Plisi i Bardhë Shqiptar Hynor dhe origjina Shqiptarë

1. Gramoz S. Halili
Plisi i Bardhë Shqiptar Hynor dhe origjina Shqiptarë

2. Plisat e bardhë, plisat e shqiptarve! Bota naive nuk e di ! Bota e keqe dhe ziliqare, e di mirë dhe
është munduar me çdo mjet e kusht, me çdo mënyrë që t`i zhdukë… sepse plisat tregojnë,
dëshmojnë, trashëgiminë. Plisat tregojnë, dëshmojnë, kush kanë qenë dhe kush janë Barinjt e
vërtetë, Trashëgimtarët e Abelit!
Legjenda thote se, Plisi, symbolizon gjysmen e vezez hyjnore, nga e cila veze doli Perendia
Shqiponje apo Skifteri dukë fluturuar, me krahet e ti krijoj çdo gje, me pak fjale krijoj jeten.
Eshte mjaft interesante te vezhgosh se si p.sh. nusja kur hyne per here te pare ne shtepi te
dhendrit, asaj, i duhet te ulet ne nje Plis te kthyer mbrapsht dhe ta vendose nje Plis tjeter ne koke.
Ne kete tradite kulturore Shqiptare, me ritin e nuses, ne shqiptaret, nuk bejme gje tjeter, se
shprehim nje skene te gjenezit, pra, siç perendia doli nga veza hyjnore, apo veza e botrave, dhe
solli jeten, ashtu edhe nusja “del nga veza” dhe sjell jeten ne ate shtepi ku martohet.
Perveç kesaje nusja ben dhe nje “TEMENA” që dmth Te mendja apo nje kujtese qe na ben te
kujtojm perardhjen tone te lashte mira vjeçare. Kur nusja fillon Temenane ajo ben disa livizje me
duar si kujtim te Shqiponjes kur Krijoj Zoti Boten dhe ne fund te Temenase nusja e ben me dy
duart shenjen e Shqiponjes, pra kjo tradite qe ne e trashiguam dhe e ruajtem deri ne ditet tona sot
dhe si nje besim i pare i njeriut tek perendija qe ne fillim te krejimit te botes, kjo tregon origjinen
tone te lashte Pellazgo-Iliro-Shqiptare.
Plisi i bardhe perfaqson pastertinë, mençurinë, urtinë, burrërin,
perzgjedhjen prej Hyjit si barinj delësh dhe shpirtrash.
——————————————————————–
Shkrim nga Bibla Shenjte per djalin e pare të Adamit e Evës Kainin xheloz dhe djalin e dytë
Abelin rojtarin e vërtetë. ZANAFILLA: 4. KAINI E ABELI
1 Njeriu e njohi Evën, gruan e vet. Ajo ngjizi dhe lindi Kainin e tha: “Prej Zotit e fitova një
njeri.”
2 Pastaj lindi Abelin, vëllanë e tij. Abeli ishte bari delesh, kurse Kaini bujk.
3 Pas disa kohësh Kaini i kushtoi Zotit fli prej fryteve të tokës.
4 Po ashtu edhe Abeli kushtoi prej të parëlindurve të grigjës së vet bashkë me dhjamin e tyre.
Zoti e pëlqeu Abelin dhe flinë e tij,
5 kurse as Kainin e as flinë e tij s’e pëlqeu fare. Kaini u zemërua për së tepërmi dhe u çart në
fytyrë.
6 Zoti i tha: “Përse je zemëruar dhe rri kokulur?
7 Sepse, nëse vepron mirë, a nuk do ta mbash kokën lart? E po s’veprove mirë, në pritë te dera e
ke mëkatin; ai të lakmon ty; porse ti duhet ta mbizotërosh”.

3. 8 Kaini i tha vëllait të vet Abelit: “Të dalim jashtë”! Kur u gjetën në fushë, Kaini u hodh mbi
vëllanë e vet Abelin dhe e vrau.
9 Atëherë Zoti e pyeti Kainin: “Ku është vëllai yt, Abeli”? Ky iu përgjigj: “Nuk di. Pse a mos
jam unë rojtari i tim vëllai”?
10 Zoti i tha: “Po çka bëre?! Zëri i gjakut të vëllait tënd bërtet tek unë prej dheut.
11 Prandaj qofsh mallkuar e dëbuar nga ara, e cila e hapi gojën dhe e përpiu gjakun e vëllait tënd
të derdhur prej dorës sate!
12 Kur ta punosh tokën, ajo s’do t’i japë më frytet e veta. Do të jesh endacak dhe rravgues
përmbi tokë”.
13 Kaini i tha Zotit: “Ndëshkimi im është më i madh nga sa mund të mbart.
14 Ja! Ti po më dëbon sot prej tokës së pëlleshme dhe më duhet të fshehem prej fytyrës sate dhe
do të jem rravgues dhe endacak përmbi tokë. Këndej, edhe kushdo që të më gjejë, do të më
vrasë”.
15 Por, Zoti i tha: “Jo, pra, assesi s’do të ndodhë ashtu, sepse kushdo që ta vrasë Kainin, do të
ndëshkohet shtatëfish”! E Zoti i vuri Kainit një shenjë që të mos e vrasë askush që do ta gjente.
