Дархан-Уул аймгийн барилгын салбарын хөгжлийн чиг хандлага, өнөөгийн байдал /Дорж.С/

1. ДАРХАН-УУЛ АЙМГИЙН БАРИЛГЫН САЛБАРЫН ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА
ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ
Дорж.С
“Дархан-Өргөө” Политехникийн Коллеж
e-mail: s_dorj2015@yahoo.com
Түлхүүр үг: орон нутгийн хөгжил, тогтвортой хөгжлийн чиг хандлага, барилгын
материал, инженерийн байгууламж
Оршил
Өнөөдөр аливаа улс орны хөгжил, дэвшлийн илэрхийлэл нь оюун
ухааныхаа хүчээр нийгмийн баялгийг хэрхэн бүтээж, ашиглаж байгаа байдал
хэмээн үзэж, шинжлэх ухаан, технологийн чадамжаар нь тухайн улс орны хөгжлийг
хэмжиж байгаа билээ.
Монгол улсын хөгжлийн өнөөгийн шатанд уул уурхайн үйлдвэрлэл зонхилж
байгаа нь тогтвортой хөгжлийг хангах үйл ажиллагаанд ихээхэн өвөрмөц нөхцөл
шаардлагыг бий болгов. Өөрөөр хэлбэл байгалийн баялагийг байгальд нь сөрөг
нөлөө багатайгаар олборлох, боловсруулах, ашиглах, түүнээс орох орлогоор
дотоодын үйлдвэрлэлийг хэрхэн дэмжих, нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэхэд
хэрхэн хуваарилах, нөхөн сэргээх үйл ажиллагааг хэрхэн зохион байгуулах зэрэг
олон асуудлыг шийдвэрлэх хамгийн зөв арга замыг эрэлхийлэхэд Монгол Улсын
Засгийн газар анхаарлаа хандуулж байна.
Өндөр технологийн салбар хэдийгээр Монгол улсын эдийн засагт дорвитой
хувь нэмэр оруулах түвшинд хараахан бүрэлдэн хөгжиж амжаагүй байгаа ч энэ
чиглэлд зарим алхамууд хийгдэж, бодлого боловсруулагдан, салбар хариуцсан
хэрэгжүүлэгч агентлаг, яам байгуулагдаж, үйл ажиллагааг зохицуулах эрх зүйн
орчин бүрдэж эхлээд байна. Монгол улсын Засгийн газраас боловсруулсан
хөгжлийн баримт бичгүүдэд бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлалтай уялдуулан
тухайн орон нутгийн түүхий эд, харьцангуй давуу байдалд тулгуурлан
үйлдвэрлэлийн чиглэлийг тогтоох, байгалийн баялаг, мал аж ахуйн гаралтай
түүхий эд боловсруулах, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн

2. цогцолборыг зохион байгуулалттай хөгжүүлэх замаар үйлдвэрлэлийн эрчимтэй
хөгжлийг хангаж, хот, хөдөөгийн хөгжлийн ялгаа, аймаг, бүс нутаг хоорондын тэгш
бус, тэнцвэргүй байдлыг багасгах асуудлыг тулгамдсан зорилт болгон тавьсан
байна.
2015 оны эхний байдлаар Монгол улсын хүн амын 60,7 % нь хот, суурин
газар, 39,3 % нь хөдөө амьдарч байна. Эдийн засгийн хөгжлийн өнөөгийн түвшинг
улам бататгах эх үндэс нь орон нутгийн хөгжлөөс шууд хамааралтай.
Энэхүү илтгэлийн зорилго нь орон нутгийн тэр тусмаа Дархан-Уул аймгийн
хувьд бүс нутгийн тогтвортой хөгжлийн гол тулгуурдын нэг болох барилгын
салбарын өнөөгийн байдал, өсөлт хөгжилт, хэтийн төлөвийн судалгаа хийгээд
түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлсүүдийн хамаарлыг судлан дүгнэлт гаргахыг зорилоо.
Нэг. Дархан-Уул аймгийн хөгжлийн чиг хандлага.
