1. Basajaun<br />Basajauna basoen barrenean edo leize garaietan bizi den irelu edo numen bat da. quot;
Basoko jaunaquot;
edo quot;
jaun basatiaquot;
esan nahi du. Altua da eta gizakiaren itxurako gorputza du, baina ilez estalita. Ile hori belaunetara heltzen zaio, aurpegia, bularra eta sabela estaltzen dizkio. Hanka bat gizakien modukoa dauka; bestea, berriz, oin-zola biribilekoa da.<br />Artaldeak zaindu eta babesten ditu Basajaunek. Ekaitza datorrenean artzainek artaldea batu dezaten garrasi egiten du. Otsoei ere ez die uzten inguratzen. Ardiek, denek batera, zintzarriak astintzen dituzte Basajauna sumatzen dutenean eta, horrela, artzainek badakite lasai egon daitezkeela, gau edo egun horretan otsoa ez delako joango abereengana.<br />Leku batzuetan, Basajauna izaki gaizto eta maltzur moduan aurkezten dute, indar handia eta aparteko bizitasuna duena.<br />Herri-kondaira batzuen arabera, Basajauna lehen nekazaria, lehen errementaria edo lehen errotaria da. Gizakiek, amarruak erabilita, gariaren lehen hazia ostu zioten eta hori lantzen ikasi zuten. Hainbat sekretu gehiago ere lapurtu zioten; zerra, errota baten ardatza eta metalak nola soldatzen ziren, besteak beste.<br />Basajaunek garia landatzen zuten Ataunen, Muskia mendian. Behin batean, gizon ausart bat, San Martiniko, Basajaunei bisita egitera joan zen gari-haziak lapurtzeko asmoarekin. Oinetako zabalak jarrita joan zen eta apustu bat egin zien Basajaunei: jauzi batean eta gari-ale bat ere ukitu gabe, ea nork errazago egiten zuen jauzi gari pilaren gainetik. Basajaunek erraz pasatu zuten, baina San Martiniko pilaren erdi-erdian erori zen eta bere abarkak gariz bete zitzaizkion. Orduan, Basajaunei agur esan zioten eta mendian behera joan zen. Gari-aleak ostu zituela konturatu zirenean aizkora bat bota zioten gelditu nahian; aizkorak, ordea, ez zuen Martiniko harrapatu. <br />Gizakiek bazuten hazia, baina ez zekiten noiz landatu behar zen. Maritiniko berriz itzuli zen leizera eta kanta bat abesten entzun zituen: quot;
Gizonek abesti hau balekite, berataz ondo balia zitezkeen: hostoa erortzean, erein bedi garia; San Lorentzotan erein bedi arbiaquot;
. San Martinikok garia erein zuen udazkenean eta lehen uzta jaso zuen udan. Horrela, gariaren laborantza eta ogia jatea mundu guztian hedatu ziren.<br />Beste azpijoko bati esker, zerra egiteko sekretua kendu zion San Martinikok Basajaunari. Kondairak dioenez, Oiartzunen gertatu zen. Basajaunek zerrak egiten zituzten, baina San Martinikok ez zekien nola egiten ziren. Hori jakiteko bere morroia bidali zuen nagusiak zerra egin zuela iragartzera. Basajaunak jakin zuenean zera galdetu zion: quot;
Zure nagusiak ikusi ahal du, bada, gaztaina-hostoa?quot;
. Morroiak, orduan, zera erantzun zion: quot;
Ez du ikusi, baina ikusiko duquot;
. San Martinikok gaztainaren hosto horzduna aztertu eta, bere erara, burdin orri bat landu zuen. Gauean, Basajauna San Martinikoren errementeriara joan en eta zerra-hortzetako batzuk (bat bai eta hurrengoa ez) okertu zizkion, erabili ezinik uzteko asmoz. Baina kontrako emaitza izan zuen: erreminta hobetu zuen. Ordutik, zerraren erabilera mundu guztian hedatu zen.<br />Modu berean jakin zuen San Martinikok, Kortezubin, Basajaunak nola eransten zituen burdin zati bi. Hori nola egiten zen asmatu zuela iragartzeko agindu zion pregoilari, eta, hori entzunda, Basajaunak zera galdetu zion: quot;
