojmë të mirën e tjetrit, të respektojmë ujdinë (marrëveshjen) dhe fjalën e
dhënë e rregullat e saj imponojnë atë që duhet të jetë. (Mere, 2007:100).
Thomas Hobbes

24. 23 #MesueseAurela
Shoqëria evropiane e shek. XVII, ishte e pushtuar kryesisht nga dy përvoja
historike. Nga njëra anë bëhej fjalë për tmerrin e luftërave fetare, dhe nga ana
tjetër ishin zhvillimet shumë të mëdha të arritura nga shkencat natyrore. Këto
dy përvoja i bashkoi në veprën e tij Hobsi (Jakoby, 2006:112). Thomas
Hobbes shtetin e quante “Laviatan”. Laviatan ishte libri i parë në filozofinë
politike dhe shoqërore (Samuel Enoch Stumpf:217). Është njëra prej biblave të
Anglisë, thesar i urtësisë morale e politike, kryevepër më e madhe e filozofisë
politike që është shkruar ndonjëherë në anglisht (Guchet, 2001: 64). (Lexoni
librin: Thomas Hobbes - Leviatan )
Hobsi i lindur më 1588 është një prej atyre intelektualëve të mëdhenj që
lindin dy apo tri here në shekull. (Guchet, 2001: 62). Nëna e tij ishte një grua
shumë e ndjeshme andaj dhe Hobsi gjatë tërë jetës së tij u quajt si njeri i
pamposhtur, por që “trembej si fëmijë”! Ai jetoi në një periudhë të historisë
angleze që nuk ishte aspak e volitshme për një njeri të prirë pas qetësisë e
paqes. Nëpër universitete diskutohej për monarkinë, interpretimin e biblës
dhe për të drejtat e ndërgjegjes individuale, të cilat sipas Hobsit dobësonin
Anglinë, duke përgatitur edhe luftë civile. Për shkak të shkrimi të tij politik (De
corporo politico) Hobsi u detyrua të emigrojë në Paris. Gjatë kësaj kohe pati
diskutime të ashpra meRene Dekartin të cilit i dha mësime matematike. Aksi i
Hobsit nuk kalonte kah Platoni e Aristoteli por nga Demokriti e Epikuri si dhe
sofistët grekë. (Guchet, 2001: 63). Përderisa për mendimin antik njerëzit duhet
të jetonin sipas natyrës, Hobsi shoqërinë politike nuk e mendon si gjendje të
natyrës, por si rezultat i një marrëveshjeje (Mere, 2007:106). Mendimin e
Aristotelit se: “shoqëria politike është një fakt natyror”, Hobsi e quan
budallallëk. Sipas tij njeriu kërkon shoqëri vetëm kur ia do interesi, vetëm
kur ia do nevoja. Kurse shoqëria politike është fryt artificial i një
marrëveshjeje vullnetare, e një llogaritje interesash. (Guchet, 2001: 67).
Njeriu nuk jeton i vetmuar. Ai jeton në një shoqëri i rrethuar nga
njerëz të tjerë të ngjashëm me të. Ky fakt quhet kushtëzim natyror i njeriut
(Guchet, 2001: 65).
E dimë, thotë Hobs se në rregullat e luftës dominojnë dy virtyte kryesore siç
është forca dhe dinakëria, atëherë atë që e përvetëson dikush (me forcë apo
dinakëri) i takon atij dikush për aq kohë sa është në gjendje ta mbrojë. Ja pra
ku e çon njeriun “kushtëzimi i tij natyrorë”, shprehet ai! E për ta shpëtuar
njeriun nga kushtëzimet natyrore, duhet krijuar një fuqi të papërballueshme e
dukshme dhe e prekshme.
Ajo është shteti apo dukuria publike. Është “Njeriu” artificial që do ta bënin
njerëzit natyror dhe që do të merren vesh përmes një pakti (Guchet, 2001: 67).

