Хотын статусыг сэргээх хийгээд “Дархан хотын дүрэм” - ийг боловсруулах практик хэрэгцээ шаардлага, шийдвэрлэх арга зам /Галбадрах.С/

1. ХОТЫН СТАТУСЫГ СЭРГЭЭХ ХИЙГЭЭД “ДАРХАН ХОТЫН ДҮРЭМ”-ИЙГ
БОЛОВСРУУЛАХ ПРАКТИК ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГА, ШИЙДВЭРЛЭХ АРГА
ЗАМ
Галбадрах.С
Доктор /Ph.D/, дэд профессор
ШУТИС-ийн Дархан-Уул аймаг дахь Технологийн сургууль
galaa5@yahoo.com
Хураангуй
Монгол улсын нийгэм эдийн засгийн томоохон төв болох Дархан-Уул аймаг,
ялангуяа түүний үндсэн цөм болсон Дархан сумын хувьд удирдлагын шаталсан
тогтолцоо нь аймаг, сумын хоорондох эрх мэдлийн хуваарилалт, нийгэм эдийн
засгийн хөгжлийн бие даасан бодлого явуулах зэрэгт багагүй хүндрэл,
бэрхшээлүүд үүсгэж байна. Иймд хотын статусыг эргэн сэргээх, өнөөгийн
хүндрэлүүдийг шийдэх арга замуудыг энэхүү өгүүлэлд өгүүлэв. Мөн оршин
суугчид, аж ахуйн нэгж байгууллагуудын оршин байгаа засаг захиргааны нэгжийн
болоод нийгмийн хүрээний өмнө хүлээх үүрэг хариуцлагын хэв шинжийиг
тодорхойлсон “Дархан хотын дүрэм” боловсруулах үзэл баримтлалын онол, арга
зүйн асуудлуудыг хөндлөө.
Түлхүүр үгс: хотын удирдлага, Үндсэн хуулийн өөрчлөлт, засаг захиргааны
нэгжийн өөрчлөлт, хотын соѐл, хотын оршин суугч
Оршил
1992 онд батлагдсан Үндсэн хуулинд “Монгол Улсын нутаг дэвсгэр засаг
захиргааны хувьд аймаг, нийслэлд, аймаг нь суманд, сум нь багт, нийслэл нь
дүүрэгт, дүүрэг нь хороонд хуваагдана” гэсэн заалт нь манай улсдаа томд
тооцогдох 75 мянган хүн амтай Дархан хотын (засаг захиргааны үндсэн нэгж нь
Дархан сум ба цаашид өгүүлж буй зүйлийн утга санааг тодорхой гаргах үүднээс
хот гэсэн нэр томъѐог ашиглах болно) хувьд засаг захиргааны нэгжүүд болох
аймаг, сумын хоорондох эрх мэдлийн хуваарилалт, нийгэм эдийн засгийн
хөгжлийн бие даасан бодлого явуулах зэрэгт багагүй хүндрэл, бэрхшээлүүд үүсгэж
байна. Эдүгээгээс нэгэн жарны өмнөөс манай улс орчин үеийн хот байгуулалтыг

2. явуулж үүнийг дагаад улс орны нийгэм, эдийн засаг болоод хүмүүсийн ахуй
соѐлын амьдралд эрс өөрчлөлтүүд гарсан билээ. Энэ үеэс нийслэл Улаанбаатар
хотод орон сууцны цогцолбор хорооллууд баригдаж эхлэн өнөөгийн өнгө төрхийг
олсон ба манай улсын аж үйлдвэрийн томоохон төвүүд болох Дархан, Эрдэнэт
зэрэг хотууд байгуулагдан хотжилт эрчимтэй явагдсан. Өөрөөр хэлбэл,
монголчууд бид 1990-ээд он хүртэл хотуудаа байгуулж хөгжүүлж ирсэн түүхтэй.