16 Kaini iku prej pranisë së Zotit dhe zuri vend në dheun e Nodit, në lindje të Edenit.
—————————————————————————————–
Data 06 Prill 2015 e Plisit Bardh Shqiptar është zgjedhur si kujtim i Kryengritjës Shqiptarë ndaj
Turqvë dhe Serbvë dhe Shpalljës së Pavarsisë gjithashtu si shëmbull i vërtetë i bashkimit dhe i
mirkuptimit mes Shqiptarvë të Krishtër e Musliman për të mirën e Kombit Shqiptar kundër
armiqvë shkullor. Kujtohët dhe nderohët 104 vjetori Kryengritjës Kombtarë Shqiptarë.
Kryengritja e Malësisë së Madhe e vitit 1911 – Ngritja e Flamurit Shqiptar
Me 6 Prill 1911 gjatë Kryengritjes së Malësisë së Madhe, luftëtarët e Hotit pushtuan majën e
Bratilës dhe me urdhër të Dedë Gjon Lulit, Nikë Gjelosh Luli vendosi Flamurin Shqiptar kuq e zi
në Bratilë në afërsi të majës së Deçiqit.
Ngritja e Flamurit Shqiptarë ishte edhe kulminacioni i Kryengritjes dhe treguesi më i qartë se
qëllimi e Kryengritjes së Malësisë të vitit 1911 ishte luftë me qëllime të qarta për liri, komb dhe
shtet shqiptar.
Për këtë ishin përbetuar prijësit e 7 bajraqeve të Malësisë, Hot, Grudë, Kastrat, Kelmend, Shkrel,
Triesh, Kojë por edhe fiset tjera jashtë Malësisë së Madhe.

4. Për këtë flamur luftuan malësorët me prijësit e fiseve që udhëhoqën Kryengritjen e Malësisë, në
krye me kryeprisin e Kryengritjes Dedë Gjon Lulit.
Hotit i prinë: Dedë Gjon Luli (vojvodë i Traboinit-Hotit), Nikë Gjelosh Luli, Gjekë Marash
Gjeloshi, Gjon Nikë Plluci, Lulash Zeka, Zef Lan Ula, Kolë Marash Vata, Dedë Gjoni, të gjithë
nga bajraku i Traboinit.
Nga Rapsha e Hotit, Gjeto Marku, Lucë Muça, Zef Marashi, Luc Marku, Tomë Nikolla
(vojvodë) dhe Gjon Pllumi.
Grudës i prinë: Dedë Nikë Martini (bajraktarë i Grudës), Sokol Baci (vojvodë), Kolë Zefi, Tomë
Zoli, Marash Dashi, Marash Ujka, Lucë Gjeloshi, Kolë Deda (vojvodë), Tomë Gjoni si dhe
Prenk Ujka e në disa dokumente përmendet edhe e bija e Smajl Martinit (bajraktarë i parë i
Grudës), Tringë Smajlja.
Kastratit (Selcës) i prinë: Dodë Prëçi (bajraktarë i Kastratit), Nikollë Doda, Mark Dashi, Mirash
Luca, Gjelosh Gjoka (vojvodë), Pjetër Gjoka, Dedush Marashi dhe Lulash Dashi.
Këlmendit i prinë: Palë Luca (vojvodë), Lucë Marku, Vocërr Preçi, Lucë Gjoni dhe bajraktari
Gjon Voci.
Vuklit i prinë: Gjon Uci (bajraktarë), Dosh Prenka, Zef Uci (vojvodë) dhe Lul Rapuka.
Nga Nikçi: Gjon Sokoli dhe Lulash Kolë Shyti.
Nga Shkreli: Tomë Nika, Prelë Prëka dhe Zef Mali.
Nga Shala: Mehmet Shpendi (vojvodë), Marash Delia, Mark Alia.
Në Kryengrtije morën pjesë edhe Trieshi e Koja edhe pse në atë kohë ishin nën Mal të Zi.
Kojën e udhëhoqi bajraktari Prëtash Zeka.
Shpërthimi i kryengritjes dhe veprimet luftarake (mars – fillimi i qershorit 1911)
Kryengritja filloi më 24 mars të vitit 1911 kur malësorët e Hotit, të udhëhequr nga Dedë Gjon
Luli, nga Gjek Marash Gjeloshi e të tjerë, filluan veprimet e armatosura dhe sulmuan fortifikatën
kufitare të Rapshës. Lëvizja u shtri shumë shpejt në Grudë, në Kelmend dhe në Kastrat.
Shpërthimi i kryengritjes shkaktoi panik tek autoritetet xhonturke në Shkodër. Autoritetet
osmane menduan të përdornin si mjet për ta penguar kryengritjen fanatizmin fetar, duke synuar
të nxisnin përçarjet e grindjet fetare ndërmjet shqiptarëve myslimanë e katolikë. Në të njëjtën
kohë xhonturqit hapën fjalë në të katër anët, se malësorët kryengritës ishin veglat e krajlit të
Malit të Zi, domethënë të një shteti të krishterë. Për të nxitur konfliktin ndërmjet shqiptarëve,
autoritetet osmane u shpërndanë myslimanëve të qytetit dhe të rajoneve përreth 4 000 armë. Por
popullsia myslimane e priti me shpërfillje këtë propagandë. Vetëm një pjesë e vogël e atyre që
morën armë luftuan kundër malësorëve. Edhe këta nuk i shqetësonte përkatësia fetare e Malit të
Zi, por synimet e tij tashmë të njohura ndaj trevave shqiptare dhe vetë qytetit të Shkodrës.