25. 24 #MesueseAurela
Njerëzit lidhin një kontratë “me njëri tjetrin” që të drejtën natyrore dhe
absolute t’ia kalojnë një të treti. Pra është fjala për grupim me marrëveshje
rreth një personi të përbashkët për të gjithë. Kështu shumica e bashkuar te një
person i vetëm sipas Hobsit quhet Shtet. (Mere, 2007. 107). Dhe ata tash
quajnë të drejtë apo të padrejtë vetëm atë që e urdhëron sovrani. As që mund të
parafytyrohet ndryshe. Vallë a nuk e kishin pranuar vullnetarisht që ky të ishte
përfaqësuesi i tyre?! Sigurisht që ky pushtet i pakufizuar ka edhe gjëra të
pavolitshme, por mos vallë njeriu në këtë jetë e ka rrugën e shtruar me lule,
pyeste gjeniu Hobs (Guchet, 2001: 71).
Për Hobsin njeriu është qenie me dëshira, me një fjalë ai është dëshira
vetë. Të krijosh epërsi mbi tjetrin, pra të kesh pushtet mbi të është
dëshirë themelore e çdo qenieje. Vetëm vdekja është ajo që i jep fund këtij
pasioni. Gjendja natyrore e njeriut, sipas Hobsit është dënimi për të lakmuar
gjënë e tjetrit. Njeriu dëshiron që të ketë sa më shumë për veten, pa marr
aspak parasysh të afërmit e tij (Jacoby: 2006:113). Njerëzit do ta kalonin kohën
duke e shqyer njëri-tjetrin sikur të mos ishin të pajisur nga arsyeja (Jacoby,
2006: 114). Andaj vetëm ligji i përbashkët përcakton normën e përgjithshme të
barazisë. E ligji fillon vetëm atëherë kur ka një sovran, pasi si në kuptimin
juridik ose ligjor, një ligj është përcaktuar si komandë e sovranit. Që në
primitivizëm njerëzit i njihnin ligjet natyrore dhe në një lloj mënyre edhe i
zbatonin. Por vetëm pas vendosjes së sovranit mund të ekzistojë një rregull
ligjor, sepse vetëm atëherë krijohet aparati ligjor.
Thelbi i drejtësisë sipas Hobsit ishte të zbatosh marrëveshjen të cilën e
ke bërë për t’iu bindur sovranit .” (Samuel Enoch Stumpf:226). Nuk mund të
flitet për gabime dhe as për ndalesa, pa një ligj pozitiv të pranuar nga të
gjithë, që u imponohet të gjithëve, dhe vendos se çka duhet të bëjmë e
çka nuk duhet të bëjmë. (Mere, 2007:105). Asgjë nuk mund të quhet e
padrejtë nëse nuk i referohemi ligjit. (Midgaard, 2007:91).
E drejta sipas Hobsit nuk ka dhe nuk mund të ketë veçse një burim:
Shtetin. Sovrani ka të drejtën absolute të qeverisë, dhe gjithmonë shtetasit i
nënshtrohen atij. (Samuel Enoch Stumpf:225).
Gjithsesi Hobsi ishte për një shtet ligjor, ku do të mbretërojë ligji. Ai
thotë se sovrani mund të heqë ligjet, me të cilat nuk është i kënaqur. Kurse ligji
më i mirë është ai që është për të mirën e shoqërisë dhe para së gjithash që
kuptohet lehtë. (Midgaard,2007:92).

26. 25 #MesueseAurela
Ligjet nuk janë bërë për të penguar ekzistencën e njerëzve, por për t’i
udhëhequr ata. Ato i ngjajnë “atyre gjerdheve, që nuk bëhen për t’i
ndaluar udhëtarët, por për t’i mbajtur në udhën e duhur”. E sovrani duhet
t’u garantojë shtetasve të vet barazi ndaj ligjit e taksave publike. Duhet t’u
garantojë shtetasve mirëqenie materiale, të luftojë papunësinë, të ndihmojë ata
që janë të paaftë për të punuar, duke mos i lënë “në dorën e mëshirës private”,
shprehej Hobs (Guchet, 2001:73). Sovrani, thotë ai, ka edhe një detyrë tjetër:
Ai duhet të jetë përherë i suksesshëm. Nëse nuk mund t’u sigurojë
shtetasve të vet sigurinë e duhur, gjë që është qëllimi i tij i vetëm,
atëherë këta shtetas nuk do të kishin më asnjë detyrim ndaj tij. Ky është
i vetmi përjashtim që mund të bëhet në kalimin e të drejtës natyrore te secili.