Чухамхүү энэ үйл явц дээрх цаг хугацаагаар тасалдсаны учир нь гэвэл 1992 онд
батлагдсан шинэ Үндсэн хуулиар Монгол улсыг нийслэл гэсэн ганцхан хоттой
байхаар хуульчилсанд оршино. Өөрөөр хэлбэл, хот нь засаг захиргаа, нутаг
дэвсгэрийн нэгж бус болсоноороо хотуудын хөгжилд чөдөр тушаа болж үүний
зангилаа нь өдгөө улам бүр ээдэрч байна гэж хэлж болно. Энэ нь хотын нийгэм
соѐлын хүрээнд ч дэвшигдэж буй бөгөөд хөгжилтэй улс орнуудын хотуудын
амьдралын хэв маягийг шууд утгаараа илтгэдэг хотын дүрэм боловсруулж
мөрдүүлэх шаардлага өнөөгийн нөхцөлд тулгамдаж байна.
Энэхүү өгүүлэлд хотуудын статусыг эргэн сэргээх хийгээд Дархан хотын дүрэм
боловсруулах гэсэн 2 үндсэн асуудлыг хөндөх бөгөөд эдгээрийн хүрээнд
тулгамдаж буй асуудлууд болон тэдгээрийг шийдвэрлэх арга замуудын талаар
өгүүлэх болно.
1. Хотын статусын талаарх тулгамдсан асуудлууд
Монгол улсын Үндсэн хуулинд “Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж дэх
хот, тосгоны эрх зүйн үндсийг хуулиар тогтооно” гэж заасан. Үүний дагуу 1993 онд
“Хот, тосгоны эрх зүйн байдлын тухай” хууль батлагдсан байдаг. Уг хуулийн зарим
заалтууд өдгөө хүртэл хэрэгжсэнгүй. Тухайлбал, хуулийн амин сүнс болох “Хот,
тосгоны удирдлага нь Захирагч, зөвлөлөөс бүрдэнэ. Хот тосгоны захирагчийг
хотын оршин суугчид нийтээрээ сонгоно” гэсэн заалт бий. Гэтэл энэхүү заалтыг
илт үгүйсгэсэн “Аймаг, сум, багийн төв болох хот, тосгоны удирдлагын бүрэн
эрхийг тухайн хот, тосгон оршин байгаа засаг захиргааны нэгжийн засаг дарга
хэрэгжүүлнэ” гэсэн заалт уг хуулинд тусгагдсан. Энэ бол хот өөрийн гэсэн
удирдлагын тогтолцоотой байх боломжийг шууд үгүйсгэсэн хэрэг байв. Өнөөдөр

3. аль ч аймаг, сумын засаг даргаас ангид хот, тосгоны захирагч байхгүй байгаа нь
хуулийн ач холбогдолыг бууруулж байгаагийн нотолгоо юм.
Засгийн газрын 1994 оны 128-р тогтоолоор Дархан-Уул, Орхон, Говьсүмбэр
аймгийн засаг дарга нь тухайн аймгийн төв-хотын захирагч байхаар, бусад
аймгийн төв-хотуудын хувьд түүний оршин байгаа сумын засаг дарга нь хотын
захирагч байхаар тогтоосон. Булгийн эх нь булингартай бол адаг нь булингартай
гэгчээр дээрх хууль, тогтоомж бодит амьдралд хэрхэн нийцэж байгааг авч үзье.