Kryengritja përfshiu menjëherë krahinat e Malësisë së Madhe. Numri i kryengritësve arriti
brenda pak ditësh në 3 000 veta. Më 28 mars kryengritësit morën qytezën e Tuzit. Garnizoni i
vogël ushtarak dhe qeveritarët u detyruan të mbylleshin në kalanë e quajtur Shipshanik, që
ndodhej në krye të saj. Më 30 mars 400 malësorë sulmuan Koplikun, por u tërhoqën për mungesë
armësh e municionesh.

5. Më 30 mars u bë në Cetinë mbledhja e udhëheqësve të kryengritjes, e cila miratoi një
memorandum drejtuar Fuqive të Mëdha. Në këtë dokument kërkohej paprekshmëria e territoreve
shqiptare; të njihej gjuha shqipe si gjuhë zyrtare në të katër vilajetet, në zyra e gjyqe dhe si gjuhë
mësimi në shkolla; të gjithë nëpunësit në Shqipëri të ishin shqiptarë dhe të njihej zyrtarisht
kombësia shqiptare; të ardhurat buxhetore të shpenzoheshin në dobi të vendit; ushtarët shqiptarë
të mos shërbenin jashtë trojeve shqiptare, me përjashtim të rasteve të luftës. Memorandumi ishte
nënshkruar nga Muharrem Bushati, Isa Boletini, Sokol Baci, Ded Gjo Luli, Abdulla Aga, Preng
Kola dhe Mehmet Shpendi. Shtypi i kohës theksonte se, megjithëse kryengritja zhvillohej në një
trevë të ngushtë, të banuar kryesisht nga katolikë, kryengritësit dolën me kërkesa kombëtare. Ata
në thelb kërkuan autonominë e Shqipërisë.
Më 6 prill 1911 u zhvilluan përleshje të ashpra ndërmjet malësorëve dhe forcave turke prej Tuzit
deri në Kastrat. Por luftimet më të rrepta u zhvilluan atë ditë pranë Deçiqit, ku u asgjësuan 30
ushtarë, ndërsa nga kryengritësit mbetën në fushën e luftës shtatë veta, midis të cilëve ishte edhe
prijësi i tyre, Nish Gjelosh Luli.
Më 8 prill 200 malësorë u bënë ballë në afërsi të Kastratit për gjashtë orë rresht 1 200 forcave
xhonturke, të cilat pas tërheqjes së kryengritësve plaçkitën dhe dogjën Bajzën e Kastratit.
Me qëllim që t’i fuste shqiptarët në mes dy zjarresh, komanda e ushtrisë osmane dërgoi nga
Gjakova katër batalione nën drejtimin e Ethem Pashës. Kur po vinte nga Gucia, natën e 16 prillit,
ushtria osmane u sulmua te Hani i Gropës nga banorët e Selcës. Ajo nuk arriti të vazhdonte
marshimin drejt teatrit kryesor të luftimeve përreth Tuzit.
Për tri javë rresht xhonturqit nuk mundën jo vetëm t’i nënshtronin malësorët, por as të lidheshin
me garnizonin e rrethuar të Tuzit dhe të përforcoheshin në Deçiq.
Fillimi i parakohshëm i kryengritjes në Veri, që ndodhi për shkak të presioneve të qeverisë
malazeze, pengoi përhapjen e saj të menjëhershme në viset e tjera më të afërme. Kryengritja e
malësorëve i gjeti këto pjesë të vendit ende të papërgatitura dhe të paorganizuara për veprime të
armatosura të përbashkëta. Trevat veriore të vendit, sidomos Kosova, Mirdita e krahinat e tjera,
ishin të çarmatosura nga ekspedita e vitit 1910. Megjithatë, Isa Boletini dhe Sulejman Batusha
nuk hoqën dorë nga përpjekjet për zgjerimin e kryengritjes në viset e Rrafshit të Dukagjinit.
Në këto rrethana kryengritësit e Veriut iu drejtuan shqiptarëve të Jugut duke u bërë thirrje që të
bashkoheshin me ta. Më 15 prill 1911 përfaqësues të Kosovës çuan në viset jugore thirrjen që Isa
Boletini e kishte lëshuar disa kohë më parë (më 23 mars) nga malet e Shqipërisë, në të cilën
thuhej: “… Na i kemi marrë të gjitha masat e nevojshme dhe nuk kemi frikë qoftë dhe sikur
qeveria të dërgonte të gjitha ushtritë e saj… Ju duhet sa më shpejt që të jetë e mundun të dërgoni
njerëz dhe të përgatitni popullin … Na nuk duhet ta humbim rasën e favorshme që kemi sot”.
Kryengritja e Veriut vuri në lëvizje edhe përkrahësit e veprimeve të armatosura në jug të vendit.