Askush nuk do të mund t’u mohonte këtyre shtresave të drejtën natyrore
absolute për të mbrojtur vetveten. Shtetin e mbron pohimi i prerë dhe ushtrimi
i plotë i të gjitha tagrave nga ana e sovranit. Nëse ky do të hiqte dorë sadopak
prej tyre, kjo do të ishte vdekjeprurëse (Guchet, 2001:74).
Nuk duhet harruar se shtetin të cilin e ndërton autori ynë është i krishterë.
E për këtë ai thotë: “nëse njerëzit do të ndodheshin në gjendjen natyrore,
atëherë duhet pranuar se çdo i krishterë do të kishte të drejtë ta interpretonte
shkrimin e shenjtë sipas mendjes së vet.
Por nuk ka një kishë më vete e një shtet më vete. Një qeverisje shpirtërore a
një qeverisje lëndore:” (Guchet, 2001:76). Asnjë autoritet i pretenduar
shpirtëror nuk është krijuar për të shemëruar me pushtetin Sovran. Askush
nuk ka përse t’u shërbejë dy zotërave (Guchet, 2001.77). Me një fjalë Hobsi as
që interesohet për të vërtetat e mirëfillta fetare. Asnjë “mistikë”!!!. Shtetin
diskutimet politiko-fetare mund ta degdisin në varr (Guchet, 2001:78). E paqja
sigurohet vetëm duke ju nënshtruar autoritetit sovran shpjegon gjeniu
Hobs. Ai nuk u kërkon shtetasve të vet që të besojnë, por që të binden.
LIGJI DUHET TË JETË SI VDEKJA,
ASKUSH S'MUND T’I SHMANGET ATIJ
( Monteskjë )
Monteskjë më 1748 në Gjenevë botoi librin “Fryma e Ligjeve”, hartimi i
së cilës kishte zgjatur 20 vjet. E kam shkruar këtë vepër për të provuar se
ligjvënësi duhet të karakterizohet nga fryma të moderimit, sepse e mira
e politikës dhe ajo morale ndodhen gjithmonë brenda dy caqeve, - thoshte
ai (Guchet, 2001: 122). Ky nuk është thjeshtë një libër, por një jetë, pohon
Faguet (Guchet, 2001: 119). ( Lexoni librin: Montesquieu - De L'esprit des
Lois )

27. 26 #MesueseAurela
Monteskjë
Kurse disa të tjerë vlerësuan se: “Kjo vepër qysh prej krijimit të diellit
është e vetmja që mund ta ndriçojë botën më mirë” (Guchet, 2001.160).
Ndryshe nga filozofët tjerë, Monteskjë mendonte edhe për mundësinë e
ndikimit të shkaqeve fizike që mund të kenë mbi ligjet. Ligjet i përshkruan si
një “lidhje të nevojshme të ardhura nga natyra e gjërave”. Ai thotë: “Me sa
duket ligjet lidhen me fizikën e vendit, me klimën e ftohtë, të nxehtë apo të butë,
me cilësitë e terrenit, me shtrirjen e madhësinë e tij”.Më vonë merret edhe me
nocionin psikologjik e kolektiv të çdo kombi, i cili ashtu si edhe klima
ndihmon të krijohen mënyra qeverisjeje (Guchet, 2001: 121) Përcaktimin që
Monteskjë i bënë ligjeve “Si raporte të nevojshme që rrjedhin nga natyra e
gjërave” na bën të nënkuptojmë divorcin e plotë nga konceptet teologjike-
politike tradicionale të ligjit. Edhe para se të bëheshin ligjet ka pasur raporte
drejtësie, thotë Monteskjë. Duhet ditur edhe gjendjen në të cilën ndodhej njeriu
para se të krijohej shoqëria: në një gjendje të tillë ai varej nga ligjet e
natyrës. Të thuash se e drejta fillon vetëm me atë që urdhërojnë apo
ndalojnë ligjet është sikur të thuash përpara se të bëje një rreth të gjitha
rrezet nuk ishin të barabarta (Guchet, 2001: 123).
