Deze presentatie werd getoond tijdens Visie 2014 op woensdag 5 februari 2014 in Zutphen. Gastspreker Bert Bruggink gaf een verhelderende en inspirerende kijk op de ontwikkelingen in de Nederlandse economie.

1. Visie 2014
5 februari 2014
Door Bert Bruggink

2. Crisis op crisis
wanneer houdt het op?
Bert Bruggink
Chief Financial and Risk Officer
Rabobank

3. Grote veranderingen in 2008…
3

4. Agenda
• Kredietcrisis
• Financiële crisis
• Economische crisis
• Landencrisis
• Toezicht- en regelgevingscrisis
• Pensioencrisis
• Voedselcrisis
• Bezuinigingscrisis?
• Economische Visie
4

5. Kredietcrisis
Goedkoop krediet, dure huizen
• Lage rente 2002-2004
-
Weinig wanbetaling
Speurtocht rendement
Rommelhypotheken
Speculatie
Stijgende huizenprijzen
• Rentes omhoog 2004-2006…
- Luchtbel geknapt
- Betalingsproblemen subprime
- ‘Resets’ dreef gedwongen verkoop
• Sinds 2012 herstel vanuit zeer diep dal
5

6. Kredietcrisis
Securitisatie: tweedehands leningen
• Gebundelde pakketten leningen in aparte
BV’s (conduits, SPV, SIV, …)
• Risicomandjes met credit ratings
• Laagste mandje eerst geraakt
• Liquiditeitsrisico
• Banken als sponsoren
• $2500mrd uitgegeven in 2006
• $1900mrd in entiteiten
• Waarvan ¼ subprime
• Originate-to-distribute:
Einde business model
6

7. Financiële crisis
Van marktimplosies naar afboekingen
•
Betalingsproblemen subprime
•
ABCP-beleggers lopen weg
•
Liquiditeitsnood speciale vehikels
•
Spanning interbancaire geldmarkt
•
Onzekerheid en wantrouwen
•
Besmetting op financiële markten
Top-10 verliezen en afboekingen banken
Citigroup
112,2
Wachovia
•
Wat is de prijs?
•
Enorme afboekingen ($1000 miljard)
101,9
Bank of America
69,6
Merrill Lynch
55,9
UBS
53,1
JPMorgan Chase
49,2
Washington Mutual
•
Slachtoffers (NIBC, Northern Rock)
•
Schaars kapitaal selectiever ingezet
45,3
HSBC
42,2
Wells Fargo
32,8
Royal Bank of Scotland
31,9
Rabobank
$ mrd
3,5
0
20
40
60
80
100
120

8. Financiële crisis
Eind 2008: Systeemrisico’s & nationalisaties
AIG aan de rand van de afgrond
•
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Lynch fuseert, Morgan Stanley en
Goldman Sachs worden ‘gewone’ banken
Einde business model
okt
dec
feb
apr
jun
aug
•
Fortis
•
•
30
(in euro)
25
20
•
15
10
0
mei
IJsland failliet na val Glitner, Landsbanki
(IceSave), Kaupthing
VS: $700mrd reddingsfonds
Europa: > €1000mrd garanties;
€190- €230mrd injecties
Nederland: nationalisatie Fortis/ABN;
€20mrd ‘stroppenpot’ voor
kapitaalinjecties; €200mrd
garantieregeling bancaire leningen
5
8
Grote zakenbanken:
Bear Stearns weg, Lehman valt om, Merril
aug
nov
feb
mei
aug

9. Financiële crisis
Alle registers open
• Liquiditeits-Tsunami centrale banken
• Staatskapitaal naar banken
• Nationalisaties
• Opkoopregelingen
• Garantieregelingen
• Verstandige aanpassing boekhoudregels
9

