Pdf lezing Peter Tom Jones, Schoten, 27-11-2013, over het belang van transitiedenken en lokaal klimaatbeleid, met aandacht voor potentiële valkuilen.

1. De transitie naar
duurzaamheid:
pleidooi voor een
systeemvisie
Dr. Ir. Peter Tom Jones
(IOF Onderzoeksmanager KU
Leuven, SIM² & Voorzitter iCleantech Vlaanderen vzw)
27-11-2013, Schoten

2. Overzicht
• Welkom in het Antropoceen
• Oplossingen
o
o
Transitiemanagement als nieuw kader
Transitiepaden naar duurzaamheid
• Een nieuwe visie op klimaatbeleid
• Besluit: transities leveren massa’s
voordelen op
27/11/2013
2

3. Overzicht
• Welkom in het Antropoceen
• Oplossingen
o
o
Transitiemanagement als nieuw kader
Transitiepaden naar duurzaamheid
• Een nieuwe visie op klimaatbeleid
• Besluit: transities leveren massa’s
voordelen op
27/11/2013
3

4. Het uitgangspunt: Economie = deelsysteem Aarde
(cf. UNEP, 2010)
27/11/2013
4

5. Het uitgangspunt: Economie = deelsysteem Aarde
(cf. UNEP, 2010)
27/11/2013
5

6. Materialenafhankelijkheid
Bron: D. Cohen, New Scientist, 2007
27/11/2013
6

7. Supply risk
Kritieke grondstoffen voor de EU
Economic importance
27/11/2013
7

8. …cruciaal voor de groene economie!
Wind energy, electric
cars, energy saving
lamps
Supply risk
Catalysts
PV energy
Batteries
Economic importance
27/11/2013
8

9. Het preanalytische uitgangspunt
Economie = deelsysteem Aarde (cf. UNEP, 2010)
27/11/2013
9

10. Een groeiende ecologische voetafdruk
Bron: Living Planet Report 2012
27/11/2013
10

11. Het Rockströmdiagram
Bron: J. Rockström et al., Nature,
461, 2009
27/11/2013
12

12. Het Rockströmdiagram
Bron: J. Rockström et al., Nature,
461, 2009
27/11/2013
13

13. 6e massa-extinctie?
14

14. Oorzaken van verlies aan biodiversiteit
‘Big Five’
Verdwijnen
van habitat
Overbejaging en
-bevissing
Invasieve soorten
Vervuiling
En hun interacties !
Klimaatverandering
15

15. Het Rockströmdiagram
Hans Poertner: "The current rate
of change is likely to be more
than 10 times faster than it has
been in any of the evolutionary
crises in the earth's history."
Bron: J. Rockström et al., Nature,
461, 2009
27/11/2013
16

16. Het Rockströmdiagram
Bron: J. Rockström et al., Nature,
461, 2009
27/11/2013
17

17. Het klimaatprobleem
400 ppm
“...the last time so much
greenhouse gas was in
the air was several million
years ago, when the
Arctic was ice-free,
savannah spread across
the Sahara desert and
sea level was up to 40
metres higher than
today.”
Bron: The Guardian, 11
Mei 2013
27/11/2013
18

18. Het klimaatprobleem (The Perfect Storm,
WEF)
Bron: Nature, December 2011
Bron: World Bank, 2012
27/11/2013
20

19. 27/11/2013
22

20. Haiyan, Filipijnen, 2013
23

21. Conclusie: transitie naar andere economie
• Koolstofarm: reductie uitstoot van broeikasgassen met
ongeveer 90% tegen 2050
• Circulair: slim sluiten van kringlopen – afval wordt voedsel
• Deze grote maatschappellijke uitdagingen staan ook
centraal in Horizon 2020, Europese Commissie:
o
o
o
o
o
o
27/11/2013
Health & well being
Food security and Bio-based economy
Secure, clean and efficient energy
Smart, green and integrated transport
Resource efficiency and climate
Inclusive, innovative and secure societies
27

22. Overzicht
• Welkom in het Antropoceen
• Oplossingen
o
o
Transitiemanagement als nieuw kader
Transitiepaden naar duurzaamheid
• Een nieuwe visie op klimaatbeleid
• Besluit: transities leveren massa’s
voordelen op
27/11/2013
28

23. Transitiemanagement
• Derk Loorbach, 2007: “… we are facing persistent societal
problems of such complexity, that we cannot easily solve
them by means of traditional approaches. (…)
sustainability can not be delivered by top-down
approaches or bottom-up innovation (…) governance
approaches are needed that are able to take into account
a very long time horizon, a multitude of actors with
different perspectives, different levels of scale and
uncertain future development. By taking societal
complexity as point of departure, transition management
offers an integrative framework (…) for social innovation
towards sustainability.”
27/11/2013
29