Амьдралаас хол хөндий хуулийн заалтууд манай улсдаа томд тооцогдох 75 мянган
хүн амтай Дархан хот (засаг захиргааны үндсэн нэгж нь Дархан сум), 85 мянган
хүн амтай Эрдэнэт хотын (засаг захиргааны үндсэн нэгж нь Баян-Өндөр сум) хувьд
засаг захиргааны нэгжүүд болох аймаг, сумын хоорондох эрх мэдлийн
хуваарилалт, нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн бие даасан бодлого явуулах зэрэгт
багагүй хүндрэл, бэрхшээлүүд үүсгэж байна. Эдгээр хотуудын хувьд байнгын бус
оршин суугчид буюу оюутнууд, бүртгэлгүй оршин суугчдыг тооцвол хүн амын тоо
даруй 10-аад мянгаар нэмэгддэг. Ингээд бодохоор хүн амын тоогоороо томоохон
аймгийн хүн амын тоотой дүйцэхүйц болчихож байгаа юм. Гэтэл статусын хувьд
хоттой харьцуулахад бүх талаараа харьцангуй жижиг нэгж болох сумдуудтай (үүн
дотор 1500 хүн амтай сумдууд ч бий) нэг түвшинд аваачсан нь амьдралаас
тасарсан, бодит байдлыг хэт хялбарчилж буй хэрэг юм. Товчхондоо үүнийг өдөр
хоногоор торниж буй хүүхдэд нэг л хувцас өмсүүлж улмаар тэр нь таарч
тохироогүйгээс энд тэндээ ханзарч урагдаж байгаатай нэг ѐсондоо зүйрлэж болох
юм. Өөрөөр хэлбэл, хотуудын статусыг шийдэхдээ өөх ч биш булчирхай ч
болгосны үр дагавар өдгөө олон зүйлээр илэрч байгааг дурдах нь зүйтэй.
Эдгээрээс зөвхөн иргэд сонгогчдын төлөөллийн ардчиллыг хэрхэн
хэрэгжүүлж буй байдлыг авч үзье. Хотын захирагч нь тухайн аймгийн Засаг дарга
байснаараа хотын өдөр тутмын үйл ажиллагаатай холбоотой газар зохион
байгуулалт, хот төлөвлөлт, хотын нийтийн аж ахуйн үйлчилгээ зэрэг олон үүрэг
функцийг аймгийн удирдлагад шууд харъяалуулсан. Гэтэл иргэдэд үзүүлэх эдгээр
үйлчилгээ нь үндсэндээ хотын хүрээний л асуудлууд байдаг. Ингэснээрээ сумын
удирдлагын үүрэг багуудаар дамжуулан иргэдэд ойр зуурын үйлчилгээ үзүүлэх
төдийгөөр хязгаарлагдсан. Угтаа бол аливаа засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж

4. нь оршин суугчдынхаа хүсэл сонирхол, тэдний эрх ашигт үндэслэн орон
нутгийнхаа асуудлыг шийддэг нутгийн өөрөө удирдах ѐсны байгууллага байх ѐстой
атал ийнхүү эрх мэдлийн хуваарилалтыг аймагт төвлөрүүлснээр хотын хувьд
нутгийн удирдлагын үндсэн байгууллага болох сумын удирдлагын гар хөлийг
мухарлаж буй хэрэг юм. Үүний тод жишээ гэвэл орон нутгийн сонгуулиар аль ч
багаас (Дархан сум, Баян-Өндөр сумдын) аймгийн ИТХ ба сумын ИТХ-д тус тус нэг
төлөөлөгч сонгодог бөгөөд эдгээр 2 төлөөлөгчийг харьцуулан үзэхэд аливаа
чухал асуудал аймгийн түвшинд шийдэгддэг болохоор сумын түвшинд иргэдийн
төлөөлөл үнэ цэнэгүйдэх, нэг үгээр хэлбэл төлөөллийн давхцал үүсдэг. Угтаа бол
аймаг нь хот биш учраас эргээд аймгийн түвшинд хотын асуудал эзэнгүйдэх, ач
холбогдол нь буурах явдал ч гардаг. Ийнхүү төлөөллийн эрх мэдлийн
хуваарилалт хэт тэнцвэргүй, иргэдийн эрх ашиг сонирхолоос хол хөндий өнөөгийн
энэ тогтолцоо нь удирдлагын хувьд оновчтой бус гэдэг нь амьдрал дээр олон зүйл
дээр харагддаг. Иймэрхүү аймаг ба сумын удирдлагын хоорондох хоѐрдмол,
авцалдаа муутай удирдлага нь хотын гадаад харилцааг хөгжүүлэх, нийгэм эдийн
засгийн талаар бие даасан бодлого явуулах зэрэг олон чухал зорилтуудад
ойлгомжгүй, бүрхэг, цалгар назгай хандлагаар хандахад хүргэдэг.