10. Financiële crisis
Stabilisatie tot nu toe telkens tijdelijk
• Medio 2009 – medio 2011:
stabilisatie en herstel
%-punt
%-punt
Eurozone
4,5
4,5
renteopslag 10 jr bedrijfsobligaties
t.o.v. 10 jr staatsobligaties
• (Gedeeltelijk) beursherstel
3,5
2,5
2,5
1,5
1,5
0,5
• Risicopremies in veel markten
weer naar beneden
3,5
0,5
-0,5
-0,5
03
04
05
06
07
AAA
• Maar: voornamelijk gedreven
door extreem ruim monetair
beleid
• Veel (nieuwe) onzekerheden
waaronder eurocrisis, traag
herstel, ‘tapering’ impact op
opkomende markten
1900
1800
1700
1600
1500
1400
1300
1200
1100
1000
900
800
700
600
2007
08
09
10
AA
11
12
13
A
14
BBB
600
Beursstabilisatie
550
500
450
400
350
300
250
200
150
2008
2009
2010
S&P 500 (l)
2011
2012
2013
AEX (r)
2014

11. Economische crisis
Na de Grote Recessie van 2009 …
11

12. Economische crisis
… het Langzame Herstel
12

13. Economische crisis
Mate van herstel zeer ongelijk verdeeld
220
200
index
Industriële productie, index, 2000=100
en exponentiële trendlijn voor 1991-heden
index
220
200
180
180
160
160
140
140
120
120
100
100
80
80
00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13
Opkomende wereld
Wereld
Ontwikkelde wereld

14. Economische crisis
Mondiaal herstel trekt langzaam aan
– Opkomende markten blijven belangrijkste groeimotor. Zij blijven
echter voorzichtig met groeistimulering
– In westerse wereld moet het herstel vooral komen van de VS en in
mindere mate het VK
– Japan stimuleert korte termijn via ‘Abenomics’, maar lange
termijn afhankelijk van structurele hervormingen
– Groei eurozone broos en ongelijk verdeeld. Periferie nog altijd
gebukt onder bezuinigingen en private schuldafbouw

15. Economische crisis
Herstel op verschillende snelheden
15

16. Landencrisis
Fors opgelopen staatsschulden
%-BBP
%-BBP
250
250
Bruto staatsschuld
200
200
150
NED
100
100
50
50
0
16
150
0
2007
2013 (IMF raming)

17. Landencrisis
Geloofwaardigheidtekort & -overschot
Rente op 5 jaars staatsobligaties
%-punten
%-punten
24
24
21
21
18
18
15
15
12
12
9
9
6
6
3
3
0
2009
0
2010
Nederland
2011
Ierland
2012
Portugal
2013
Italië
2014
Spanje

18. Landencrisis
Hoe is de domino te stoppen?
18

19. Landencrisis
Zorgelijke ‘State of the Union’

20. Landencrisis
Inmiddels wel echt herstel VS huizenmarkt
% j-o-j
Woningen te koop
(verkoopmaanden)
15
25
20
12
15
10
5
9
0
-5
6
-10
-15
3
-20
-25
0
00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13
Huizenprijzen (l)
20
Nieuw (r)
Bestaand (r)

21. Pensioencrisis
Bezuinigen op toezeggingen onvermijdelijk
• Gaat de rente (snel) weer omhoog?
• Mag met beursherstel worden gerekend?
• Hoeveel ouder gaan we nog worden?
• Verhoging AOW-leeftijd onvermijdelijk
• Verhoging pensioenleeftijd eveneens
• Verminderen toezeggingen (bijvoorbeeld: basis +
variabel)
• Lagere uitkering naarmate mensen ouder worden
21

22. Pensioencrisis
Rente is vaker lang laag geweest
22

23. Pensioencrisis
Int’l perspectief: dure toezeggingen
120
%
%
Netto inkomensvervanging (%) door pensioen
t.o.v. gemiddeld inkomen
100
120
100
80
80
60
60
40
40
20
20
0
Zweden
Finland
Portugal
België
Luxemburg
Griekenland
Frankrijk
Noorwegen
Zwitserland
Duitsland
VK
Italië
Spanje
Ierland
Denemarken
23
Oostenrijk
Nederland
0

