Wie zit te wachten op agrarisch erfgoed? Een geïntegreerde visie op historische hoeves in hun landschappelijke context- Lezing van Ewald Wauters (Technum) & Tim Soens (UA) op de Landschapscontactdag 2013
Presentatie 3, gegeven op de studiedag over archeologisch syntheseonderzoek ...
Landschapscontactdag 2013
1. Wie zit te wachten op agrarisch erfgoed?
Beveren, 4 oktober 2013
Ewald Wauters (Technum) & Tim Soens (UA)
Een geïntegreerde visie op historische hoeves in
hun landschappelijke context
2. Boerderijhistorisch onderzoek is in Vlaanderen zo
goed als onbestaande…
Nog steeds gebaseerd op cultuurgeografisch onderzoek
van o.m. Clemens Tréfois (‘30)
Laatste wetenschappelijk onderzoek dateert uit ‘70 en
‘80 (vooral gericht om het omgaan met dit erfgoed)
Later voornamelijk monografieën, inventarissen,…
NL: Stichting Boerderijhistorisch Onderzoek (1960-
2007)
… en weinig integraal
3. Zeeuws-Vlaamse boerderij
met vrijstaande
dienstgebouwen /
ontwikkelde schuur en
stalgebouwen
Zeeuws-Vlaams: Grote
schuur met losstaand
woonhuis van Vlaamse
herkomst, gebaseerd op
kloosterschuren: volgt
de (her)inpoldering
5. Onderzoek naar het ruraal erfgoed in de Wase
polders
Zowel historisch, landschappelijk, architecturaal als
archeologisch luik
Zowel desk-top als terreinonderzoek
Laat toe om polders als dynamisch systeem in beeld te
brengen (ook verdwenen fases)
Duidelijke interactie tussen disciplines
Levert duidelijk beeld van erfgoed als resultaat van
invloedsfactoren (en de verandering door de tijd);
6. Vaststellingen op het terrein…
Grote schuren met kleine huizen
Zeer late verstening
Typologie houdt zeer lang stand maar evolueert
Duidelijk andere toestand voor de inundaties van 1583
7. Oorsprong…
Zeer sterke link met ontginning (polderkapitalisme)
Veel rationeler dan vaak wordt verondersteld
Polders zijn als grote rationele ontginningen beter
bestand tegen landbouwontwikkeling (schaalvergroting,
specialisatie,…)
8. Acte van notaris Francot, 20 augustus 1691, Antwerpen
Jan Baptist van Praet (koopman te Antwerpen) geeft
Jan Kennie (wonende te Boom) de opdracht een
“schoone groote schuere” te bouwen in de polder van
Arenberg “geseyt Kieldrecht” op de grond van
eerstgenoemde.
11. 21 04 1TITLE OF THE PRESENTATION
Conclusie m.b.t. dit onderzoek
• Ondanks beperkingen belangrijke nieuwe inzichten in het erfgoed en
de landschappelijke ontwikkeling
• Meerwaarde voor alle betrokken disciplines
• Basis voor verder onderzoek en inrichtingsmaatregelen
12. Landschappelijke ontwikkeling
Bewuste Tabula Rasa Militaire Inudaties
- 1583
- Bedolven Middeleeuws Landschap
- Behalve Doel: continuïteit 16e eeuw.
- Intertidaal landschap (voor het eerst!)
Sequentiële herbedijking
- GIS-reconstructie via (tientallen) historische kaarten
P.
VAN CONTEXT NAAR VISIE : LANDSCHAP
14. VROEGMODERNE ONDERNEMERSPOLDERS
= ultieme kapitalistische landschap (voortschrijdend)
= a radical simplification of nature (// Donald Worster)
VAN CONTEXT NAAR VISIE : LANDSCHAP
15. Wase Polderlandbouw 16e-19e eeuw
- Vertrekpunt: GIS-perceelsreconstructie PRIMITIEF KADASTER 1830
- Eigendom / Bewoning / Bodemgebruik
Bodemgebruik Beroep eigenaar
VAN CONTEXT NAAR VISIE : LANDBOUW
16. MAAR: verschillen tussen polders
- Nieuw-Arenberg en Prosperpolder = ‘Arenberg’-ondernemingen
MAAR: niet dé polderlandbouw
- Gelijkenissen, maar ook verschillen t.o.v. West-Vlaamse Polders / Zeeuws-Vlaanderen
- Vb. grensligging
MAAR: evolutie over tijd
- vb. boereneigendom én kleineigendom Doelpolder:
(niet gekend) min 5 5 tot 10 10 tot 25 25+ totaal
1613-14
aantal eigenaars (N) 11 11 7 13 15 57
% 19 19 12 23 26 100
tot. opp. in bezit (ha) ? 32 47 189 739 1007
% ? 3 5 19 73 100
1733
aantal eigenaars (N) 68 24 24 11 127
% 54 19 19 9 100
waarvan bewoners (N) 48 14 4 2 68
tot. opp. in bezit (ha) 149 159 384 344 1036
% 14 15 37 33 100
waarvan bewoners (ha) 104 94 62 57 318
VAN CONTEXT NAAR VISIE : LANDBOUW
17. Wase Polderlandbouw 16e-19e eeuw
- Commerciële akkerbouw op middelgrote tot grote bedrijven (GERST)
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
3 of min 4 t.e.m. 6 7 t.e.m. 9 10 of meer
Paarden/bedrijf Doel 1696
0
100
200
300
400
500
600
700
800
1704/06
1704/07
1704/08
1704/09
1704/10
1704/11
1704/12
1705/01
1705/02
1705/03
1705/04
1705/05
1705/06
1705/07
1705/08
1705/09
1705/10
1705/11
1705/12
1706/01
1706/02
1706/03
1706/04
1706/05
1706/06
1706/07
1706/08
1706/09
1706/10
1706/11
1706/12
1707/01
1707/02
1707/03
Graanexport Doel 1704-1707
VAN CONTEXT NAAR VISIE : LANDBOUW
18. 1. boerderijsites versus “marginale”
dijkdorpen
- Vanaf 18e eeuw
- Precair karakter bebouwing
- i.f.v. arbeidsnoden in een geïsoleerd gebied
- Bezitten huis maar niet grond
- Overstromingsrisico? (cfr. 1953)
- Idem dorp ???