24. Parallelle transities...
Energiebeheer
Materialenbeheer
Financiën
27/11/2013
30
Mobiliteit
Voeding
Wonen
Cultuur & educatie

25. Van probleemanalyse  Leitbilder  transitiepaden
 transitie-experimenten (J. Rotmans, 2009)
Figuur: VITO
27/11/2013
31

26. Leuven Klimaatneutraal 2030
32

27. Van probleemanalyse  Leitbilder  transitiepaden
 transitie-experimenten (J. Rotmans, 2009)
Figuur: VITO
27/11/2013
33

28. Multi-actor, vernieuwingsgezinde netwerken
 koplopersmodel – quadruple helix
Overheid
“Triple helix”
Kennisinstellingen
Bedrijven
27/11/2013
Civiele samenleving
34

29. Overzicht
• Welkom in het Antropoceen
• Oplossingen
o
o
Transitiemanagement als nieuw kader
Transitiepaden naar duurzaamheid
• Een nieuwe visie op klimaatbeleid
• Besluit: transities leveren massa’s
voordelen op
27/11/2013
35

30. 1. Systeemtechnologische innovatie en
nieuwe business modellen
Energietransitie
• Energie-efficiëntie &
Restwarmte optimaal
benutten
27/11/2013
37

31. 1. Systeemtechnologische innovatie en
nieuwe business modellen
Energietransitie
• Energie-efficiëntie &
Bron beeld:
www.geni.org
Restwarmte optimaal
benutten
• Hernieuwbare energie
(macro-meso-micro)
• (Super)Smart Grids
27/11/2013
38

32. 1. Systeemtechnologische innovatie en
nieuwe business modellen
Energietransitie
Materialentransitie
• Energie-efficiëntie
• Restwarmte optimaal
• Slim sluiten
• EcoDesign (LCA)
• Verbruikers  gebruikers
benutten
• Hernieuwbare energie
(inclusief bio-based
economy)
• (Super)Smart Grids
27/11/2013
45

33. 1a. Closing the loop…
Bron: P.T. Jones et al., JOM, December 2012
27/11/2013
46

34. Hoe het niet moet…
27/11/2013
47

35. Stadsmijnbouw (bv. Edele metalen recycling
in Umicore)
27/11/2013
48

36. Enhanced Landfill Mining: Vlaanderen =
koploper
Bron: Knack, 2012
27/11/2013
49

37. 1b. Ecodesign for recycling
• Multifunctionaliteit & modulariteit
• Ecodesign:
o
Voor hergebruik, reassemblage, sluiten kringlopen,
minimale impact tijdens gebruiksfase
o
Ook op systeemniveau (bv. stadsplanning)
• Additive manufacturing (cf. 3D-printing)
• Nieuwe reguleringsvormen
o
27/11/2013
Extended producer responsibility (EPR) &
terugnameplicht
50

38. 1c. Nieuwe business modellen - Van
producten naar diensten
• In volle opmars (cf. Jeremy
Rifkin, The Third Industrial
Revolution, 2011):
o
o
o
27/11/2013
Van verkopers-kopers naar
leveranciers-gebruikers
Van producten en bezit naar
diensten en toegang
Voorbeelden: ProductService Systems (autodelen,
leasing, CSA, Couch Surfing,
Performance Contracting,
Shared Savings Agreement),
ESCO’s, Coöperatieven
51

39. Third Industrial Revolution (2011)
• Samengaan van
internet- en
energierevolutie
• Kernwoorden :
o
o
o
o
27/11/2013
Distributed lateral
power
Participation in open
commons,
Access to global
networks
Social capital &
entrepreneurship
Bron: Wilson & Post, Small Bus Econ, 40,
2013
52

40. 2. Naast technologie ook gedragsveranderingen –
systeemniveau & collectief
27/11/2013
54

41. Terug naar boomhutten? Neen, danku
27/11/2013
55

42. Urgenda, 2010
27/11/2013
56

43. Leuven Klimaatneutraal 2030
27/11/2013
57

44. Overzicht
• Welkom in het Antropoceen
• Oplossingen
o
o
Transitiemanagement als nieuw kader
Transitiepaden naar duurzaamheid
• Een nieuwe visie op klimaatbeleid
• Besluit: transities leveren massa’s
voordelen op
27/11/2013
58

45. Waarom? Top-down, mondiaal klimaatbeleid
komt niet van de grond
UNFCCC Proces COPx  Kyoto, post-Kyoto...
Heel moeilijk...
27/11/2013
59

46. Waarom? Top-down, mondiaal klimaatbeleid
komt niet van de grond
UNFCCC Proces COPx  Kyoto, post-Kyoto...
Heel moeilijk...
Én
én
Hoopgevend… Lokale
overheden sneller pro-actief
Bottom-up proces: gemeenten, steden,
provincies nemen het voortouw...
27/11/2013
60