Хотуудынхаа статусыг үгүйсгэсэн хууль баталснаараа монголчууд бид
орчин үеийн соѐл иргэншлийн хөдөлгөгч хүч, улс орнуудын нүүр царай, дүр төрх
болох “хот”-ыг хүлээн зөвшөөрөөгүйн илэрхийлэл гэж үзэх эсхүл ганц хотдоо буюу
нийслэлдээ бултаараа багтаж шингэхгүй болтлоо шавааралдаж амьдар гэсэнтэй
утга нэг ойлгогдож байна. Үүнийг ард түмэн хүсээгүй, ийм байхыг ч мөн хүлээн
зөвшөөрөхгүй. Иймд Үндсэн хуулинд засвар оруулж хотын статусыг эргэн сэргээж
аймаг, хот хоѐрыг засаг захиргааны нэгжийн хэмжээнд адилхан авч үзэх нь зүйтэй.
Хотын хүн амын тоо, улс орны нийгэм эдийн засагт гүйцэтгэж буй үүргийг
харгалзан үзвэл энэ шаардлага зүй ѐсных юм. Нөгөө талаас хотод оршин суугч
иргэдийн хүсэл эрмэлзэл, хандлага ч ийм байж ирсэн бөгөөд өнөөгийн бүтээн
байгуулалтыг хийсэн эзэд болох хотын оршин суугч гэдгээрээ тэд үе үеэрээ
бахархаж ирсэн.
Шийдвэрлэх арга зам

5. Бидний санал гэвэл хотуудыг улсын зэрэглэлтэй хот, аймгийн зэрэглэлтэй
хот гэж 2 ангилан үүнд, 70000-аас дээш хүн амтай /1961 онд АТХ-ын
тэргүүлэгчдийн зарлигаар 60000-аас дээш хүн амтайг хот гэж үзэж байсан/ хотыг
улсын зэрэглэлтэй хот буюу засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн бие даасан нэгж
болгох саналтай байна. Үүнийг зөвхөн нийтлэлийг тэрлэгч нэгний санал бус
Дархан, Эрдэнэт хотуудын олон мянган иргэдийн санал гэж үзэх хэрэгтэй.
Тэгвэл бусад хотуудын хувьд статус хэрхэх вэ гэсэн асуудал тулгарна. Үүнд
зайлшгүй харгалзах 2 хэв шинжийг тооцож үзэх нь зүйтэй. Эхнийх нь аймгийн
төвөөс бусад хот гэсэн ангилал юм. Ийм ангилалд гарын таван хуруу дарам цөөн
хот хамаарах буюу улс орны эдийн засагт гүйцэтгэж буй үүрэг, хүн амын тоогоороо
Зүүнхараа, Замын-Үүд хоѐрыг л хотын тоонд оруулж тооцож болох юм. Нөгөө нэг
нь хотуудын хүн амын тоог харгалзан үзэх ангилал байж болох юм. Хэдийгээр 30-
40 мянган хүн амтай Мөрөн, Чойбалсан, Зүүнхараа, Арвайхээр, Ховд зэрэг хотын
зэрэглэлийг 15000-30000 хүн амтай бусад хотуудынхаас ялган үзэж болох хэдий ч
аймгийн төв-хот гэсэн хэв шинж дийлэнхэд нь давамгайлж байна. Үүнээс үндэслэн
Дархан, Эрдэнэтээс бусад хотуудын тухайд аймгийн төв-хот хэв шинж давамгайлж
буй учир дундын хувилбар үүсгэх нь тохиромж муутай байна.
