2. 1.Судалгааны төрөл, хэлбэр, аргачлал
Асуудал дэвшүүлж шийдвэрлэх, өөрчлөлт, шинэчлэлт хийх
бүхий л үйл ажиллагаа нь судалгаа шаарддаг.
Судалгаа нь аливаа асуудал, тулгамдсан зорилтыг оновчтой
шийдвэрлэхийн тулд эрчимтэй төлөвлөж хамтран
хэрэгжүүлэх шинжилгээний ажил юм.
Судалгаа нь нэгэнт гарчихсан шийдвэрийг үндэслэлээр
хангахад бус харин уг шийдвэрийн биелэлтийн байдал, түүнд
нөлөөлж байгаа хүчин зүйлийн төлөв байдал, шалтгааныг
тодруулахад чиглэгддэг.
Судалгаа нь шинээр гарах шийдвэрийг ул суурьтай
үндэслэлээр хангах, баталгаажуулах онцлогтой байдаг.
•Судалгааг:
•Тодорхой асуудлыг учирлаж тайлбарлах
•Хэлэлцэж тохиролцох, шийдвэр ба санаагаа бататгах
•Сөрөг уршигтай шийдвэрийг хэрэгжүүлэх үйл явцыг
саатуулах
•Мэдлэг олох, учир байдлыг ойлгох зорилгоор явуулдаг.

3. • Судалгаанд анхаарах:
•Мэдээлэл цуглуулж судалгаа хийж байгаа үедээ олсон баримт
мэдээлэлдээ ямар нэгэн урьдчилсан дүгнэлт, тайлбар хийхээс зайлсхийх
•Цуглуулж байгаа мэдээллийнхээ үнэн зөвийг сайтар нягтлан шалгаж, эх
сурвалжийг тухай бүр тэмдэглэж байх
•Мэдээллийг шалгахад нөлөөлж байдаг хувийн итгэл үнэмшил, үнэлэмж,
заншил зэрэг онцлогт автахгүй байх зэрэг болно.
•Судалгааг явуулахын тулд:
•Юуг судлах
•Түүнийг судлах болсон шалтгаан
•Судалгаанд ямар арга барил хэрэглэх
•Судалгааг хэрхэн зохион байгуулах
•Судалгааг хэн ямар зохион байгуулалтаар хэрэгжүүлэх гэж байгааг
тодруулна.
•Судалгаа явуулах дэс дараалал:
•Асуудлыг дэвшүүлэх, төсөөлөх
•Шалтгааныг тодруулах
•Судалгааг явуулах үйл ажиллагааг сонгох, гаргах
•Судалгааг явуулах
•Асуудлыг шийдвэрлэх, дүгнэх зэрэг ерөнхий үе шатаар хэрэгжүүлдэг.

4. 1. Судалгааны хэлбэрүүд
Судалгааг хэлбэрийнх нь хувьд нөхцөл байдлын судалгаа, урьдчилсан
байдлын судалгаа, үндсэн судалгаа, хэсэгчилсэн судалгаа, шинжээчийн
судалгаа гэж ангилдаг.
• Объектын судалгааны хэлбэрүүд
• Нөхцөл байдлын судалгаа
• Урьдчилсан судалгаа
• Үндсэн судалгаа
• Хэсэгчилсэн судалгаа
• Бодлогын судалгаа
• Нөхцөл байдлын судалгаа нь ихэвчлэн тухайн асуудалтай холбоотой
гадаад орчин, тухайлбал эдийн засаг, хууль эрх зүйн зохицуулалтын орчин,
нийгэм соѐлын орчин, технологи, олон улсын хүчин зүйлийн нөлөөллийг
судлахад чиглэгддэг.
Шинээр бий болгох гэж байгаа тодорхой объектын хувьд нөхцөл байдлын
судалгаанд байршлын хүчин зүйлийг мөн судалгааныхаа хүрээнд
багтаадаг. Өөрөөр хэлбэл, өөрчлөлт шинэчлэлттэй шууд бус холбогдол
бүхий орчны судалгааг нөхцөл байдлын судалгаа гэж нэрлэдэг.
Нөхцөл байдлын судалгаа нь өөрчлөлтийн гадаад орчин бүрэлдсэн эсэх,
нөгөө талаас өөрчлөлт нь гадаад орчиндоо хир зохицож байна гэдгийг
тогтооход чиглэгдэнэ.