Дэлхийн болон бүс нутгийн эдийн засгийн хөгжил эрчимжиж, Монгол Улсын
гадаад эдийн засаг, худалдааны орчин нөхцөл тааламжтай болж, манай улс бүс
нутгийн болон дэлхийн зах зээлтэй хялбар холбогдож, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ
дэлхий дахинд таниулах боломж нэмэгдэж байна. Энэхүү тааламжтай нөхцөл нь
Монгол Улсад Мянганы хөгжлийн зорилтыг хэрэгжүүлж, эрчимтэй хөгжлийн замд
гарахсайхан бололцоо олгож байна.
Манай улсын хөгжлийн давуу болоод сул талыг дэлхий нийтэд доорхи байдлаар
үнэлж байна. Үүнд:
Хөгжлийн давуу үзүүлэлтүүд:
Анхан шатны сургуульд хамрагдалт сайн, бичиг үсэг тайлагдалтын түвшин
өндөр; вакцинжуулалтын хамрагдалт сайн; 1000 хүнд ногдох эмчийн тоо
харьцангуй өндөр; хүн амын насны бүтэц зөв; макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд
сайжирч байгаа; Орос, Хятадын томоохон зах зээлтэй ойр; ашигт малтмалын нөөц
их; түүхийн баялаг сургамж, уламжлалтай; бараг бүхэлдээ онгон төрхөөрөө
хадгалагдаж үлдсэн байгалийн өвөрмөц цогцолбор, ховор ан амьтан, ургамлын
төрөл зүйл, баялаг бүхий өргөн уудам газар нутаг, түүнд зохицсон нүүдлийн
амьдралын өвөрмөц хэв маягтай.
Хөгжлийн сул үзүүлэлтүүд:

3. Хүн амын өсөлт удаан, наслалт харьцангуй богино; нярай хүүхдийн болон эхийн
эндэгдэл их; хүн амын тоо цөөн, тархай бутархай байршилтай, хөдөлмөрийн
нөөц хязгаарлагдмал, ялангуяа мэргэжлийн ур чадвар сайтай инженер
техникийн ажилтан, ажилчид, зах зээлийн мэдлэгтэй мэргэжилтний тоо цөөн;
шинжлэх ухаан, технологийн хөгжлийн түвшин доогуур, бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээний чанараар дэлхийн зах зээлд өрсөлдөх чадвар сул; уур амьсгал нь
эрс тэс, мал аж ахуй, газар тариалангийн үйлдвэрлэл цаг уурын өөрчлөлтөөс хэт
хамааралтай; ойт талбайн эзлэх хувь бага, цөлжилтийн явц хурдасч байгаа,
экосистемийн эмзэг орчинтой, байгалийн нөхөн сэргэх чадвар сул; эрчим хүчний
хангамж бага, найдваргүй, дэд бүтэц сул хөгжсөн; тивийн болон бүс нутгийн олон
улсын гол зам, харилцаанаас алслагдсан, далайд шууд гарах гарцгүй;
· орон сууцны хүрэлцээ тааруу;
· ажилгүйдэл, ядуурал их;
· эдийн засгийн бүтэц өрөөсгөл;
· Засгийн газрын зарлагын хэмжээ хэт их;
· тусгай зөвшөөрөл олгох үйл явц удаан, хүнд суртал, авлига их, төрийн
албаны чадвар сул;
· гадаад худалдаа, түүний дотор экспортын бүтэц өрөөсгөл;
· дотоодын зах зээлийн багтаамж бага;
· хөрөнгө санхүү, валютын нөөц хязгаарлагдмал, эдийн засаг нь цөөн
бүтээгдэхүүнээс хамааралтай; эрүүл мэнд, боловсрол, шинжлэх ухааны
салбаруудад зарцуулж буй хөрөнгө бага, зарцуулалт нь оновчгүй; оюуны өмчийн
эрхийн хамгаалалт муу зэрэг юм.
Дээр дурдагдсан хүндрэлүүдээс гарах арга зам нь өндөр технологийн алсын
хараа, зах зээлийн урьдчилсан таамаглал хийж хөрөнгө оруулалт, судалгаа,
үйлдвэрлэлийн бодлого, стратеги боловсруулах шаардлагатай юм. Мөн байгаль
орчинд ээлтэй барилгын үйлдвэрлэлийн салбарыг түлхүү хөгжүүлэх, барилгын
ажил үйлчилгээ эрхлэх тусгай зөвшөөрөл бүхий аж нэгж, улсын болон хувийн
хэвшилийн салбарын үйл ажиллагааг төрөөс бодлогоор дэмжих зайлшгүй
шаардлага гарч байна.