Дээрхээс үндэслэн Үндсэн хуулийн “Монгол Улсын нутаг дэвсгэр засаг
захиргааны хувьд аймаг, нийслэлд, аймаг нь суманд, сум нь багт, нийслэл нь
дүүрэгт, дүүрэг нь хороонд хуваагдана” гэсэн заалтыг “Монгол Улсын нутаг дэвсгэр
засаг захиргааны хувьд аймаг, хот, нийслэлд, аймаг нь сум ба аймгийн хот, сум нь
багт, аймгийн хот нь хороо, хот нь хороо, сууринд, нийслэл нь дүүрэгт, дүүрэг нь
хороонд хуваагдана” гэж өөрчилж болох юм. Аймгийн хот гэсэн нэрний тухайд
улсын зэрэглэлтэй хоттой давхцуулахгүйн үүднээс ийнхүү нэршлийг тодотгосон
болно. Хот нь хороонд хуваагддаг байх зарчим энд үйлчлэх нь зүйн хэрэг юм. Мөн
улсын зэрэглэлтэй хот нь дагуул сууринтай байх ба өнөөгийн нөхцөлд Дархан,
Эрдэнэт хотын сумдуудыг сууринд тооцож болох юм. Ингэснээр аймаг, сумдуудын
газар нутгийн хуваарьт онцын өөрчлөлт орохгүй. Онцын гэж онцолсны учир нь
гэвэл эдүгээ Дархан, Эрдэнэт хотууд өргөжин тэлж хүн амын суурьшлын бүсүүд
зэргэлдээ аймгуудын нутаг дэвсгэр рүү ялимгүй түрж орсон байдалтай байгаа. Энэ
нь хотын үйлчилгээг хүртэх гэсэн иргэдийн буруу бус анхнаасаа хотуудын өргөжин

6. тэлэхийг тооцолгүй газар нутгийн хилийн хуваарийг хийсний уршиг юм. Үүнийг
цэгцлэх зорилгоор эдгээр хоттой зэргэлдээ орших Сэлэнгэ, Булган аймгийн 2
сумдын хилийн цэсийг шинэчлэн тогтоох шаардлагатай.
Эндээс үзэхэд Дархан, Эрдэнэт хотууд нь засаг захиргааны үндсэн нэгж ба
бусад хотууд нь аймгийн хотууд гэсэн статустай болсноороо нийт хотуудын хувьд
харьцангуй бие дааж хөгжих боломж бүрдэн улмаар төвлөрлийг сааруулах, нийгэм
эдийн засгийн тэнцвэртэй хөгжлийг хангахад чухал хөшүүрэг болж өгнө. Төрөөс
Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал, Үйлдвэрлэл технологийн паркийн эрх зүйн
байдлын тухай хууль зэрэг бүс нутгийн хөгжлийг хангах цөөнгүй зэрэг баримт
бичгүүд батлагдсан хэдий ч төрийн бодлогын хэрэгжилтэнд олигтой ахиц дэвшил
гарахгүй байгаа билээ. Чухамхүү, төрийн бодлого хэрэгжихгүй байгаа бодитой
шалтгаан нь дээрх үзэл санаа биеллээ олох бодит хөрс болох хотууд нь бие
даасан засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгж болоогүйтэй зарим талаараа
холбоотой бөгөөд ийм байдал нь ч эргээд тэдний зүгээс гарах идэвх санаачилгад
сөргөөр нөлөөлж ирсэн гэж хэлж болно.