U krijuan komitete të reja, si “Shoqëria e Zezë për Shpëtim”, që dërguan përfaqësuesit e tyre në
Kosovë. Në Kolonjë u mbajt një mbledhje e udhëheqësve të lëvizjes, ku morën pjesë edhe
emisarët kosovarë që sollën letrën e Isa Boletinit. Këtu u vendos të shpejtohej organizimi i çetave
dhe në fillim të qershorit të niste kryengritja edhe në jug të vendit.

6. Përkrahësit e veprimeve kryengritëse iu drejtuan popullit me këto fjalë: “Vëllezërit tanë, gegët,
po na ftojnë ne të bijt e Pirros, që t’u vijmë në ndihmë, e prandaj çdo shqiptar e ka detyrë të
marrë hutën në krah e të bashkohet me kryengritësit e të mos lëmë të na turpërohet “Baba
Tomori” i shenjtëruar që po buçet. Duam, pra, lirinë dhe vetëqeverisjen e Shqipërisë, duam të
drejtat tona dhe do t’i kërkojmë gjersa të shuhemi të gjithë”.
Në vilajetin e Janinës, në rajonet e Korçës, të Elbasanit, të Dibrës dhe të Ohrit komitetet e
fshehta filluan të shpërndanin armë dhe të organizonin çeta. Më 16 prill u organizua në
Manastirin e Cepos një mbledhje me krerët e kryengritësve të Gjirokastrës, të Delvinës dhe të
viseve të tjera të Shqipërisë së Jugut, të cilët u betuan për t’u ngritur në luftë të armatosur kundër
Perandorisë Osmane.
Mirëpo, për shkak të qëndrimit pritës të elementëve të moderuar e të lëkundshëm dhe të trysnisë
së faktorëve të jashtëm, Komiteti i Manastirit i shtyti përgatitjet për kryengritje në një kohë të
pacaktuar, por gjithnjë brenda vitit 1911.
Më 17 prill zbarkoi në Shëngjin gjenerali turk Shefqet Turgut pasha me tetë batalione, 5 000
ushtarë, dy bateri malore, një divizion mitralier, 800 kuaj, 10 000 pushkë dhe materiale të shumta
luftarake. Në të njëjtën kohë 20 000 ushtarë të tjerë po mobilizoheshin në Anadoll, përveç
batalioneve të rezervistëve që do të rekrutoheshin në Rumeli, në Turqinë Evropiane. Me Shefqet
Turgut pashën erdhi edhe Preng Bibë Doda, i thirrur nga Vjena prej xhonturqve për të qetësuar
Mirditën dhe për të penguar bashkimin e saj me kryengritjen.
Ushtritë osmane me rrugë detare erdhën e zbarkuan në Shkodër më 18 prill. Mbërritja e forcave
të reja osmane nuk i ndali sulmet e kryengritësve, në radhët e të cilëve luftonin edhe atdhetarë të
tillë, si Luigj Gurakuqi, Hil Mosi e të tjerë. Më 22 prill dështoi kundërsulmi që forcat xhonturke
ndërmorën nga ana e Shipshanikut dhe e Deçiqit.
Në proklamatën e publikuar më 1 maj 1911, të shkruar në shqip, frëngjisht, gjermanisht e italisht,
kryengritësit parashtruan edhe njëherë programin e tyre autonomist. Pasi flitej për vendosjen pas
Revolucionit të regjimit xhonturk, të cilin e përkrahën edhe shqiptarët, në proklamatë shpalleshin
këto kërkesa të kryengritësve: 1) Shqipëria të bëhej vetëqeverimtare me sigurim të qeverive të
mëdha nën hije të Turqisë; 2) Shkollat shqipe të mbaheshin prej qeverisë; 3) Ushtarët shqiptarë
të mos dilnin jashtë kufijve të Shqipërisë, përveç se në rast lufte.
Ndërkaq, përpjekjet luftarake u bënë më të shpeshta dhe më të rrepta. Më 3 maj u zhvillua një
nga përleshjet më të mëdha të kryengritësve me forcat osmane, pas së cilës u hap rruga për në
qendrën e vilajetit, në Shkodër. Luigj Gurakuqi shkruante ato ditë se “do të kishim marrë
Shkodrën, po të kishim pasë armë”.
Ngjarjet e Kryengritjes shqiptare të vitit 1911 patën jehonë brenda dhe jashtë vendit. Me
kryengritësit u bashkuan, sado të paktë, edhe vullnetarë nga Italia e Bullgaria. Shtypi i huaj
shkruante për trimërinë e grave shqiptare, për “amazonat shqiptare”, të cilat, krahas burrave,
prindërve dhe vëllezërve të tyre, luftonin kundër pushtuesve osmanë.
Një veprimtari të gjerë në të mirë të kryengritjes zhvilloi brenda vendit “Shoqëria e Zezë për

7. Shpëtim”. Ajo punoi për mbledhjen e ndihmave për kryengritësit e Veriut në emër të Lidhjes
“Për Liri o për Vdekje”.