4. Байгаль орчинд барилгын салбарын үзүүлэх нөлөөг тоон үзүүлэлтээр
илэрхийлвэл
 Үндэсний нөөц баялагийн 40%-гбарилгын салбарт хэрэглэдэг.
 Нийт эрчим хүчний 40 %-гбарилгын салбарт зарцуулдаг.
 Барилгын ашиглалтын үеийн мөчлөг бүхэн байгаль орчинд өөр өөрийн
нөлөөг үзүүлдэг.
 Байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөг багасгах идэвхтэй, шинэлэг арга
хэмжээг барилгын салбарт болон ашиглалтын үеийн мөчлөг бүрт авах
шаардлагатай.
Дээрх үзэл баримтлалд тулгуурлан Дархан-Уул аймгийн хэмжээнд барилгын
ажил үйлчилгээ эрхлэх тусгай зөвшөөрөл бүхий аж нэгжүүдийн судалгаан дээр
тулгуурлан орон нутгийн тогтвортой хөгжилд тус салбарын оруулж байгаа
нөлөөллийг тогтоох судалгааг хийлээ.
Энэхүү судалгааг авч үзэхийн тулд эхний ээлжинд барилга байгууламжийн
ажлыг эхлүүлэх болон ашиглалтанд хүлээн авч байгаа байдал, цаашид анхаарах
асуудлуудлыг сонгон авч дараах боловсруулалтуудыг хийв.
2012-2014 оны байдлаар Дархан-Уул аймгийн хэмжээнд барилгын ажил
үргэлжлүүлэх зөвшөөрөл, ашиглалтанд орсон нийт барилга байгууламжийн тоо,
улсын хөрөнгө оруулалт болон төсөвт өртөгийн тоон үзүүлэлтүүдийн харьцуулсан
судалгааг график 1-ээс тодорхой харж болох байна.
График 1
2014 онд орон нутгийн барилга байгууламжийн ашиглалт ба тус салбарт
зарцуулагдах төсөвт өртөг дунджаар 2,5-3,0 дахин, улсын хөрөнгө оруулалт 2,0-2,3
дахин тус ус өссөн үзүүэлт харагдаж байна. Энэ үзүүлэлт нь Дархан-Уул аймгийн
хүн амын нягтшил ихэссэн, мөн орон сууцны болон аж ахуйн нэгж, үйлчилгээний
Барилг
ын
ажил
үргэжл
үлэх…
Ашигл
алтанд
орсон
барилг
а…
Төсөвт
өртөгө
өр
/тэрбум
₮/
Улсын
хөрөнг
ө
оруула
лтаа…
30 31
17
4.09
48 44
57.7
8.3
67
40
80.4
20.4
2012 он
2013 он
2014 он

5. зориулалт бүхий барилга байгууламжийн хэрэгцээ шаардлага өссөнтэй холбон
тайлбарлаж болно.
Түүнчлэн 2012-2014 онд орон сууцны барилгад оруулсан хөрөнгө оруулалт,
ашиглалтанд оруулсан сууцны талбайг харьцуулан авч үзвэл дараах судалгааг
харьцаа харагдаж байна. /Хүснэгт 1/
Хүснэгт 1
Он Нийт төсөвт өртөг
/тэрбум төг/
Айлын тоо Нийт талбай
/м2
/
2012 4,3 113 айл 5424
2013 35,3 923 айл 44304
2014 36,2 826 айл 39648
НИЙТ 75,8 1862 айл 89376
2015 38,2 871 айл
Нийт өссөн
дүнгээр
114 2733 айл
Дээрх ажлуудын гүйцэтгэгч компаниудын барилгын ажлыг эхлүүлэх,
үргэлжлүүлэх зөвшөөрлыг нийт 67 аж ахуйн нэгж байгууллага, иргэнд олгосон
судалгааг дараах диаграммаас харж болно.