24. Pensioencrisis
Int’l perspectief: veelal staats-”gedekt”
120
Netto inkomensvervanging door pensioen
naar type pensioenvoorziening
%
%
100
120
100
80
80
60
60
40
40
20
20
Vrijwillig privaat
24
Verplicht privaat
Denemarken
Nederland
Zweden
Ierland
VK
Zwitserland
België
Noorwegen
Duitsland
Finland
Portugal
Luxemburg
Griekenland
Frankrijk
Italië
Spanje
0
Oostenrijk
0
Publiek

25. Pensioencrisis
Wie veel heeft, kan veel verliezen
% BBP
140
Activa pensioenfondsen
% BBP (2011)
% BBP
140
120
120
100
100
80
80
60
60
40
40
20
20
25
0
NL
IS
CH
GB
AU
FI
US
CA
DK
IE
JP
NZ
SE
ES
PT
NO
DE
AT
IT
BE
LU
FR
GR
0

26. Voedselcrisis
Voedselprijzen stevig omlaag
450
450
400
400
350
350
300
300
250
250
200
200
150
150
100
100
50
50
Voedselprijzen, ontwikkeling in USD, index 2005=100
0
0
05
06
07
Sojabonen
08
09
Tarwe
10
11
12
Mais
13
14
Rijst

27. Voedselcrisis
Voedsel voor olie
$
$
400
160
350
140
300
120
250
100
200
80
150
60
100
40
50
20
0
0
99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14
Graangewassen & oliezaden (l)
27
Ruwe Noordzeeolie (r)

28. Voedselcrisis
Voedsel en vrede
“Food is the very basis of all reconstruction:
hunger and insecurity
are the worst enemies of peace”
George Marshall (1880 - 1959)
Bron: Toespraak aan de Universiteit van Harvard,
June 5, 1947, over het concept-Marshall Plan
28

29. Voedselcrisis
Onrust Midden-Oosten / Arabische Liga
30%
34%
20%
35%
63%
36%
53%
37%
60%
24%
41%
aandeel voedselbestedingen in beschikbaar inkomen
(Nederland: 13,3%)

30. Voedselcrisis
Niet zomaar opgelost
Vraag blijft sterk groeien Aanbodgroei is uitdaging
• Opkomende markten
• Landbouwgrond schaars
• Verstedelijking,
welvaartsgroei &
dieetvoorkeuren
• Watervoorziening
• Speculatie &
monetair beleid
• Lage voorraden &
weersinvloeden
volatiele markt
30
• Biobrandstoffen

31. Crisis op crisis
Wanneer houdt het op?
• Jarenlange stagnatie huizenprijzen mogelijk
Inkomens onder druk. Bezuinigingsdruk & HRA.
• Lagere economische groei dan in het verleden
Verhulde zegening: verkleint kans op volgende crisis
• Alsnog handelsbarrières opgeworpen
Pijn nu voelbaar bij bredere bevolking. Populistische
maatregelen niet uit te sluiten. Currency wars.
• Nieuwe euro-spanningen of Japan-crisis
31

32. Crisis op crisis
Foutenmarge is flinterdun
• Voor overheden in het algemeen
Overheidsschulden fors hoger t.o.v. voor de crises
• Voor Europese leiders in het bijzonder
‘Doormodderen’ drukt via sentiment zwaar op economie
• Voor het bedrijfsleven en arbeidsmarkt
Verliezen van Grote Recessie nog niet goedgemaakt. Op
arbeidsmarkt dreigen verloren generaties te ontstaan.
• Voor politici en toezichthouders
Extra regels en heffingen voor financiële sector vanuit
genoegdoening / gelegenheidsargumenten riskant

33. Economische Visie
Wankel perspectief
33

34. Economische Visie
Azië wordt steeds bepalender
34

35. Economische Visie
‘Tapering’ zal rentes verder omhoog duwen
%
%
10-jaars staatsrentes
7
7
6
6
5
5
4
4
3
3
2
2
1
1
0
0
07
08
09
VS
35
10
11
12
Eurozone
13
14