47. Steden gaan voorop in de strijd tegen de
klimaatveranderingen
Bron: J. Dirix, W.
Peeters, J. Eyckmans,
P.T. Jones, S. Sterckx,
Climate Policy, 2013
27/11/2013
61

48. Waarom? Opwarming > 2°C & steden staan in
frontlinie klimaatoorlog
27/11/2013
62

49. Van kwetsbaarheid naar veerkracht
Bron: Tyler & Moench, Climate and Development, 4 (4), 2012
27/11/2013
63

50. Waarom? Veerkrachtige stad is een absolute
noodzaak
• “Capaciteit om schokken te
absorberen zonder
systeemschade op te
lopen”
• Cruciale eigenschap in
21e eeuw (Cf. Sandy, New
York)
• Bv. groen in stad: als
buffer voor wateroverlast
en extreme hitte
27/11/2013
66

51. C40 Cities: http://www.c40cities.org/
Bron: Policy Sci, 45, 2012
27/11/2013
67

52. EU Burgemeestersconvenant
http://www.covenantofmayors.eu/index_en.html
• 4627 leden & 167 miljoen inwoners
• Mission statement: “(…) By their commitment, Covenant
signatories aim to meet and exceed the European Union
20% CO2 reduction objective by 2020.”
27/11/2013
68

53. De Vlaamse klimaatkaart – Klimaatneutrale
Klimaatprocessen in Vlaanderen
processen en EU projecten
Antwerpen 2050
Brugge klimaatneutraal 2050
Stadslab

54. Voorbeeld: project LKN 2030
• Stad Leuven, KU Leuven, Leuvense
ondernemingen en Leuvense
middenveld beslisten in 2011 om
een gezamenlijk project op te starten
o
o
“Leuven Klimaatneutraal 2030”
(codenaam: LKN 2030)
Tegen 2030 op grondgebied Groot
Leuven geen netto uitstoot meer van
koolstofdioxide (CO2), methaan of
lachgas
• 9 November 2013:
oprichtingsvergadering vzw LKN
2030
27/11/2013
75

55. Synthese nulmeting Stad Leuven
• Emissies (Scope 1 + 2):
60% gebouwen, 25%
mobiliteit
• Alle Leuvenaars samen
incl. bedrijven: 250 miljoen
EURO/jaar aan energie:
• Leuven: 31% groene
stroom, vooral door import
o
27/11/2013
Eigen productie aan energie:
< 1% consumptie
78

56. LKN 2030: resultaten Fase 1
Scenario’s naar
klimaatneutraliteit (rechts)
Bron: H. Vandevyvere et al.,
Eindrapport LKN 2030,
2013
27/11/2013
80

57. Project Tweewaters Leuven – From a grey
industrial zone to a sustainable community
27/11/2013
81

58. Project Tweewaters Leuven – From a grey
industrial zone to a sustainable community
27/11/2013
82

59. Aandachtspunten voor klimaatneutrale
processen
• Zorg voor wetenschappelijke onderbouw
o
o
Gedetailleerde nulmeting
Impact/consistentie serie van maatregelen
• Quadruple helix aanpak is essentieel
o
o
o
Betrek captains of society (Cf. G20 Leuven) – top-down
Betrek brede laag van experten – bottom-up (Cf. Leuvens
Klimaatforum, Thematische Cellen)
Communiceer naar en betrek bevolking – bottom-up - Aandacht
voor positieve aspecten klimaatbeleid
• Vermijd inconsistente boodschappen en praktijken
o
27/11/2013
(bv. “Leuven fietsstad” versus “fietsrazzia’s”, “Leuven autoluw” vs.
Nieuwe parkeergarages in centrum)
85

60. Aandachtspunten voor klimaatneutrale
processen
• Zorg voor robuustheid in proces
o
o
Richt een onafhankelijke organisatie op m.b.v. kernactoren (cf. vzw
LKN 2030) – governance aspecten
Over partijpolitieke grenzen & electorale cycli heen
• Aandacht voor alternatieve financiering –
klimaatfonds/crowd funding
27/11/2013
86

61. Overzicht
• Welkom in het Antropoceen
• Oplossingen
o
o
o
Een gefaseerde aanpak
Transitiemanagement als nieuw kader
Transitiepaden naar duurzaamheid
• Een nieuwe visie op klimaatbeleid
• Besluit: transities leveren massa’s
voordelen op
27/11/2013
87

62. De voordelen van een transitiebeleid
• Resilience
o
o
o
o
Nieuwe jobs
Daling energiefactuur
Energie-, materialen- en voedselautonomie
Leefbare steden – minder gezondheidskosten
• (Pittel en Rubbelke, 2008)
o
Kenniseconomie cleantech & aantrekken investeringen
• Hier en nu, geen vrijbuiters
• Katalysator voor koerswijziging op hogere
schaalniveaus
27/11/2013
89

63. Dank voor de aandacht!
27/11/2013
90