Диаграмм 1
51%
3%
7%
13%
4%
7%
7%
4%
2% 2% Орон сууцны барилга -2
Авто үйлчилгээний барилга -2
Худалдаа үйлчилгээний барилга -4
Цэцэрлэг сургуулийн барилга -7
Эмнэлэгийн барилга -2
ИШС-ийн барилга -4
Авто зам шинэчлэл -4
Үйлдвэрийн барилга -2
Нийгмийн халамжийн барилга - 1
Далан, хог хаягдлын байгууламж -1

6. Орон нутгийн хэмжээнд дээрх үйл ажиллагааг явуулдаг барилга угсралтын
компаниуд, аж ахуйн нэгжүүдийг системчлэн авч үзвэл барилга угсралтын тусгай
зөвшөөрөл бүхий аж ахуйн нэгж байгууллага 135 байгаагаас идэвхитэй үйл
ажиллагаа явуулж байгаа 39, үйл ажиллагаа нь жигдэрч байгаа 31, шинээр тусгай
зөвшөөрөл авсан 35 байгаа бол идэвхгүй үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа 30 аж
ахуйн нэгж байна. Эдгээрээс гадна барилгын зураг төсвийн ажил үйлчилгээ
эрхлэгч 8 аж ахуйн нэгж байгууллага бүртгэлтэй байдаг бол барилгын түүхий эд
болох барилгын материалын үйлдвэрлэл эрхэлдэг нийт 45 аж ахуйн нэгж
байгууллагаас 19 нь тусгай зөвшөөрөлтэй, 13 нь идэвхтэй, харин 13 аж ахуйн нэгж
байгууллагын үйл ажиллагаа зогссон судалгаа гарч байна.
Эдгээрээс гадна бүс нутгийн барилга, хот байгуулалтын тогтвортой
хөгжлийн суурь үндэс болсон барилгын үйлдвэрлэл, түүний технологийн
шинэчлэл, барилгын материал үйлдвэрлэлийн салбарыг эн тэргүүнд түлхүү авч
үзэх шаардлагатай.
Хоёр. Дархан-Уул аймгийн барилгын салбарын хэтийн төлөв, хөгжлийн чиг
хандлага
Барилгын салбар сэргэж хүн амыг орон сууцаар хангах ажил ид өрнөж буй
өнөө үед төвийн бүсээс барилгын материалыг шууд худалдан авах боломж маш
дутмаг байдаг. Төмөр бетон эдлэл үйлдвэрлэл, шинээр баригдаж буй эрчим
хүчний шонгийн үйлдвэрийг тооцохгүй бол зогсонги байдалд байна. Барьцалдах
материалын /цемент шохойн/ 2 том үйлдвэр төвийн бүст /Дархан, Хөтөлд/
ажиллаж байгаа боловч дан ганц нэр төрлийн ерөнхий зориулалттай бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэдэг тул сонголт байхгүй. Тусгай зориулалтаар бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэхийг зорьсон хэрэглэгчдэд гаднаас түүхий эд хайхад хүргэж зах зээлээ
алддаг. Иймд бүтээгдэхүүний нэр төрлийг олшруулах шаардлагатай. Хуучин орон
сууцны барилгуудын дулааны алдагдал маш их, шинээр барьсан барилгууд бас
шаардлага хангахгүй байгаагаас их хэмжээний дулаан авч, нүүрс шатаан орчныг
бохирдуулж байгаа эмгэнэлтэй байдал жилээс жилд нэмэгдэж байгаатай
холбоотойгоор нүүрснээс өөр дулааны эх үүсгэвэр хайх, барилгын ханыг сайн
материалаар хийх, дээвэр шалны дулаалгыг зөв зохистой материалаар нормын

7. дагуу хийх, Монгол ахуйд зохицсон загвар, инженерийн байгууламжийн шийдэлтэй
сууц барихыг цаг үе шаардаж байна.
Үүнээс гадна барилгыг байнгын ашиглалтанд өгөх хүртлэх хугацаанд түр
хашаа болон барилгын талбайн зохион байгуулалтыг хотын өнгө үзэмжинд
нийцэхүйц цэвэр үзэмжтэй байлгахаас гадна барилгын талбайн гаднах орчны зам
талбай, тохижилт, цэцэрлэгжилт зэргийг барилгын ажил эхлэхээс өмнө хот
тохижилтын тухайн нөхцөлийг бууруулахгүйгээр засах, барилгыг хог хаягдал,
нунтаг материал шороог ил задгай хаяж орхихгүй, явган зам болон авто замын
зорчих нөхцөлийг хангаж ажиллах шаардлагатай байна.