36. Economische Visie
Effecten op kwetsbare opkomende markten
104
Index
2013=100
Financiële condities opkomende markten
Bernanke's aankondiging
%
6,5
102
6,3
100
6,1
98
5,9
5,7
96
94
92
BBP (PPP) gewogen gemiddelde:
BR, CL, CN, CZ, HU, IL, IN, KR,
MX, MY, PH, PO, RU, TH, TR, ZA.
5,5
5,3
90
5,1
88
4,9
Wisselkoers vs USD (l)
Staatsrente (10j, r)
36
Aandelenmarkt (l)

37. Economische Visie
Eurozone: asymmetrische herbalancering
% eurozone-BBP
% eurozone-BBP
3
3
2
2
1
1
0
0
-1
-1
-2
Samenstelling van de lopende rekening
van de betalingsbalans van de
eurozone, vierkwartaalsgemiddelde
-2
-3
-3
96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13
DE
BeLuFnAt
IT
FR
ES
37
NL
EL
PT
IE
SlSkMtCy

38. Economische Visie
Eurozone: kredietverlening blijft krimpen
%
14
Eurozone kredietverlening aan private sector, MFI's exclusief
eurosysteem, seizoensgecorrigeerd
%
3.5
12
3.0
10
2.5
8
2.0
6
1.5
4
1.0
2
0.5
0
0.0
-2
-0.5
-4
-1.0
04
05
06
07
08
3m/3m (r)
38
09
10
11
12
j-o-j (l)
13

39. Economische Visie
Institutionele vormgeving nog niet volmaakt
• Aanscherping van de begrotingsdiscipline
– Stabiliteits- en Groeipact: minder politieke invloed
– Fiscal Compact: structureel begrotingsevenwicht in
grondwet vastleggen
• Toevoeging van economische beleidscoördinatie
– Europees semester : advisering budgettair en economisch
beleid
– Procedure voor macro-economische onevenwichtigheden
• Bouwen aan de bankenunie
– Strikter voor ‘nationale kampioenen’
– Resolutiemechanisme + fonds: breekt het de link?
39

40. Economische Visie
Nederland: midden in ‘lange stagnatie’
125
120
index
index
Index waarbij t=0 is hoogtepunt reële
economische activiteit voor recessie
115
recessie jaren tachtig
125
120
115
110
110
105
105
100
100
95
Grote Depressie
90
Lange stagnatie
95
90
85
85
-5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1930=100
40
2008=100
1980=100

41. Economische Visie
Nederland: belangrijkste handelspartners
16
%
Aandeel in de export van Nederlandse toegevoegde waarde
%
16
14
14
12
12
10
10
8
8
6
6
4
4
2
2
0
0
Toegevoegde waarde
41

42. Economische Visie
Consumptie zwak ondanks netto vermogen
%-BBP
Pensioenvermogen en huishoudschuld, 2011
%-BBP
140
140
120
120
100
100
80
80
60
60
40
40
20
20
0
0
NL DK GB IE US NO PT ES LU BE DE FI FR GR AT IT
bruto huishoudschuld
42
pensioenvermogen tweede pijler

43. Economische Visie
Schuldafbouw nog niet begonnen
140
% BBP
% BBP
Schuld van huishoudens
als percentage van BBP
140
130
130
120
120
110
110
100
100
90
90
80
80
70
70
60
60
50
50
40
40
90
92
94
Nederland
43
96
98
00
02
04
Verenigd Koninkrijk
06
08
10
12
Verenigde Staten

44. Economische Visie
Woningmarkt: begin van broos herstel
x 1000
18
16
14
12
10
8
%
6
4
2
0
-2
-4
20
18
16
14
12
10
8
Aantal transacties, seizoensgecorrigeerd
12-maands gemiddelde
6
4
2
PBK index, seizoensgecorrigeerd,
verandering van 3-maands gemiddeld t.o.v de vorige 3 maanden
0
03
04
05
06
07
08
Prijsontwikkeling
44
09
10
11
12
13
Transacties

45. Bekijk morgen de presentatie
op www.kennisvloer.nl