2. Хотын дүрэм боловсруулах хэрэгцээ шаардлага
Аливаа хот нь нутгийн удирдлага, олон янзын ашиг сонирхол, зорилго бүхий
иргэд, байгууллагуудаас бүрдэх учир тэдгээрийн хамтын амьдралыг зохицуулах
нийтээрээ дагаж мөрдөх дүрмийг тухайн хотын онцлогтой уялдуулан гаргаж дагаж
мөрдөх явдал өндөр хөгжилтэй улс орнуудад хэвшил болсон байдаг. Хотын
дүрэмд хотын оршин суугчид болон бүхий л байгууллагуудын эрх, хотын өмнө
хүлээх үүрэг, хариуцлагыг тодорхой тусган харуулж хамтын амьдрал, нийтийн
соѐлыг төлөвшүүлэх чухал зорилгыг агуулдаг. Мөн хотын эрүүл ахуй,
барилгажилт, дэд бүтэцтэй холбоотой иргэдийн эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах
баталгааг хангахад чиглэсэн байдаг. Бид АНУ, Англи зэрэг өндөр хөгжилтэй
хотуудын дүрмийг судалж өөрийн орны хууль тогтоомжуудад шинжилгээ хийсний
үндсэн дээр Дархан хотын түүх, уламжлал, шинэчлэлийн залгамж холбоог
хадгалсан “Дархан хотын дүрэм”-ийн анхны хувилбарыг 2014 оны 5 сард
боловсруулсан. Түүнээс хойш хотын дүрмийн голлох зүйл заалттай холбоотой
нийт 20 удаагийн хэлэлцүүлгээр 1000 гаруй хүний саналыг бичгээр болон санал

7. асуулгын хуудсаар авсан. Энэ хүрээнд Дархан сумын нийт багуудын Иргэдийн
нийтийн хурлаар хэлэлцүүлж иргэдийн саналыг авсан болно. Мөн аймгийн хэлтэс
агентлаг, бизнесийн болон орон нутгийн өмчит 30 гаруй байгууллагаас санал авав.
Хотын дүрмийг аймгийн ВЕБ сайтуудаар тавьсны зэрэгцээ телевизийн шууд
ярилцлагуудыг зохион байгуулав. Иргэдээс авсан саналын голлох үр дүнг нэгтгэн
харуулахад иргэд хотын статусыг сэргээх, хотын өмнө хүлээх иргэд
байгууллагуудын эрх, үүргийг тодотгох, иргэдийн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах
эрхийг баталгаажуулахад саналаа өгсөн байна.
Монгол Улсын Үндсэн хууль, Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний
удирдлагын тухай хууль, Хот тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хуулиуд болон
бусад холбогдох хууль тогтоомжийг үндэслэн Дархан-Уул аймаг, Дархан сумын
удирдлагын тогтолцооны хүрээнд Дархан хотын дүрмийн үйлчлэлтэй холбоотой
үүсэх харилцааг зохицуулах, иргэдийн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах нөхцөлийг
бүрдүүлэх, нийтийн эрх ашиг сонирхлыг хамгаалахад хотын дүрмийн зорилго
оршиж байна. Хотын нийгэм, эдийн засгийг хөгжлийг хангах, иргэдийн соѐлтой
амьдрах хэвшлийг төлөвшүүлэхэд хотын удирдлага, иргэд, аж ахуйн нэгж
байгууллага болон бусад субъекуудын гүйцэтгэх үүргийг тодорхойлох, нийтийн эрх