Njeriu si qenie fizike, thotë Monteskjë, i thyen pa reshtur ligjet e Zotit dhe
ndryshon ligjet e veta. Duhet pasur kujdes thotë ai që “ligjvënësit” të mos
ndryshojnë frymën e përgjithshme të një kombi”(Guchet, 2001:155). Ajo që
është vendosur nëpërmjet ligjeve duhet reformuar po me anën e ligjeve, kurse
zakonet dhe sjelljet e vjetra mund të ndryshohen vetëm me zakone dhe sjellje
të reja. (Guchet, 2001:157). Monteskjë dallon dy tip ligjesh: Ligjet civile, që
nënkuptojnë ligjet që lidhen me krijimin e shtetit dhe ligjet politike, që
nënkuptojnë ligjet që lidhen me ruajtjen e shtetit. Monteskjë si teoricien i
shtetit historik, dallimin konceptual të ligjit civil dhe ligjit politik e sheh si të
pandashëm në shtetin historik kur ai është i themeluar (Mere, 2007:131).
Analiza e shtetit nënkupton bashkëjetesën institucionale të ligjeve civile dhe

28. 27 #MesueseAurela
politike. (Mere, 2007:132). Fuqia e shtetit është një edhe pse me tre pushtete të
ndara, gjyqësori, legjislativi dhe ekzekutivi. Koncepti i fuqisë së shtetit mund të
perceptohet vetëm nëse vendosim ligjin (pra lidhjen) që rregullon raportin e
pushteteve midis tyre (Mere, 2007:34). E shteti është i konsoliduar vetëm
atëherë ku bashkëveprojnë tre pushtetet (Mere, 2007:41). Ligjet varen nga
natyra e qeverisjes madje edhe nga parimi i qeverisjes. Kur flasim për parimet e
qeverisjes, atëherë rrjedh përfundimi se korrupsioni i qeverive pothuajse
gjithmonë fillon nga korrupsioni i parimeve: kur parimet qeverisëse
korruptohen, atëherë edhe ligjet më të mira bëhen të këqij dhe kthehen
kundër shtetit. Kur parimet janë të shëndosha, edhe ligjet e këqija “kanë
efektin e ligjeve të mira”, sepse forca e parimit “tërheq rreth vetes
gjithçka”. (Guchet, 2001: 125).
Ashtu sikurse edhe Aristoteli, Monteskjë virtytin e vlerëson si parimin bazë
të demokracisë. Ai thotë: “si për shtetin dhe interesin e
përgjithshëm duhet të sakrifikohet çdo gjë, të gjitha orekset tua”! Në
demokraci udhëheq shumica. Nëse demokracia funksionon keq dhe ligjet
e saja nuk zbatohen më, atëherë do të thotë se shumica është e
korruptuar. Kjo është një e keqe e pariparueshme që do të thotë se
“Shtetin e ka marrë lumi”. (Guchet, 2001.127). Në këso rastesh “Republika
katandiset në një kufomë dhe forca e saj qëndron vetëm te pushteti i disa
qytetarëve, ndërsa gjithë të tjerët, tanimë janë shthurur”. Virtytet, thotë
Monteskjë, nuk guxojnë të shuhen. Prandaj dhe në qeverisjen
demokratike më tepër se kudo, ndihet nevoja e arsimimit, sepse vetëm
nëpërmjet arsimimit mund të ngulitet në mendjen e të miturve
vetëmohimi, dashuria për ligjet dhe atdheun, dhe mund të arrihet që
interesi publik të vihet përmbi interesin vetjak. (Guchet, 2001.128).
Liria politike nuk është aspak se mund të bësh ç’të duash, thotë
Monteskjë. Liria nuk është pushtet i popullit, por pushtet i ligjeve, thotë
ai. Ligji e saktëson lirinë politike. Kur janë në fuqi ligjet atëherë edhe
populli është i lirë. Liria politike e një qytetari është ajo qetësi shpirtërore që
rrjedh prej mendimit se ai ndihet i sigurt, e për të pasur këtë liri duhet pasur
një qeverisje të “tillë ku asnjë qytetar të mos ketë frikë prej një qytetari
tjetër”.
Por jo të gjitha qeverisjet e moderuara e sigurojnë këtë liri (Guchet,
2001.139). Nuk mund të bëhet fjalë për liri nëse pushteti gjyqësor nuk
është i ndarë prej pushtetit ligjvënës dhe prej pushtetit ekzekutiv, thotë i
madhi Monteskjë.