Në kolonitë e mërgimit në Amerikë, në Bullgari, në Rumani, në Egjipt (Misir) etj., mbaheshin
konferenca për Shqipërinë dhe për luftën e shqiptarëve kundër sunduesve osmanë. Shqiptarët e
Amerikës mblodhën për kryengritësit një shumë të madhe të hollash. U vendos që 30 vullnetarë
të shkonin nga Amerika në Shqipërinë e Jugut (Toskëri) për të shtrirë edhe atje kryengritjen. Fan
S. Noli dhe atdhetarë të tjerë u përpoqën të siguronin përkrahjen e Greqisë, por Athina përsëri,
ashtu si më parë, këmbënguli që kryengritja shqiptare të zhvillohej vetëm në veri të lumit
Shkumbin.
Gjatë muajit maj patriotët shqiptarë të grumbulluar në Korfuz, si Nikollë Ivanaj, Themistokli
Gërmenji, Ismail Qemali, Pandeli Cale, Stefan Kondillari, Spiro Bellkameni e të tjerë, krijuan një
degë të komitetit shqiptar të Barit. Ndërkaq u shtuan përpjekjet për organizimin e kryengritjes në
Shqipërinë e Jugut, ku po punohej për sigurimin e armëve.
Më 9 maj Shefqet Turgut pasha në përgjigje të proklamatës së kryengritësve të datës 1 maj 1911,
publikoi shpalljen, ku thuhej se udhëheqësit e kryengritjes do t’i jepeshin gjyqit ushtarak, ndërsa
ata që do të dorëzoheshin brenda pesë ditëve, duke dhënë armët e duke iu nënshtruar ligjeve e
urdhrave të qeverisë, do të përfitonin nga mëshira e saj. Në shpallje thuhej se, po të qëllohej
kundër ushtarëve, do të dënohej së bashku me fajtorin edhe pleqësia e katundit. Urdhërohej që
frëngjitë e kullave të malësorëve të hapeshin një kut të gjëra e të gjata ose të mbylleshin krejt.
Shpallja ra në duart e kryengritësve më 11 maj, ditën e vendosjes së shtetrrethimit dhe të krijimit
të gjykatës ushtarake në Shkodër. Shefqet Turgut pasha kishte kohë që po merrte masat shtypëse,
internonte familjet e pjesëmarrësve të kryengritjes dhe të atyre që dyshoheshin se kishin
ndihmuar kryengritjen (pika 8 e shpalljes).
Kryengritësit iu përgjigjën thirrjes së Shefqet Turgut pashës me një deklaratë që u miratua në
mbledhjen e mbajtur në Pikalë, të nënshkruar nga 60 udhëheqës të tyre, e cila iu dorëzua
konsujve të huaj në Cetinë. Në këtë dokument thuhej se qysh nga dita kur ushtritë osmane kanë
rrënuar e djegur shtëpitë e malësorëve shqiptarë, kanë dhunuar nderin e shqiptarit dhe kanë
mbytur fëmijët, ata vendosën “me qëndrue derisa t’u jesi ma e mbramja pikë e gjakut ndër dej”
dhe e “grishnin” gjeneralin turk “me dalë në lamë të luftës”.
Pa pritur të mbaronte ende afati i armëpushimit të caktuar në shpalljen e tij, Shefqet Turgut pasha
më 14 maj goditi befasisht malësorët. Ushtria osmane prej 6 000 vetash, e pajisur me artileri e
mitraloza, u hodh sërish mbi Deçiq. “Forcat morën këto pozita, – shkruante konsulli austriak në
Shkodër, – duke i dëbuar rrebelët pllambë për pllambë”.
Pas këtij operacioni turqit mundën të forcoheshin në vijën Tuz-Deçiq-Kastrat, ku vendosën 6 000
ushtarë në drejtim të Shipshanikut dhe 5 000 të tjerë nga ana e Koplikut. Nga ana e Gucisë
vijonte të ushtronte presion mbi kryengritësit në drejtim të Selcës një forcë e komanduar nga
Ethem Pasha, e cila kishte arritur në 8 batalione. Ajo i mbajti të ngujuara forcat kryengritëse të
Kelmendit pa arritur të bëjë asnjë hap përpara u detyrua të kthehej në Guci.
Përballë këtyre forcave osmane, pa llogaritur trupat e shumta të dislokuara në Fushë të Shtojit

8. pranë Shkodrës, qëndronin vetëm 2 000 kryengritës shqiptarë, të përqendruar në mes të Dinoshës
dhe Tuzit.
Shefqet Turgut pasha, duke përdorur artilerinë, shkatërroi të gjitha katundet që bënë qëndresë.
Ushtria osmane nuk kurseu as malësorët myslimanë. Për t’u shpëtuar mizorive xhonturke, shumë
familje malësore, gra, fëmijë e pleq, vazhdonin të kalonin në Mal të Zi.
Ndërkaq zhvilloheshin luftimet në Shqipërinë e Veriut. Më 3 qershor 350 malësorë sulmuan
Lezhën dhe e detyruan garnizonin osman të mbyllej në Atik-Kala. Midis mirditasve, që morën
pjesë në këtë sulm, kishte edhe shqiptarë myslimanë nga Mati, nga Luma, nga Dibra, madje edhe
nga Kosova. Kryengritësit prenë komunikimet tokësore e telegrafike midis Lezhës, Shkodrës dhe
Shëngjinit.