VAN CONTEXT NAAR VISIE : BEBOUWING
19. II. Hoog risico-gehalte
- Weinig investeringen in “status”-gebouwen (woonhuizen)
- Wel nog in 16e eeuw
- Uitzonderingen: Hof ter Wallen / Prosperhoeve
Heer Berlantshuis / Olifantshoef 16e Prosperhoeve c. 1900
VAN CONTEXT NAAR VISIE : BEBOUWING
20. III. De ratio van de polderschuur
- Vb. Contract notaris Franchot, Antwerpen, 1691: langsdeelschuur 35x16,5 m
- Opdrachtgever: Jean-Baptist Van Praet, koopman op Portugal en Canarische eilanden
Kallo (verdwenen)
VAN CONTEXT NAAR VISIE : BEBOUWING
21. III. De ratio van de polderschuur
Continuïteit
- Mini-versies
- Traditionalistische bouw
- Géén modernisering (haven)
Adaptatie
- Aanbouw stallen (eind 19e eeuw: veeteelt)
- Verstening muren
- golfplaten
22. Hiaten in waarderingskader.
Cfr. hoger: boerderijbouw
Cfr. dijksequentie
• Inventarisatie historische dijken?
VAN CONTEXT NAAR VISIE : AANBEVELINGEN
23. Beschermingsmaatregel niet feilloos: vb. Hof ter Wallen (BS 24/06/2011)
2007
2010
2013
VAN CONTEXT NAAR VISIE : AANBEVELINGEN
24. Naar een globale waardering
Erfgoedwaarde komt voor uit combinatie bouwkundige waarden + landschappelijke
+ roerende + historische + archeologische waarden
=> géén losse elementen beschermen, wel herkenbare erfgoedcomplexen proberen
ontwikkelen
Historische graffiti Oud-Arenberg 111
VAN CONTEXT NAAR VISIE : AANBEVELINGEN
25. DENKEN VANUIT ERFGOEDCOMPLEXEN
- Prosperdorp en Prosperpolder = grotendeels intacte 19e eeuws polder, vormgegeven door Arenbergfamilie
=> ontwikkeld met nadruk 19e eeuwse en Arenbergiaanse erfgoedwaarden
VAN CONTEXT NAAR VISIE : AANBEVELINGEN
26. DENKEN VANUIT ERFGOEDCOMPLEXEN
- Nieuw-Arenberg = na volledige of gedeeltelijke verdwijning van Kallopolder; Oud-Arenberg; Doel;
Prosperpolder, laatste intact bewaarde grootschalige open polder van Linkerschelde-oever
VAN CONTEXT NAAR VISIE : AANBEVELINGEN
27. DENKEN VANUIT ERFGOEDCOMPLEXEN
Doelpolder
- = iconische eilandvorm én poldergrid
- = spanning dijkgehuchten en hoeves
- = een grenspolder met forten en versterkingen
- = een landschap getekend door overstromingen
- = polderkapitalisme en blik op Antwerpen
VAN CONTEXT NAAR VISIE : AANBEVELINGEN
28. Op zoek naar WIN-WIN strategieën natuurontwikkeling – ruraal erfgoed -
landbouw
Poldergrid (wegen / kavels /dijken/ geulrestanten) = bruikbare basis
toekomstige landschapsontwikkeling
Zelfs in moeilijke ‘ecotypes’ (vb. overstromingsgebied)
- Minstens herkenbaarheid vroegere landschapsfazes bewaren
Erfgoed creëert commitment
- Herkenbaarheid landschap
- Verhalen
- Aanknopingspunten
- Toegangspoorten
- …
VAN CONTEXT NAAR VISIE : AANBEVELINGEN
29. Op zoek naar WIN-WIN strategieën natuurontwikkeling – ruraal erfgoed -
landbouw
Ruimtelijke visie die afstapt van compartimentering ruimte
- Vandaag: functie-maximalisatie ruimte:
• haven = 100% haven
• Natuur = 100% natuur
• Landbouw = 100% landbouw
• (erfgoed = 100% erfgoed (minimaal aantal beschermde sites))
- Alternatief = EN/EN
• Maximale keuze voor ontwikkelingstypes die én landbouw én natuurontwikkeling én erfgoedwaarden mogelijk maken
• Vanuit erfgoedperspectief is zachte vergroening van een groot gebied veruit te verkiezen boven harde vergroening van
beperkt gebied
• Dynamische omgang met erfgoedwaarden: aanpassingen mogelijk aan nieuwe functionaliteit
Erfgoedwaarden vroeger in proces
- Bij keuze gebieden / ontwikkelingstypes
VAN CONTEXT NAAR VISIE : AANBEVELINGEN
31. Op zoek naar WIN-WIN strategieën natuurontwikkeling – ruraal erfgoed -
landbouw
Erfgoedwaarden vroeger in proces
- Bij keuze gebieden / ontwikkelingstypes
- Pro-actief i.p.v. re-actief
VAN CONTEXT NAAR VISIE : AANBEVELINGEN