29. 28 #MesueseAurela
„ASGJË E LIGJSHME NUK KA FORCË NËSE
NUK KA LIGJE TË FORTA“
( Rusoo )
“Çdo qeverisje e ligjshme është republikane” thoshte qytetari i Gjenevës,
siç e quante me plot krenari veten Zhan Zhak Rusoo. Rusoo, jetoi në kohën e
iluminizmit apo epokën e arsyes siç quhej shekulli i tetëmbëdhjetë. Tani më
dominonte mendimi se arsyetimi njerëzor është drejtuesi më i sigurt i fatit të
njeriut (Samuel Enoch Stumpf:280). Parimet të cilat Monteskjë vetëm sa i kishte
cekur, Rusoo kishte ndërmend që t’i shtjellonte me hollësi, në veprën e
tij “Kontrata sociale”, duke dhënë përgjigje në pyetjen pse ligjet e kësaj
shoqërie në të cilën qeverisin njerëzit, janë legjitime? (Samuel Enoch
Stumpf:283). ( Lexoni: J.J. Rousseau -The Social Contract )
J.J.Rusoo
Thënia se “njeriu nga natyra ishte i mirë dhe vetëm institucionet tona
shoqërore e kishin bërë atë të keq” u bë inspirim për të gjitha shkrimet e tij
të mëtejme. Njeriu lind i lirë, por atë kudo e kanë lidhur me vargonj!!! Si mund
të bëhet i ligjshëm një ndryshim i tillë, pyeste Rusoo. Nuk ekziston e drejta e
më të fortit, në një shoqëri me institucionet e saj (Midgaard, 2007:99). Nëse
duhet të bindesh për hir të forcës, atëherë nuk është e nevojshme të
bindesh as për hir të detyrës, në mënyrë urdhëruese,thotë Rusoo.
Detyrimi ndaj shoqërisë nuk mbështetet as mbi autoritetin natyror të babait,
as mbi ndonjë autoritet tjetër të pretenduar si “natyror” e si të lindur për të
komanduar (me këtë mendim Rusoo hedh poshtë disa pikëpamje të
mendimtarëve se marrëdhëniet midis të parëve të shtetit dhe atyre që janë
poshtë, u përngjasin marrëdhënieve të babait me fëmijët e tij).

30. 29 #MesueseAurela
Themeli i vetëm i ligjshëm i detyrimit është konvencioni që zbatojnë të gjithë
anëtarët që duan të hyjnë në shoqëri. Pra gjithçka rrjedh nga angazhimi i lirë i
atij që vendos të detyrohet. Pakti shoqëror, thotë Rusoo mund të jetë i
ligjshëm vetëm atëherë kur del nga një marrëveshje e njëzëshme (Guchet,
2001: 168). Bazë e paktit shoqëror në formulimin e Rusos është “vullneti i
përgjithshëm”, i cili shprehet me Legjislacion:“Legjislacioni duhet të dal nga
të gjithë. Legjislacioni duhet të vlejë për të gjithë”. Ai thoshte se
jo “laviatani” i Hobsit por vetëm “vullneti i përgjithshëm” është ai që mund
të drejtojë forcat e shtetit në përputhje me qëllimin për të cilin ai është krijuar,
dhe që pa dyshim është e mira e përbashkët (A.Mingst, 2008:24). Në kontratën
shoqërore të gjithë janë të barabartë para ligjit. Kurse ligji i pa
ratifikuar nga populli, nuk është ligj, thotë Rusoo. Paanshmëria në
legjislacion, është një kusht i domosdoshëm për të pasur drejtësi (Midgaard,
2007: 102)! Ja se si e shpjegon legjislacionin e paanshëm. Ai thotë se duke u
futur njerëzit në gjendjen shoqërore, veprimet e tyre marrin karakter moral, që
më parë nuk i kishin. Në vend të impulseve fizike dhe lakmisë, futet drejtësia.
Njerëzit fitojnë liri morale që i bën zot të vetes, “sepse impulsi i lakmisë është
skllavëri dhe bindja ndaj ligjit, që ka vendosur vet, është liri”. Një njeri që ndjek
drejtësinë, e lakmisë, pa dyshim që kërkon të zgjedhë atë që është më e mirë nga
pikëpamja e paanshmërisë, aty ku ndodhen interesat e kundërta. (Midgaard,
2007: 102). Në sytë e Rusos ligji është diçka e shenjtë.... Pushteti i shenjtë i
ligjeve mund të ndalohet vetëm atëherë kur bëhet fjalë për të shpëtuar
atdheun. Në këtë rast siguria publike plotësohet me një akt të
veçantë...(Guchet, 2001:194).