Барилга угсралтын ажилд хэрэглэх бүх төрлийн барилгын материал,
тоноглол нь стандартын шаардлагыг хангасныг нотлох дотоодын болон импортын
бараа бүтээгдэхүүний гарал үүслийн гэрчилгээтэй байхаас гадна манай орны эрс
тэс уур амьсгалд зохицсон эсэхийг тодорхойлж баталгаажсан лабораторийн
сорилт туршилтын дүгнэлийг гаргасны дараа барилга угсралтын ажилд хэрэглэж
байх шаардлагатай байна.
Иймээс эрс тэс уур амьсгалтай өвөлдөө чийгтэй хүйтэн байдаг манай орны
хувьд сайн чанарын ханын материал, дулаалгын материал үйлдвэрлэл нэн
шаардлагатай бөгөөд эко орчин бүрдүүлэх боломжтой дулааны эх үүсгэвэрээр
хувийн сууцуудыг хангах, ногоон орчин бүрдэх зөв дэд бүтэцтэй, хог хаягдлаа
цуглуулах зөөвөрлөх хяналтын системтэй, зөв гэрэлтүүлэгтэй орон сууцны
хорооллын загвар гаргаж үйлдвэрлэгчид, ханган нийлүүлэгчид болон иргэд
худалдан авагчдад тогтмол зөвлөлгөө өгөх, хяналт тавих үйлчигээг чин
сэтгэлээсээ хэрэглэгчдэд хүргэх, гэх мэт шийдэгдээгүй олон асуудал байна.
Орчин үед дэлхийн улс орнуудын барилгын байгуулалт, дотор зохион
байгуулалт, гарын авлагыг цахим байдлаар хүргэх, бүтээцийн эвдрэл согогийг
хянах автомат мониторингийн систем, арчилгаа бага шаарддаг өөрийгөө сэргээдэг
материал хэрэглэх, урт настай материалаар бүрж өнгөлөх, тоног төхөөрөмжийг
интернэтээр оношлох зэрэг дэвшилтэт аргууд нь орон байрын ашиглалт, засвар
үйлчилгээнд шинэ хувьсгалыг бий болгож байна. Барилгын үйлдвэрлэлд Artificial
intelligence технологи ашиглан зураг төслийг гүйцэтгэх Ухаалаг crash системийн
зураг төсөл, дуу болон дулаан тусгаарлалт сайтай, жин хөнгөн, угсрах болон

8. бүтээцэд холбоход хялбар технологи, зохион бүтээлтийн технологи зэргийг
ашиглах боломж байна. Барилгын материалын хувьд цонхны оптик, акустик,
дулаан дамжуулах шинж чанарыг нь хянах боломжтой нанотехнологи,
гадаргуугийн өнгөлгөөний нано-оптик хяналтын технологи, нано фибро полимер
болон төмөр арматур бүхий хөнгөн, нягт, бат бэх ханыг хэрэглэх, нанокомпозит
материал бүхий хана, дахин ашиглах боломжтой ханын материал зэрэг олон
дэвшилтэт арга технологиуд байна.
Өнөөдрийн байдлаар 1 жилд эпотекийн хөнгөлөлттэй зээлд хамруулах
байдлаар 1000 өрхөд орон сууцны зээлийг олгож байгаа бол одоогийн байдлаар
700 гаруй ахуйн зориулалтын орон сууцны барилга байгууламж зогсолтын
байдалтай байна. Үүний шалтгаан нь барилгын салбарт хийгдэх хөрөнгө оруулалт
эзнээ олоогүй, барилгын компаниуд нь идэвхигүй үйл ажиллагаа явуулж байгаа
зэрэгтэй холбоотой болохыг манай улсад судалгаа хийж байгаа гадаадын
эрдэмтэн судлаачид дүгнэсээр байна.
Дархан-Уул аймгийн барилгын хөгжилд барилга байгууламж барих аж
ахуйн нэгж байгууллагуудын тусгай зөвшөөрлийн эрх олголтыг чанаржуулан,
төрийн ба төрийн бус байгууллагуудад давуу эрхтэйгээр олгосноор дээрх
албануудын үйл ажиллагаа нэгдмэл байдалтай болох таатай боломж бүрдэнэ.