Por pas ndihmave që ushtrisë osmane filluan t’i vinin nga Shëngjini, kryengritësit u detyruan të
tërhiqeshin nga Lezha.
Zgjerimi i kryengritjes shkaktoi reagimin e qarqeve politike të Shteteve të Mëdha. Synimi i
qeverisë malazeze për t’u përfshirë drejtpërsëdrejti në aksionet luftarake të malësorëve
kryengritës nuk gjeti miratimin jo vetëm në Serbi, por as në Rusi. Qeveria cariste e kërcënoi
Cetinën se do t’i ndërpriste subvencionet që i jepte Malit të Zi, në rast se ndihmonte kryengritjen.
Qeveria austro-hungareze, e shqetësuar nga mundësia e një ndërhyrjeje të Malit të Zi në
konfliktin shqiptaro-osman, ushtroi trysni mbi Cetinën duke kërkuar që ajo të qëndronte
asnjanëse. Vjena bëri të gjitha përpjekjet që kryengritja të mos përhapej në viset e tjera.
Për të penguar sadopak zgjerimin e kryengritjes së malësorëve në krahina të tjera të Shqipërisë,
Komiteti “Ittihad ve Terekki” (“Bashkim e Përparim”) organizoi udhëtimin e sulltanit plak,
Mehmet Reshati V, në Kosovë. Mendohej se ky udhëtim i sulltanit do ta lehtësonte “kthimin në
vathë” të atyre, që ishin larguar nga “vëllazërimi osman”.
Udhëtimi u organizua në formën e pelegrinazhit në varrin e sulltan Muratit I, të vrarë në Fushë të
Kosovës. Sulltani udhëtoi vetëm në krahinën e Kosovës për ta veçuar këtë trevë nga kryengritja
shqiptare në Malësi të Mbishkodrës. Më 15 qershor ai mbërriti në Prishtinë, ku u organizua një
paradë e madhe ushtarake, por nuk u mblodhën aq njerëz sa pritnin xhonturqit. Nga frika se
ceremonia në Gazimestan (në tyrben e sulltan Muratit) mund të kthehej në një manifestim
kundërosman, ajo u mbyll shpejt me largimin prej andej të sulltanit dhe të personaliteteve që e
shoqëronin. Kjo ndërmarrje e xhonturqve, siç pohojnë bashkëkohësit, s’qe veçse një komedi e
inskenuar keq.
Ndërkohë lëvizja kryengritëse filloi të zgjerohej edhe në jug të vendit. Në qershor doli në mal
çeta e Korçës (me dr. Haki Mborjen në krye) dhe filluan të veprojnë edhe çeta të tjera. Shtrirja e
lëvizjes së armatosur në jug e shqetësoi Athinën. Gazeta ruse “Ruskoje sllovo”, në një
korrespondencë nga Athina shkruante: “Shtypi grek, i cili gjer më dje dëftente simpathi për
kryengritjen shqiptare, sot nga që u hap kryengritja dhe në Epir, e quan veprimin e komitetit të
shqiptarëve dinak, se kërkon mjeshtërisht ta quaj atë provincë, që është fjeshtë greke, të
shqiptarizuar”.
Më 17 qershor Shefqet Turgut pasha në emër të sulltanit shpalli edhe një herë amnistinë për
kryengritësit që duhej të dorëzoheshin brenda 10 ditëve, duke premtuar gjithashtu 10 000 lira për

9. shtëpitë e djegura. Në shpalljen që nxori me këtë rast thuhej se qeveria turke do të kujdesej për
nevojat e vendit, për të shlyer dëmet që u ishin bërë kohët e fundit shqiptarëve, si edhe për të
siguruar të mirën e qetësinë e popullit. Por në shpallje nuk bëhej fjalë për asnjë nga të drejtat
kombëtare të shqiptarëve.
Pas shpalljes së 17 qershorit xhonturqit disa herë u përpoqën të hynin në bisedime me
kryengritësit, por dështuan, sepse ndeshën në vendosmërinë e tyre për të luftuar deri në fund për
të drejtat e tyre kombëtare.
Duke pasur parasysh që pjesa më e madhe e kryengritësve të Malësisë së Mbishkodrës ishin
katolikë, Stambolli mendoi se njerëz më të përshtatshëm për të hyrë në bisedime me malësorët
do të ishin klerikët katolikë. Për këtë Porta e Lartë kërkoi edhe ndihmën e protektores së kultit të
Austro-Hungarisë. Arkipeshkvi i Shkodrës, Jak Serreqi, që u ngarkua me detyrën e vështirë të
ndërmjetësit në mes shqiptarëve kryengritës dhe Portës, e mori përsipër këtë rol, por me disa
kushte. Autoritetet ushtarake e civile turke formuluan programin prej 8 pikash, me të cilin do të
hyhej në bisedime me malësorët. Këto ishin shumë larg kërkesave të kryengritësve, të kërkesës
së autonomisë së shpallur nga krerët e tyre qysh në muajin mars. Prandaj pikat e propozuara nuk
u përfillën nga krerët e kryengritjes. Në këto rrethana misioni i klerikëve, të kryesuar prej Jak
Serreqit, që u dërgua pranë malësorëve kryengritës, dështoi.