Politikanët e kohëve të hershme thoshte Rusoo, flisnin gjithmonë për
moralin dhe virtytet, kurse këta tani flasin vetëm për tregti dhe para.
Patriotizmi është virtyti më i lartë për njerëzimin thoshte ai (Samuel Enoch
Stumpf: 284). Andaj, zemra e tij e lënduar, te ligji shikon ilaçin e vetëm ndaj
tekave dhe arbitraritetit të pushtetmbajtësve. Ligji është më sublimi i të gjithë
institucionve njerëzore.
Ai është një ”frymëzim hyjnor” (Guchet, 2001: 178). Përderisa vetëm sovrani,
pra populli i organizuar, mund të bëjë ligje, atëherë ligji nuk mund të jetë i
padrejtë. Asnjë qeveri nuk do të mund të dilte përmbi ligjet, përderisa çdo
qeveritar është një i deleguar i sovranit. Ligjet nuk janë tjetër veçse regjistra të
vullneteve tona, do të shkruante Ruso (Guchet, 2001: 179). Prandaj dhe nuk
është puna vetëm të hartosh ligje të mira në vetvete, por duhet edhe të
vështrosh me kujdes nëse populli për të cilin i ke caktuar këto ligje
është “përgatitur që t’i durojë” ato. (Guchet, 2001: 184).

31. 30 #MesueseAurela
Kur thotë se “çdo qeverisje e ligjshme është republikane” Rusoo me këtë ka
në mendje edhe sistemin qeverisës; demokracinë. (Mere, 2007: 136). Një
vëzhgues shkruan se: “Asnjë publicist para Rusoit nuk i ka mohuar sovranitetin
mbretërve.”Te Rusooi “sovrani” dhe “populli” janë një. Vullneti i shprehur
në ligj s’mund të jetë tjetër veçse “Vullneti i popullit”. E nëse populli është
qendra e çdo vullneti dhe mendimi në një shtet, kjo mundëson zbatimin e këtij
vullneti në pushtet, thënë troç “qeveri”.Parim i sovranitetit është ligji. Pra
pushteti s’është veçse një detyrim që rrjedh nga parimi fillestar, nga vet
vullneti, apo nga sovraniteti. Kurse ta ruash sovranitetin do të thotë ta ruash
vullnetin e përgjithshëm kundrejt vullnetit të veçantë (Guchet,2001: 192). Për
Rusoon sovrani, nënkupton numrin e përgjithshëm të shtetasve për një shoqëri
të dhënë. Kurse vullnetet e shumtë të shtetasve mund të konsiderohen si një
vullnet i përgjithshëm, sepse çdonjëri prej tyre është pjesë e marrëveshjes
sociale (Samuel Enoch Stumpf: 286).
Si edhe Hobsi, Ruso pushtetin më të lartë sovran e shikon te pushteti
ligjvënës dhe pushteti ekzekutiv (Midgaard, 2007:105). Mendimet politike të
Rusos ngjajnë fort me ato të Aristotelit por e reja që sjell Rusoo është se ai e vë
theksin mbi rëndësinë e bashkëveprimit të të gjithë pjesëtarëve të shoqërisë, në
mënyrë të veçantë në nxjerrjen e ligjeve (Midgaard, 2007: 107). Ai thoshte
se sovraniteti është i pandashëm për të njëjtën arsye se është edhe i
patjetërsueshëm. Të ndash sovranitetin qysh në parimet e tij, do të thotë
ta vrasësh atë. (Guchet, 2001: 174). Çdo qytetar është i detyruar t’i shërbejë
shtetit përderisa këtë e kërkon sovrani. Ai na kujton gjithashtu se shtetasit që i
binden sovranit nuk i binden kujt tjetër përveçse vullnetit të tyre. Me një fjalë
Ruso sovranitetin e kurorëzon me autoritetet më prestigjioze, duke arritur që të
bëjë edhe zëvendësimin e shprehjes të monarkut absolut Luigjit XIV“Shteti
jam unë” me shprehjen “shteti jemi ne” (Guchet, 2001.177). Kështu, nëse
duam forcimin e shtetit nëpërmjet ndërtimit të institucioneve të qëndrueshme,
asnjëherë nuk duhet menduar që ta bëjmë atë të përjetshëm. Duhet vetëm të
mendojmë se si t’ia zgjasim jetën sa më shumë, duke e pajisur me një
kushtetutë që të ngrejë pengesa më të efektshme kundër rrezikut të tiranisë
dhe anarkisë thotë Rusoi. (Guchet, 2001: 192).