5. Нөхцөл байдлын судалгаа нь:
• Эдийн засгийн макро орчны судалгаа
• Хууль эрх зүйн орчин
• Нийгэм соѐлын орчин
• Технологийн орчин
• Олон улсын орчин
• Байршлын хүчин зүйл
Нөхцөл байдлын судалгааны үр дүнд гадаад тааламжтай орчин байгаа нь
тогтоогдвол судалгааны дараагийн шатанд шилжинэ.
• Урьдчилсан байдлын судалгаа нь өөрчлөлтийг хэрэгжүүлэх олон
хувилбаруудыг гаргаж түүн дотроосоо сонголт хийхэд үндсэндээ
чиглэгддэг. Энэ шатанд түүхий эд материал, технологи техник, хүн хүч,
үйлдвэрлэл үйлчилгээний зохион байгуулалт, дэд бүтцийн хангамжийн
асуудлыг олон хувилбараар авч үзэх бөгөөд хэрэв технологи техникийн
хувьд боломжтой бол түүний үр ашгийн тооцоог хийж харьцуулсны үндсэн
дээр сонголт хийх үе шат юм. Өөрөөр хэлбэл, энэ үе шат нь төсөл бодитой
эсэх, хэрэгжих үндэслэлтэй эсэхийг тодорхойлох үе шат юм.
Урьдчилсан байдлын судалгаа, шинжилгээний явцад сонгон авсан
хувилбараа нарийвчлан тодотгож тогтоох, төлөвлөх үе шат нь үндсэн
судалгааны явцад хийгдэнэ.
Урьдчилсан байдлын судалгаа нь өөрчлөлтийг хэрэгжүүлэх олон
хувилбаруудыг гаргаж түүн дотроосоо сонголт хийхэд үндсэндээ

6. Урьдчилсан байдлын судалгаанд:
• Түүхий эд материал
• Техник, технологи
• Ажиллах хүчин болон шаардагдах ур чадвар
• Үйлдвэрлэл үйлчилгээний зохион байгуулалт
• Дэд бүтцийн хангамжийн асуудлыг олон хувилбараар авч
үзнэ.
Урьдчилсан байдлын судалгааны үр дүнд хэрэгжүүлэх
боломжтой бол үр ашгийн тооцоог хийх буюу төсөл бодиттой
эсэх, хэрэгжих үндэслэлтэй эсэхийг тодорхойлох үе юм.
• Үндсэн судалгаа. Төсөл хэрэгжүүлэхэд ямар нөөц хэрэгтэй,
үүнийгээ хэн хэзээ хэрхэн яаж бүрдүүлэх, үйлдвэрлэл
үйлчилгээний удирдлага зохион байгуулалт нь ямар байх
зэргийг тодорхой болгож үйлдвэрлэлийн болоод маркетингийн
программаа боловсруулж энэ үндсэн дээр зардал ба хөрөнгө
оруулалт, ашиг орлого, үр ашгийн тооцоог хийснээр үндсэн
судалгааны үе шат дуусна.

7. Үндсэн судалгаанд төсөл хэрэгжүүлэхэд
шаардагдах:
• Ямар нөөц хэрэгтэй
• Хэн хэзээ хэрхэн олж авах
• Үйлдвэрлэл үйлчилгээний удирдлага зохион
байгуулалт ямар байх зэргийг тодорхойлох
• Үйлдвэрлэл болон маркетингийн бодлого,
хөтөлбөрөө боловсруулах
• Зардал ба хөрөнгө оруулалт
• Ашиг орлого, үр ашгийн тооцоог хийнэ.
Үндсэн судалгааны явцад төсөл хэрэгжих эсэх нь
эргэлзээтэй бол нарийвчилсан, хэсэгчилсэн судалгаа
явуулах, нарийн мэргэжлийн шинжээч, судлаачдыг
татан оролцуулж судалгаа хийх шаардлага гардаг.

