In het kader van ‘het jaar van’ zijn er in het broedseizoen van 2011 Boerenzwaluwen uitgerust met zogenaamde geolocators, lichtgevoelige chips waarmee trekwegen van zangvogels in kaart gebracht kunnen worden. In dit verhaal presenteer ik de eerste resultaten van dit onderzoek aan de hand van 8 Boerenzwaluwen die dit voorjaar met werkende chip terugkeerden. Ik zal onder andere onthullen waar deze vogels overwinterd hebben, en wat hun trekwegen in herfst en voorjaar zijn. Daarnaast zal ik ingaan op de timing van de trek, en onthullen waarom de aankomst van Boerenzwaluwen in 2012 deels verlaat was.

1. Geolocators onthullen trekwegen en
overwinteringsgebieden Nederlandse boerenzwaluwen
Foto: Jouke Altenburg
Raymond Klaassen (Vogeltrekstation / SWGK / RUG)

2. Achtergrond en aanleiding
Boerenzwaluw
• Algemene broedvogel (100.000 – 200.000 paar)
• Sterke achteruitgang 1960 – 2000, tegenwoordig lichte toename
Geolocator project
• 2011 Jaar van de Boerenzwaluw
• Vogelbescherming Nederland / Vogeltrekstation / St. Hirundo
• ‘Informatie verzamelen over routes en timing van Nederlandse
Boerenzwaluwen, mede ten behoeve van bescherming’
Specifieke vragen
• Waar liggen stopover- en overwinteringsgebieden?
• Lus-vormige trekroute, heen via Spanje, terug via Italië?
• 1 overwinteringsplek of omzwervingen binnen Afrika?
• Invloed weer in Afrika op overleving en broedsucces
• Fly-and-forage migratie strategie?

3. Geolocator studie 2011-2012
• 50 loggers, alleen mannen (overleving 40%)
• 5 gebieden, 10 loggers per gebied (RAS)
• 0.7 gram (<4 % lichaamsgewicht)
• Bevestiging als heuptasje / rugzakje
Foto: Jouke Altenburg
• Relatief onnauwkeurige techniek
• Licht over tijd
70
60
50
40
30
20
10
0
16 Sep 18:00
17 Sep 00:00
17 Sep 06:00
17 Sep 12:00
17 Sep 18:00
18 Sep 00:00
18 Sep 06:00
18 Sep 12:00
18 Sep 18:00
19 Sep 00:00
19 Sep 06:00
19 Sep 12:00
19 Sep 18:00
20 Sep 00:00
20 Sep 06:00

4. Positiebepaling: breedtegraad (noord – zuid)
21 Jun
21 Dec

5. Positiebepaling: lengtegraad (oost– west)
21 Jun, 12:00
21 Jun, 09:00

6. Positiebepaling: geen breedtegraad tijdens equinox
21 Jun
21 Sep

7. Positiebepaling: wel lengtegraad tijdens equinox
21 Sep 12:00
21 Sep 09:00

8. Datalogger, dus alleen informatie als je vogel terugkeert
Foto: Jouke Altenburg

9. 0
10
20
30
40
50
60
70
0
10
20
30
40
16 Sep 18:00
16 Jul 18:00
17 Sep 00:00
17 Jul 00:00
17 Sep 06:00
17 Jul 06:00
17 Sep 12:00
17 Jul 12:00
17 Sep 18:00
17 Jul 18:00
% terugkomst
Geringd in 2011
18 Sep 00:00
18 Jul 00:00
Teruggevangen in 2012
18 Sep 06:00
18 Jul 06:00
* Chi-kwadraat = 1.978, df = 1, P=0.16
18 Sep 12:00
18 Jul 12:00
10
50
20.0 %
Resultaten: terugkomst en kwaliteit data
18 Sep 18:00
18 Jul 18:00
Loggervogels
19 Sep 00:00
19 Jul 00:00
15
46
19 Sep 06:00
19 Jul 06:00
32.6 %
19 Sep 12:00
Referentievogels
19 Jul 12:00
19 Sep 18:00
19 Jul 18:00
20 Sep 00:00
20 Jul 00:00
20 Sep 06:00
20 Jul 06:00

10. Boerenzwaluw B879 (Terwispel, Friesland)

11. Boerenzwaluw B879 (Terwispel, Friesland)
Herfst
Vertrek: 24 September
Passage Mid. Zee: 4 Oktober
Passage Sahara: 14 Oktober
Aankomst: 25 Oktober
Totale duur: 31 dagen
Totale afstand: 7.260 km
Migratie snelheid: 235 km/dag
Reis snelheid: 404 km/dag

12. Boerenzwaluw B879 (Terwispel, Friesland)
Herfst
Vertrek: 24 September
Passage Mid. Zee: 4 Oktober
Passage Sahara: 14 Oktober
Aankomst: 25 Oktober
Totale duur: 31 dagen
Totale afstand: 7.260 km
Migratie snelheid: 235 km/dag
Reis snelheid: 404 km/dag
Voorjaar
Vertrek: 25 Maart
Passage Sahara: 11 April
Passage Mid. Zee: 22 April
Aankomst: 29 April
Totale duur: 35 dagen
Totale afstand: 7.650 km
Migratie snelheid: 222 km/dag
Reis snelheid: 463 km/dag

13. Boerenzwaluw B903 (Culemborg, Gelderland)
Foto: Jouke Altenburg

14. Boerenzwaluw B903 (Culemborg, Gelderland)
Herfst
Vertrek: 23 September
Aankomst: 18 Oktober
Totale duur: 25 dagen
Totale afstand: 6.500 km
Migratie snelheid: 258 km/dag
Reis snelheid: 369 km/dag