Ai njihej si zëdhënës i demokracisë dhe shtetit ligjor. Demokracia thoshte
ai, është formë qeverisjeje ku populli i organizuar jo vetëm që voton ligje, por
dhe vendos edhe për masa të veçanta që duhen marr për ekzekutimin e tyre.
Zhan Zhaku ishte ithtar i votimit të drejtpërdrejtë të ligjeve.

32. 31 #MesueseAurela
E nëse ligjet janë produkt i një vullneti të përgjithshëm sovran, atëherë çdo
individ është autor i vërtetë i këtyre ligjeve, dhe në këtë mënyrë çdo njeri i
bindet vetëm vetvetes (Samuel Enoch stumpf: 287). Por nuk do të ekzistoj
ndonjëherë demokraci e mirëfilltë. “Vetëm po të ekzistonte ndonjë popull
perëndish, do të kishte qeverisje demokratike. Një qeverisje e tillë kaq e
përkryer nuk i përshtatet njerëzve”, thoshte Ruso (Guchet, 2001: 199).
KUR E LEXOJ KANTIN KAM BINDJEN SE PO
QËNDROJ NË NJË DHOMË TË NDRIQUAR ME DRITË
( Gëte )
Përderisa Machiavelli në rend të parë e vinte politikën, filozofi Emanuel
Kant i cili bëri epokë me emrin e tij, në rend të parë e vinte moralin. Morali,
thoshte ai “Është norma e përgjithshme për vlerësimin moral të
veprimeve”. Ai ishte mendja më e ndritur e filozofisë së perëndimit, duke u
dalluar me pyetjen që parashtroi “Si është e mundur metafizika”? Ai
përgjigjej: “metafizika nuk është e mundur, sepse ajo do të jetë
metafizikë”! Me këtë Kanti jo që deshi t’i kundërvihet metafizikës, por
dëshironte të shpjegonte sipas tij mossuksesin e saj. Në fakt Kanti
racionalizmin metafizik, e quajti “dogmatizëm i kalbur” (Samuel Enoch
Stumpf:292). Shekulli i tetëmbëdhjetë, kohë në të cilën jetoi Kanti na është i
njohur me shtete absolutiste, duke u dalluar në Evropë me Ludvikun XIV, i cili
veshur me rroba gjuetari, bërtiste “Shteti jam unë”!
Immanuel Kant

33. 32 #MesueseAurela
Siç thamë, Kanti para se të fliste për politikën flet për moralin. Të veprosh
drejtë thoshte ai është njësoj sikur të lidhësh ndjenjat e dëshirat dhe ta
lësh veten të drejtohesh nga konsiderata racional. Ligji moral na drejton të
veprojmë në një lloj mënyre, jo që të bëhemi të lumtur, por që veprimet tona të
jenë të drejta thotë Kant, ndërkohë që ligji moral na kërkon të shkojmë drejt së
mirës supreme. (www.njefjale.com) Për të pasur “Dhuratat e lumturisë”,
shëndet pasuri, pushtet e të tjera, njerëzit bëjnë gjëra të tilla, që mund të
dëmtojnë jo vetëm veten por edhe të tjerët (Midgard, 2007: 134). Por,”Njeriu
thotë Kant duhet ta shikoj veten si një lloj ligjvënësi, për të gjitha ato që
bën”. Kurse ligji si i tillë jo vetëm që duhet të përfshijë të gjithë njerëzit,
por gjithashtu duhet të ketë mbështetje nga të gjithë. (Midgaard, 2007:
135). Një ligj është i drejtë vetëm dhe vetëm kur ka mbështetjen e të gjithë
atyre që kanë të drejtë të marrin pjesë në vendosjen e ligjeve. Mirëpo nëse
autoritetet politike nxjerrin ligje që nuk mbështeten nga të gjithë, atëherë edhe
padrejtësia gjen vend. (Midgard, 2007: 1389). Askush nuk duhet t’i
nënshtrohet një ligji, të cilin nuk e ka miratuar vullnetarisht. Njeriu është i
detyruar të veprojë në përputhje me vullnetin e tij. (Midgaard, 2007:136).