ашгийг сахин хамгаалахад үүсэх харилцааг хотын дүрэм зохицуулна. Дархан
хотын дүрмийг 8 бүлэг, 58 зүйл бүхий байдлаар боловсруулав. Үүнд:
1-р бүлэг. Нийтлэг үндэслэл
2-р бүлэг. Хотын бэлгэдэл хүндэтгэл, хотын хөгжлийн дэвшилтэт хэлбэрүүд
3-р бүлэг. Хотын удирдлага
4-р бүлэг. Хот байгуулалт, төлөвлөлт
5-р бүлэг. Аж ахуйн нэгж, байгууллагуудын хотын өмнө хүлээх үүрэг
6-р бүлэг. Хотын оршин суугчийн эрх үүрэг, тэдний оролцоо
7-р бүлэг. Хариуцлагын тогтолцоо
8-р бүлэг. Дүрмийг батлах, өөрчлөлт оруулах, биелэлтийг хангах
Хотын дүрэм боловсруулах үндсэн зорилгыг 3 зүйлээр тодорхойлж байна. Үүнд
Үүнд:
1.1 Нутгийн удирдлагын өөрөө удирдах ѐсны тогтолцооны хүрээнд үүсэх
харилцааг зохицуулах /3-р бүлэгт тусгагдсан/

8. 1.2 Иргэдийн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах нөхцлийг бүрдүүлэх, нийтийн эрх
ашиг сонирхлыг хамгаалах чиглэлд тэдний эрх үүргийг тодорхойлох /2.4-р зүйл, 6-
р бүлгийн 12, 13-р зүйлүүдэд тусгагдсан/
1.3 Хотын нийгэм эдийн засгийг хөгжлийг хангах, оршин суугчдын соѐлтой амьдрах
хэвшлийг төлөвшүүлэхэд хотын удирдлага, иргэд, аж ахуйн нэгж, ТББ болон бусад
субъекуудын гүйцэтгэх үүргийг тодорхойлох /2.5-р зүйл, 3, 5-р бүлгүүдэд
тусгагдсан/
Хотын дүрмийг боловсруулахад баримталсан үзэл баримтлал:
1. Дүрмээр иргэн, хуулийн этгээдүүдэд Монгол улсын хууль тогтоомж дахь
хориглоогүй үүргүүдийг нэмэлтээр гүйцэтгүүлэх, эрх хэмжээг потенциаль хэмжээнд
олгох /11-р зүйлд заасан Аж ахуйн нэгж, байгууллагуудын хотын өмнө хүлээх
үүрэг, 12-р зүйлд заасан Хотын оршин суугчийн эдлэх эрх, 13-р зүйлд заасан
Хотын оршин суугчийн хүлээх үүрэг, 14 ба 15-р зүйлд заасан Иргэдийн оролцоог
хангаж санал авах хэлбэрүүд/
2. Дүрэмд Дархан хотын түүхэн замнал, хэтийн шинэчлэлийн үзэл санаа биелэлээ
олсон байх /Түүхэн замнал талаасаа 2, 4-р зүйлд тусгагдсан хотын бэлэгдэл,
дурсгалт газрууд; Хөгжлийн шинэчлэл талаасаа 5-р зүйлд заасан Хотыг хөгжүүлэх
дэвшилтэт хэлбэрүүд, 4-р бүлэгт заасан Хот байгуулалт, төлөвлөлтийн зарчмууд/
3. Дүрэм нь нийтээрээ дагаж мөрдөх хэм хэмжээг багтаах /1,5,6,7,8-р бүлэг/
4. Дархан хот нь иргэн төвтэй-иргэнээ дээдэлсэн-нийтийн эрх ашгийг эн тэргүүнд
тавьсан хот байхад энэхүү дүрмийн үндсэн үзэл баримтлал оршиж байна /6,7-р
бүлэг/.
Хотын дүрэм нь хотын нийгмийн амьдралын олон талт харилцааг зохицуулах,
түүнд субьектуудын гүйцэтгэх эрх, үүргийг нарийвчлан зааж өгснөөрөө цаашид хэм
хэмжээ болон мөрдөгдөх бололцоотой болох юм.