Numri i refugjatëve në Mal të Zi nga Kosova, nga Malësia e Mbishkodrës dhe nga vetë qyteti i
Shkodrës, sipas njoftimeve nga Cetina, arriti mbi 7 000 veta. Shumica e tyre qenë strehuar në
Podgoricë, në Ulqin, në Nikshiq e në vende të tjera. Midis malësorëve të arratisur ishin rreth 400
veta nga Kastrati, të prirë nga vojvoda Zenel Shabani, 400 të tjerë nga Hoti me Dedë Gjo Lulin
në krye, 800 nga Shkreli të kryesuar nga vojvoda Prend Marashi, dhe 400 të tjerë nga Gruda me
bajraktarin Dedë Nikë Martini në krye. Përveç këtyre ishin edhe 1 200 refugjatë nga Kelmendi,
nga Selca dhe nga Postriba.
Përkrah burrave luftuan edhe gratë malësore, ndër të cilat u dalluan Tringë Smajlja e Norë Kolja.
Në luftë merrnin pjesë gjithashtu të rinj 16 vjeçarë dhe pleq deri në 70 vjeç. Vetë udhëheqësi i
kryengritësve Dedë Gjo Luli ishte 71 vjeç.
Përfundime
Kryengritja shqiptare e vitit 1911 përfundoi me një marrëveshje gjysmake për shkak se nuk arriti
të shndërrohej në një kryengritje të përgjithshme. Ajo nuk arriti ta detyronte qeverinë xhonturke
të pranonte kërkesat autonomiste të Memorandumit të Greçës.
Pranimi i kërkesave të Greçës, siç pohonte Ismail Qemali, do të ishte një fitore e nacionalizmit
shqiptar. Memorandumi ushtroi ndikim të fuqishëm edhe në pjesët e tjera të Shqipërisë dhe nxiti
përpjekjet që u bënë për kthimin e kryengritjes së Veriut në një kryengritje të përgjithshme.
“Libri i Kuq” iu dorëzua nga përfaqësuesit e kryengritësve ambasadorit turk në Mal të Zi,
Sadredin Beut, që e pranoi atë pa dhënë ndonjë përgjigje. Për të pasur garancinë e Fuqive të
Mëdha për plotësimin e kërkesave të tyre, një delegacion i kryengritësve, i përbërë nga Luigj
Gurakuqi, Dedë Gjo Luli, Sokol Baci etj., ua dorëzoi Memorandumin e Greçës përfaqësuesve të
Fuqive të Mëdha në Cetinë.

10. Megjithatë u arrit të vendosen kontakte midis kryengritësve të Shqipërisë së Veriut e asaj të
Jugut si dhe me kolonitë. Atdhetarë të njohur nga krahina të ndryshme të Shqipërisë, si Ismail
Qemali, Pandeli Cale, Salih Hoxha etj., u gjendën ato ditë në Mal të Zi, pranë malësorëve.
Nikollë Ivanaj, Themistokli Gërmenji e Ismail Qemali shkuan gjithashtu në kolonitë për të
siguruar ndihmën dhe përkrahjen e tyre. Luigj Gurakuqi, Nikollë Ivanaj, Fadil Toptani e
Themistokli Gërmenji vajtën edhe në Korfuz për të punuar që andej për zgjerimin e kryengritjes
në jug të vendit.
Por, në kohën kur kryengritja e Malësisë së Mbishkodrës ishte në kulmin e saj, krahinat e tjera
ngurruan të ngriheshin. Kosova, e cila nuk kishte kapërcyer pasojat rrënuese të ekspeditës së
Shefqet Turgut pashës të vitit 1910, e pati të vështirë të hidhej në kryengritje, kurse Mirdita, nën
ndikimin e Preng Bib Dodës dhe e çoroditur nga aksioni i Terenc Toçit, mbajti përgjithësisht
qëndrim pritës. Komitetet e Jugut, të shqetësuar nga qëndrimi armiqësor i qeverisë greke,
ngurruan të fillonin kryengritjen qysh në periudhën e parë, në maj – fillimi i qershorit, kur situata
ishte më e volitshme për shpërthimin e saj. Lëvizja kryengritëse në Shqipërinë e Jugut shpërtheu
nisi në korrik-gusht të vitit 1911, kur kryengritja e malësorëve të Shqipërisë së Veriut kishte
filluar të binte e të dobësohej.
Kryengritja u zhvillua në kushte të vështira brenda vendit dhe në rrethana jo të favorshme
ndërkombëtare. Shtetet ballkanike, duke e vlerësuar autonominë e Shqipërisë si një pengesë për
plotësimin e synimeve të tyre pushtuese ndaj tokave shqiptare, vunë të gjitha forcat për ta
penguar Kryengritjen e Malësisë së Mbishkodrës dhe për të mos lejuar që ajo të kthehej në
kryengritje të përgjithshme.