“Asnjë nuk mund të më shtrëngojë të jem i lumtur sipas mënyrës së tij.
Secili ka të drejtë të kërkojë lumturi sipas mënyrës së vet, pa cenuar
lirinë e tjetrit” thotë Emanuel Kant (Midgaard, 2007: 137).
Shteti thotë Kant “është bashkim i një grupi njerëzish mbështetur në
disa ligje juridike” (Mere,2007:156). Shteti nuk është fryt i rrethanave të
rendit natyror. Përkundrazi Shteti është fryt i arsyes, ashtu siç është vet
e drejta thotë ai.
Pra Kanti e nxjerr konceptin e së drejtës nga arsyeja, dhe nënshtrimin
e shtetit nga ideja e së drejtës. Përderisa dallimin e pushteteve në shtet ai e
gjykon si nënshtrim të “subjekteve”ndaj autoritetit të shtetit, pra ndaj ligjit të
menduar si pushtet. E ligji me të cilin ngarkohet sovrani, është mëshirim i
gjallë hyjnor, andaj si i tillë është dhe i shenjtë, do të shprehet
Kant. (Mere, 2007:159).

34. 33 #MesueseAurela
KONKLUZION
Asnjë përgjigje të saktë, për çështje të caktuar nuk do të mund të siguronim, pa
bërë një hulumtim sipas standardit. Historia na mundëson që të gjejmë përgjigje jo
vetëm për çështje të caktuara të kohës por në një apo mënyrë tjetër edhe të
parashikojmë të ardhmen. Përkundër asaj se filozofia u mbështet kryesisht në
fuqinë e fjalës, teoricienët e filozofisë mundësuan që rrugëtimi i njerëzimit drejt
zhvillimit të jetë më i parashikueshëm. Pjesë e konsiderueshme e përfaqësuesve të
filozofisë, si ajo klasike ashtu edhe moderne studiuan shtetin dhe udhëheqësit e
tij (Poper, 2009:22).
Fritz Weismanni filozofët i vlerësonte si një lloj të veçantë njerëzish kurse filozofia
sipas tij duhej soditur si një çështje specifike e tyre (Poper, 2009.5).
Karl Popermendonte se “të gjithë njerëzit janë filozofë, edhe pse disa janë më
shumë filozof se të tjerët’’.
Kurse Filozofia e Madhe siç e quan Poper filozofinë parasokratike greke, i del
përpara pothuajse tërë filozofisë akademike dhe profesioniste (po aty:6). Sido që të
jetë, filozofët në të gjitha kohërat bënë kërkime substanciale për të gjetur një sistem
qeverisës, dhe mjetet për ta realizuar atë. Gjithsesi për çdo sistem respektimi i ligji u
mendua si arma më e fortë e qeverisjes. Kurse ligjet e drejta duhet të kenë një ushtri
të mirë, mendonte Machiavelli. Ligji duhet respektuar nga të gjithë, jo vetëm si
rregull detyruese shtetërore por edhe si vepër atdhetare. Të kujtojmë me këtë rast
Sokratin, i cili e pranoi dënimin me vdekje, edhe duke e vetë zbatuar atë, përkundër
se e dinte që nuk ishte fajtor.
Duke shërbyer si shembull ai donte të tregonte se për ta ngritur shtetin duhet
respektuar ligjet e tij, duhet respektuar ligjet e përcaktuara nga vet ai popull.
Qoftë ligji natyror sipas teorive klasike, apo ai njerëzor, sipas teorive moderne,
patën një qëllim, edukimin e shoqërisë njerëzore. Realizimi i ligjeve sa më të
përshtatshme për shoqëritë, si dhe mënyrat sa më të suksesshme për t’i
implementuar janë në kërkim të vazhdueshëm. Përderisa respektimi i ligjit tregon
nivelin e lartë kulturor të një shoqërie. Çdo shoqëri do të ecë përpara me ligjet e saja,
por sot globalizmi kërkon ligje të reja, kërkon ligje të pranuara nga të gjitha
shoqëritë.
Ligji universal global do t‘jetë edhe tematika e studiuesve të kohës tonë moderne.
Shoqëria njerëzore do të perfeksionohet vetëm duke i perfeksionuar ligjet si dhe duk
i respektuar ato.

35. 34 #MesueseAurela