8. 1. Судалгааны материал цуглуулах, боловсруулах
•Бэлэн мэдээлэл цуглуулах арга
•Төр болон харьяалах байгууллагаас гаргасан тогтоол, шийдвэр
•Статистикийн байгууллагаас гаргасан мэдээ баримт
•Өмнө хийгдсэн судалгааны материал
•Архивын эх материал
•Өөрсдийн тодорхой аргачлалаар мэдээлэл цуглуулах арга
•Ажиглалт хийх
•Сурвалжилга хийх
•Санал асуулт явуулах
•Үзлэг хийх
•Танилцах аялал, уулзалт зохиох
•Нөхцөл байдлыг турших арга
•Нэг буюу хэсэгхүмүүсийг дагаж ажиллах
•Туршилт хийх
•Өөрийн дадлага туршлагаа ашиглах
•Зураг авалт (аудио, видео, фото хронометраж буюу ажлын зураг авалт,
хэмжилт)

9. • Бусдын санал тандах арга
• Цуглаж хэлэлцэх
• Бүлгээр ажиллах
• Оюуны довтолгоон хийх
• Судалгааны аргуудын ангилал
• Тоон судалгааны аргууд (баримт цуглуулж, тоон шинжилгээ харьцуулалт
хийх)
• Чанарын судалгааны аргууд (лаборатори)
• Бусад судалгааны аргууд
• Судалгааны материал цуглуулах бусад арга
• Хувийн туршлага
Тухайн судлаач хүн ямар нэг асуулга бэлтгэхдээ өөрийн туршлага болон
тухайн хүрээний мэдлэгээ ашиглах нь илүү үр өгөөжтэй байна.
• Өөрийгөө хянах
Тухайн байгууллагын хүмүүсээр тодорхой хугацаанд өдрийн тэмдэглэл
хөтлүүлэх арга юм. Энэ нь хүмүүсийн үйл ажиллагааг үнэлэх, үр өгөөжтэй
зохион байгуулахад ашигтай.
• Ажиглалт хамтарч хийх
Судлах байгууллагынхаа хүмүүстэй хамтарч ажиглалт хийх нь
судлаачаас тухайн байгууллагын бодит үйл ажиллагааг судалж мэдэхэд үр
өгөөжтэй.

10. • Ажлын судалгаа
Үйл ажиллагааны явцыг ажлын байран дээр ажиглалтын янз
бүрийн аргаар судалж нэлээд нарийн мэдээлэл цуглуулах
боломж олгоно.
• Хяналт ба шалгалт
Судалгааны энэ арга нь архивын хуучин материалуудад
судалгаа хийхтэй холбоотой. Түүнээс шалгалт нь тодорхой
нөхцөл байдалд үнэлэлт өгөхөд ач холбогдолтой.
• Туршилт
Мэдээлэл болон боломжтой санааг хөгжүүлэхийн тулд янз
бүрийн туршилтуудыг явуулах нь судалгааг гүнзгийрүүлж улам
тодорхой болгоно. Туршилтыг тодорхой хугацаанд явуулна.
Судалгааны материал цуглуулах аргуудын хялбаршуулсан
бүлэглэл хийж хүснэггээр харуулъя.

11. Хүснэгт 3.1 Судалгааны материал цуглуулах аргууд
 Статистикийн байгууллагаас гаргасан
мэдээ баримт цуглуулах
1.Баримтын судалгаа
 Өмнө хийгдсэн судалгааны материал
буюу мэдээлэл ашиглах
цуглуулах
 Архивын эх материал
 Ажиглалт хийх
2. Өөрсдөө тодорхой  Сурвалжилга хийх
аргачлалаар мэдээлэл  Санал асуулт явуулах
цуглуулах  Үзэж танилцах, ажлым зураг авалт хийх
 Танилцах аялал, уулзалт зохиох
 Нэг буюу хэсэг хүмүүсийг дагаж ажиллах
3. Нөхцөл байдлыг  Туршилт хийх
турших  Өөрийн дадлага туршлагаа ашиглах
 Зураг авалт
 Цуглаж хэлэлцэх
4. Бусдын санал тандалт  Бүлгээр ажиллах
 Оюуны довтолгоон хийх

12. Баримтын судалгаанд холбогдох төр,
төрийн бус байгууллага болон шинжилгээ
судалгааны байгууллагуудын номын
сангийн катологийг шүүж үзэх болон энэ
чиглэлийн мэдээллийн үйлчилгээ
үзүүлдэг байгууллагад хандаж болно.
Өөрсдөө тодорхой аргачлалаар
мэдээлэл цуглуулахад тодорхой
аргачлал, бэлтгэл ажил шаарддаг бөгөөд
судалгааны үр өгөөжийг сайжруулдаг
үндсэн аргын нэг юм.