Kryengritja e malësorëve ndeshi edhe në kundërshtimin e shteteve evropiane, sidomos të Rusisë
e të Austro-Hungarisë, të cilat nuk donin turbullira në Ballkan. Në mënyrë të veçantë, u aktivizua
monarkia Habsburge, e cila pengoi shtrirjen e kryengritjes në të gjithë vendin dhe u përpoq ta
mbante lëvizjen shqiptare brenda kuadrit të kërkesave kulturore. Të njëjtin qëndrim mbajti edhe
Italia.
Megjithëse Kryengritja e vitit 1911 nuk arriti të ndërtojë objektivat themelorë të Lëvizjes
Kombëtare Shqiptare, ajo zë një vend të rëndësishëm në historinë e popullit shqiptar. Ajo shënoi
një hap cilësor përpara në organizimin e lëvizjes kombëtare dhe ngriti në një shkallë më të lartë
ndërgjegjen politike të shqiptarëve.
Kryengritja e Malësisë së Mbishkodrës, si nga ana organizative, ashtu edhe nga ajo ideore,
shënoi një hap të madh përpara në krahasim me kryengritjen e vitit 1910. Ajo u zhvillua nën
udhëheqjen e një qendre të vetme, të Komitetit të Podgoricës. Kulmin e saj kryengritja e arriti në
qershor, kur duke miratuar (më 23 qershor) Memorandumin e Greçës, shpalli kërkesën e
autonomisë së Shqipërisë, si program të mbarë lëvizjes kombëtare. Megjithatë, udhëheqja e saj,
pavarësisht nga përpjekjet që bëri, nuk mundi të tërhiqte në kryengritjen e Shqipërisë së Veriut,
krahinat e tjera të vendit dhe ta kthente atë në një kryengritje të përgjithshme.
Kryengritja e vitit 1911 i detyroi pushtuesit osmanë të hynin në bisedime me shqiptarët dhe t’u
bënin atyre disa lëshime. Megjithëse këto lëshime ishin larg kërkesave kombëtare të shqiptarëve,
përbënin ndërkaq një mbështetje për kërkesa më të përparuara në të ardhmen. Kryengritja nxori

11. në pah çështjen shqiptare si një problem ndërkombëtar. Për këtë dëshmon, krahas të tjerave, edhe
interesimi i diplomacisë angleze për kryengritjen dhe sidomos përkrahja prej Londrës e
kërkesave kombëtare të shqiptarëve.
Kryengritja e vitit 1911 mund të mbahet si prologu i Kryengritjes së Përgjithshme shqiptare të
vitit 1912.
Qeveria xhonturke edhe pas kësaj kryengritjeje vijoi politikën e saj shtypëse në Shqipëri. Ajo
nuk u dha shqiptarëve as koncesionet që u bëri gjatë marrëveshjeve me kryengritësit. Sapo
kryengritësit u kthyen në shtëpitë e tyre dhe u qetësua disi gjendja, ajo rifilloi politikën e
mëparshme. Megjithëse kërkesat për t’u dhënë të drejta të njëllojta si të malësorëve edhe
krahinave të tjera të vendit, u parashtruan në çdo anë të Shqipërisë, autoritetet zyrtare në qendër e
në provinca u përpoqën ta ngushtonin hapësirën e zbatimit të marrëveshjes me kryengritësit
shqiptarë. Në fillim qeveria ia njohu këto koncesione vetëm sanxhakut të Shkodrës, pastaj vetëm
zonës së kryengritjes dhe, së fundi, malësorëve të riatdhesuar nga Mali i Zi, por jo gjithë
Shqipërisë.
Ndërsa për shqiptarët marrëveshjet me xhonturqit qenë vetëm një armëpushim i përkohshëm i
nevojshëm për të mbledhur forcat e për t’i dhënë goditjen përfundimtare sundimit osman në
Shqipëri.
Pjesë nga:
Historia e Popullit Shqiptar – Vëllimi 2 – Akademia e Shkencave e Shqipërisë
Kryengritja e Malësisë e Vitit 1911 – Gjergj Nikprelaj.
“Jam Pellazg, Ilir, Shqiptar,
te tregon plisi i bardhe,
me mikepritje, bujari,
une jam rrite ne Shqiptari’.
Plisabardhe e faqebardhe,
ne kete toke une jam I pare,
le ta merr veshe bota mbare:
Jam krenar qe jam Shqiptar!”
“Aqmiqët e popullit Shqiptarë edhe sot e perdorin të njëjtën armë për ti përqa Shqiptarët mes veti
sikur në kohën e Kryengritjës Malsisë para 104 vitëvë.
Shpërthimi i kryengritjes shkaktoi panik tek autoritetet xhonturke në Shkodër. Autoritetet
osmane menduan të përdornin si mjet për ta penguar kryengritjen fanatizmin fetar, duke synuar
të nxisnin përçarjet e grindjet fetare ndërmjet shqiptarëve myslimanë e katolikë.””
Sot gjindemi në të njejtën situatë me sikur para 104 vitëvë.
Pra shumë të dashur vëllezër e motra Shqiptar, të bashkomi si dikur motit të behemi grusht i
fuqishëm para cdo lloj rreziku e armiku.
Ti tregojmë gjithvë se ne jemi NJI, jemi Shqiptar e që nuk ka Fe as nuk ka parti e as armik që na
ndan. Kombi mbi gjitha.