9. Дүгнэлт
Эдүгээ нийгмийн хөгжил дэвшлийн түүчээ болсон хотын статусаа хуульчлан
баталгаажуулснаар хөгжлийг саатуулагч чөдөр дөнгөөс нь мултлах шаардлага зүй
ѐсоор тавигдаж байна. Үүний тулд Монгол улсын Үндсэн хуулинд өөрчлөлт
оруулах хувилбарыг дэвшүүлэв. Үндсэн хуулийн “Монгол Улсын нутаг дэвсгэр
засаг захиргааны хувьд аймаг, нийслэлд, аймаг нь суманд, сум нь багт, нийслэл нь
дүүрэгт, дүүрэг нь хороонд хуваагдана” гэсэн заалтыг “Монгол Улсын нутаг дэвсгэр
засаг захиргааны хувьд аймаг, хот, нийслэлд, аймаг нь сум ба аймгийн хот, сум нь
багт, аймгийн хот нь хороо, хот нь хороо, сууринд, нийслэл нь дүүрэгт, дүүрэг нь
хороонд хуваагдана” гэж өөрчлөх санал дэвшүүлж байна. Ингэснээрээ Дархан,
Эрдэнэт хотууд нь аймгуудтай нэгэн адил засаг захиргааны нэгж болох ба бусад
хотууд нь аймгийн хотууд гэсэн статустай болсноороо нийт хотуудын хувьд
харьцангуй бие дааж хөгжих боломж бүрдэн улмаар төвлөрлийг сааруулах, нийгэм
эдийн засгийн тэнцвэртэй хөгжлийг хангахад чухал хөшүүрэг болно гэж үзэж
байна.
Манай улсад анх удаагаа хотын дүрмийн анхны хувилбарыг боловсруулсан үйл
явц, түүний үзэл баримтлал, зорилгын талаар энэхүү өгүүлэлд авч үзэв. Хотын
дүрэм боловсруулахдаа 20 удаагийн хэлэлцүүлэг зохион байгуулж, 30 гаруй
байгууллага, 1000 гаруй хүний саналыг авч нэгтгэн голлох үр дүнг дүрэмд тусгав.
Хотын дүрэм боловсруулах үйл ажиллагаа нь нэг талаасаа хууль эрх зүй зүйн
нарийн чанд хэм хэмжээг тусгахын сацуу нөгөө талаасаа нийгмийн харилцаанд
оролцогч субьектүүдийн харилцан бие биенээ хүндэтгэсэн хамтын соѐлыг
бүрдүүлэхэд чиглэсэн цогц үйл ажиллагаа байх юм. Хотын дүрэм нь нийтээрээ
дагаж мөрдөх хэм хэмжээ бөгөөд хотын амьдралын олон талт харилцаанаас хүний
эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн иргэн төвтэй-иргэнээ дээдэлсэн-нийтийн эрх ашгийг эн
тэргүүнд тавихад чиглэж байна.
Эцэст нь дүгнэхэд хотын статусын асуудал Монгол улсын хууль тогтоох
байгууллагын эрх хэмжээний асуудал бөгөөд хотын дүрмийг батлан мөрдүүлэх нь
орон нутгийн төлөөллийн удирдлагын шийдвэрлэх асуудал билээ. Эдгээр нь
хамтдаа баталгаажснаар Дархан хотын цаашдын хөгжил цэцэглэлтэнд үнэтэй хувь
нэмэр оруулах болно.

10. Ашигласан материалын жагсаалт.
1. МАХН-ын Төв хороо, Сайд нарын зөвлөлийн тогтоол. Дархан хотын тухай,
Дугаар 196/260, 1961 он
2. Монгол Улсын Үндсэн хууль,1992 он
3. Монгол улсын Засгийн газрын тогтоол, Шинээр байгуулагдсан аймаг, сумын
засаг даргын тамгын газар, хот, тосгодын Захирагчийн ажлын албаны тухай,
Дугаар 128, 1994 он
4. Монгол Улсын Их Хурлын тогтоол. Аймаг, сум байгуулах тухай, Дугаар 32,
1994 он
5. Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хууль, 2006
он
6. Хот тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хууль, 1993 он
7. Б.Нармандах “Монгол улсын үндсэн хуулийн эрх зүй” УБ., 2011 он.
8. С.Төмөр, “Монгол улсын Үндсэн хуулийн эрх зүй” Монгол улсын Үндсэн
хууль онол, үзэл баримтлалын асуудал” УБ.,1999 он.
9. Ч.Энхбаатар “Монгол улсын Үндсэн хуулийн эрх зүй” УБ., 2007 он
10.http://darkhan.gov.mn/
11.https://darkhan-uul.khural.mn/
12.https://www.municode.com/