Мөн үүний зэрэгцээгээр үйл ажиллагаа нь тогтмолжсон аж ахуйн нэгж, барилгын
байгууллагуудын хамрах хүрээн өргөжиж барилгын материалыг бүс орон нутгийн
хэмжээнд бие даан үйлдвэрлэх чадамжтай болох ба гадаадаас орж ирэх барилгын
материал, түүнд зарцуулагдах валютын гадагш урсгал хумигдсанаар барилгын
өргөн хэрэглээний материалын үйлдвэрлэлт тоо ба чанарын үсрэнгүй өөрчлөлт
гарах боломжтой юм.
Дүгнэлт
Эдгээр хүчин болон судалгааны бусад материалуудаас үндэслэн Дархан-
Уул аймгийн барилгажилт, барилгын ажил үйлчилгээ эрхэлдэг аж ахуйн нэгж
байгууллагуудын хэтийн төлөв, бүс, орон нутгийн тоогтвортой хөгжилд оруулах
хувь нэмрийн чадамжийг дараах байдлаар дүгнэж болохоор байна.

9. Бидний тооцоолж, төлөвлөсөн ѐсоор шинэ технологи, шинэ бүтээгдэхүүний
шийдэл амжилттай гарч чадвал 3-4 жилийн дотор төсөвлөгдсөн хөрөнгө
оруулалтаа нөхөх боломжтой байгаа нь оюуны бүтээлийн үнэ цэнийг илэрхийлж
байгаа юм. Энд бид хөрөнгө оруулалтын санхүүжилтын олон эх үүсвэрийг ашиглах
боломжтой. Тухайлбал:
- Улсын болон орон нутгийн төсвийн шууд хөрөнгө оруулалт
- Олон улсын болон гадаад, дотоодын тухайн салбарын хөгжлийг дэмжих
сангуудын хөрөнгө оруулалт, дэмжлэг
- ШУП-д байрлах их сургуулиуд, судалгааны байгууллагуудын хөрөнгө
оруулалт
- Бүс нутагт хэрэгжиж буй бусад төсөл хөтөлбөрүүдтэй уялдуулах замаар
хийгдэх хөрөнгө оруулалт
- Банкны зээл, гадны засгийн газрын дэмжлэг, тусламж
- Хувийн хэвшлийн байгууллага, хувь хүний хандив, тусламжаас орох
орлого зэрэгийг дэмжиж өгвөл тогтвортой хөгжлийн үзэл, оновчлолыг
хэрэгжүүлэхэд ихээхэн түлхэц болох давуу талтай гэж үзэж байна.
- Түүнчлэн Дархан-Уул аймгийн хувьд хот байгуулалтын ерөнхий
төлөвлөлтөө орон нутгийн оролцоотой хийх шаардлагатай
- Бүс нутгийн хэмжээнд барилгын газар доорхи инженерийн шугам
сүлжээний байгууламж солих, засварлах хөрөнгийг орон нутгийн удирдлагууд цаг
алдахгүйгээр хийх шаардлагатай байна
- Улсын төсөвийн хөрөнгө оруулалтаар баригдах орон сууцны барилга
байгууламжуудыг царцаалтаас гаргах, баригдаад дууссан барилга
байгууламжуудын борлуулалтанд анхаарч, эдийн засагийн хямралын үед хөрөнгө
оруулалтын асуудлыг хурдацтай шийдэх, барилгын материалын үйлдвэрлэлийг
дэмжих зэрэг тулгамдсан асуудлуудыг төр засаг орон нутгаас бүрэн шийдэж
өгсөнөөр барилгын салбарыг хүндрэлээс гаргах арга замуудын нэг болжээ гэж
үзэж байна.
Ашигласан ном хэвлэл

10. 1. Дархан-Уул аймгийн Барилга, хот байгуулалтын салбарын удирдах ажилтны
зөвлөгөөний эхмтгэл. Дархан-Уул., 2015 он
2. Үйлдвэр Хөдөө Аж Ахуйн Яамнаас эрхлэн гаргасан “Үйлдвэрлэл,
технологийн парк хууль, тогтоомжийн эмхтгэл” УБ., 2013 он
3. “21-р зууны тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөр” /Монгол улсын Засгийн газрын
Хэрэг эрхлэх газар НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр / УБ., 2014 он