San Martinikok buztin-urarekin zipriztindu al ditu bi zatiak?quot;
. Eta pregoilariak quot;
ez du egin, baina egingo duquot;
esan zion. Horrela, burdinak soldatzea lortu zuen eta teknika munduan zehar zabaldu zen.<br />Saran, berriz, San Martinikoren errota haritzezkoa zen eta, Basajaunaren errotarekin alderatuz, ez zuen asko irauten. San Martinikok Basajaunaren errota nolakoa zen jakin nahi zuen. Oraingoan ere trikimailu bera erabili zuen hori jakiteko: bere errota oso ondo zebilela iragarri zuen. quot;
Horrek esan nahi du haltzezko ardatza jarri diola?quot;
, galdetu zuen Basajaunek. quot;
Jarriko dioquot;
, erantzun zion pregoilariak. Ordutik, gizakiak errotak erabili ahal izan ditu mundu guztian.<br />basandereak<br />Basanderek quot;
andre basatiaquot;
edo quot;
basoko andreaquot;
esan nahi du. Ipuinetan, batzuetan, basajaunen andre bezala ageri da. Ezpeleta aldean esaten da, Mondarraingo gailurrean, aspaldiko siniste baten arabera, dagoen leize baten sarreran agertzen zela Basandere. Han, urrezko orraziaz orrazten zuen bere ilea.<br />Itsasuko artzain batek orrazia lapurtu zuen eta ihesi joan zen. Basanderek jarraitu zion eta ia heldu zionean, eguzkiaren lehenengo izpiak iristen ziren une berean, artzaomal harkaitz bat ukitu zuent. Orduan Basandereki ondorengoa esan zion artzainari: quot;
eskerrak emazkiok eguzkiariquot;
; eta bere Mondarraingo kobara joan zen.<br />Mendibetik Irati mendira doan bidean Salbatore ermita dago. Inguruko herrietatik jende asko igotzen da hara, erromes, batez ere Korpus Kristi egunez. Ermita horri buruz badira hainbat legenda.<br />Horietako batek Salbatoren aurkitzen den argimutil zahar bat aipatzen du. Galharbeko-potxako koban bizi zen Basandereak, Basajaunek lapurtutako argimutila zuen. Lohiberria (Mendibe) baserriko gazte batek, lapurtutako zutargia ikusi zuen eguzkitara, Basandere bere ilea urrezko orraziaz orrazten ari zen bitartean.<br />Artzain gazteak behin eta berriz eskatu zion argimutila Basandereri eta honek, azkenean, eman zion. Mutilak Salbatoreren ermitara zeramakien zutargia eta Basanderek hori ikustean, jarraika,a oihuka hasi zitzaion. Mendi gailurrean zegoen Basajaun, eta hura ere gaztearen atzetik abiatu zen, gertatutakoa ikustean.<br />Gazteak, ordurako Salbatoretik hurbil, garrasika ondorengoa esan zuen: Jondoni Salbatore, zuretzat nuen, othoi urrikal zakizkit! . Berehala entzun zen Salbatoreko kanpai-hotsa eta Basandere eta Basajaun bertan gelditu ziren. Basajaunek hala esan zuen oihu handiz: Kanpai madarikatu horrek lagundu dik; baino baraurik harrapatzen hauten egunean, hik ordainduko didak .<br />Handik egun batzuetara, Lohibarriko artzain gaztea mendira abiatu zen baraurik, eguna garia jotzen igaro ondoren. Basajaun bidera atera zitzaion eta artzainari haren hitzak etorri zitzaizkion gogora. Mehatxua ez betezeko, eskua burura eraman eta ile artean gari ale batzuk aurkitu zituen, ahoan sartu eta era horretan hautsi zuen baraua. Jesus batean ezkutatu zen Basajaun.<br />Argimutilak Salbatoreko ermitan jarraitzen du oraindik. Handik gertuko Mendibetarrek bere herrira eraman nahi izan dute, baina sekulan ez dute lortu Haritz-Kurutxetako muinotik harantzago eramatea.<br />