15. Boerenzwaluw B903 (Culemborg, Gelderland)
Voorjaar
Vertrek: 30 Maart
Aankomst: 25 Mei
Totale duur: 56 dagen
16-21 April, problemen in de Sahara;
Vogel keert om!
DREAM (Barcelona Supercomputer Center)

16. Problemen met Sahara passage
• 4 van de 8 zwaluwen draaien om boven Sahara!
• Zandstormen zijn mogelijke verklaring, maar geolocators zijn onnauwkeurig
• Seizoensgebonden fenomeen, veel zandstormen in voorjaar
• Frequentie zandstormen is laatste decennia toegenomen

17. Samenvatting voor 8 Boerenzwaluwen

18. 8-vormige trekroute: Ringterugmeldingen
Najaar
Voorjaar

19. Overwinteringsgebieden
Kameroen: 2
Congo-Brazzaville: 1
Congo-Kinshasa: 2
Angola: 1
Zambia: 1
Botswana: 1
Foto: Bennie van den Brink

20. Timing van migratie
60
50
40
Latitude
B879
30 B882
20 B886
B888
10
B903
0 B906
-10 B908
B925
-20
-30
31 Mar 12
03 Mar 12
10 Mar 12
17 Mar 12
24 Mar 12
01 Oct 11
08 Oct 11
15 Oct 11
22 Oct 11
29 Oct 11
05 Nov 11
19 Nov 11
26 Nov 11
07 Jan 12
14 Jan 12
21 Jan 12
28 Jan 12
07 Apr 12
14 Apr 12
05 May 12
12 May 12
19 May 12
26 May 12
21 Apr 12
28 Apr 12
02 Jun 12
09 Jun 12
12 Nov 11
03 Sep 11
10 Sep 11
17 Sep 11
24 Sep 11
04 Feb 12
11 Feb 12
18 Feb 12
25 Feb 12
03 Dec 11
10 Dec 11
17 Dec 11
24 Dec 11
31 Dec 11
• Weinig variatie in vertrek uit broedgebied
• Aankomst overwinteringsgebied bepaald door duur herfsttrek (snelheid x afstand)
• Variatie duur overwinteren bepaalt vertrekdatum uit overwinteringsgebied
• Aankomstdatum broedgebied bepaald door vertrek datum overwinteringsgebied x
migratie snelheid (vertraging door omkeren boven Sahara)

21. Samenvatting voor 8 Boerenzwaluwen
Najaar Voorjaar Voorjaar
(geen vertraging) (wel vertraging)
# Individuen 8 4 4
Vertrek 22 September 27 Maart 11 Maart
Aankomst 21 Oktober 28 April 8 Mei
Totale duur (dagen) 29 32 57
Stopover dagen 9 11 24
Reis-dagen 20 21 33
Afstand 7400 8500 9400
Totale snelheid 265 272 167
Reis-snelheid 390 418 313

22. Hoge dagelijkse reis-snelheden?
• Eigen vliegsnelheid Boerenzwaluw: 11.9 m/s (43 km/uur)
• 11 uur vliegen -> 463 km
• Rugwind van 5 m/s: 670 km in 11 uur
• Tegenwind van 5 m/s: 270 km in 11 uur
Reis snelheid Migratie snelheid
600 350
500 300
km/dag
km/dag
400 250
200
300
150
200 100
100 50
0 0
Visarend
Visarend
Zwarte Ooievaar
Zwarte Ooievaar
Grote Karekiet
Grote Karekiet
Boerenzwaluw
Boerenzwaluw
Grauwe Klauwier
Gierzwaluw
Grauwe Klauwier
Gierzwaluw
Bruine Kiekendief
Bruine Kiekendief
Purperzwaluw
Purperzwaluw

23. Implicaties voor bescherming
• Bescherming is complex: zwaluwen
gebruiken veel verschillende sites
• Geolocators onthullen waar zwaluwen
uithangen, onderzoek is nodig om uit te
zoeken wat ze daar doen
• Habitatgebruik (ook overdag), effecten
weer
• Identificeren mogelijke knelpunten?
• Geschikt habitat onder druk?
• Gebruik pesticiden?
• Knelpunten aanpakken via voorlichting en
politiek

24. Conclusies en toekomst
• Met geolocators zijn trekwegen / overwinteringsgebieden in kaart gebracht
• Groot overwinteringsgebied (hoe zit het met West Afrika?)
• 8-vormige trekroute
• West Afrika waarschijnlijk belangrijk voor stopovers vlak voor Sahara passage
• Passage Sahara in voorjaar lijkt een bottleneck (zandstormen?)
• Onderzoek gaat door: 50 nieuwe geolocators aangebracht zomer 2012
• Ander model logger, ander type harnas -> hopenlijk geen effect meer op overleving
• Onderzoek in Afrika?
Foto: Bennie van den Brink
Foto: Bennie van den Brink

25. Dank!
• Ringers: Jan de Jong, Peter Das, Oebele Dijk, Willem Bil, Johan Drop, Leonard
Rouhof, Harry Linckens, Theo Boudewijn, Marc Collier, Jouke Altenburg, Bennie van den
Brink, Benno van den Hoek
• Boeren & schuur/stal-eigenaren!
• Vogelbescherming (Jouke Altenburg)
• Vogeltrekstation (Henk van der Jeugd)
• Stichting Hirundo (Bennie van den Brink)
• Financiering: Vogelbescherming
Foto: Jouke Altenburg