Орон нутгийн засаглалын төлөв байдлыг хэмжихүй: Хэрэглэгчийн гарын авлага, УБ, 2010, НҮБХХ-ийн Осло дахь Засаглалын төв, Орчуулсан Я.Очирсүх

1. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí
òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é:
Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
1

2. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
2

3. ÎÐÎÍ ÍÓÒÃÈÉÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ÒªËªÂ
ÁÀÉÄËÛà ÕÝÌÆÈÕ¯É:
Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
2010 îí

4. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
Àãóóëãà
ÒÀËÀÐÕÀË
ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯ÃÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ
ÓÄÈÐÒÃÀË
Á¯ËÝà 1: ÎÐÎÍ ÍÓÒÃÈÉÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ¯ÍÝËÃÝÝ
1.1 Îðîí íóòãèéí çàñàãëàë ãýæ þó âý?
1.2 Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí íèéòëýã òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë
1.3 Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûã õýìæèõ¿é
1.4 Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûã ¿íýëýõèéí ó÷èð þó âý?
1.5 ¯íýëãýý õèéõýä þóí äýýð ãîëëîí àíõààð÷ áîëîõ âý?
1.6 ¯íýëãýýíèé íîðìàòèâ ¿íäýñ
1.7 Îëîí òàëûí îðîëöîîã õàíãàõ
1.8 ßìàð òºðëèéí ¿ç¿¿ëýëò àøèãëàõ âý?
1.9 Æåíäåð, ÿäóóðëûí ìýäðýìæòýé ¿ç¿¿ëýëò ñîíãîõ
1.10 ßìàð òºðëèéí ìýäýýëýë àøèãëàõ âý?
1.11 ¯íýëãýýíèé ä¿í áîäëîãîä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéí
íºõöºë áàéäëûí õ¿÷èí ç¿éëñ
1.12 Äýýä, äîîä øàòàíä òàéëàãíàõ çàð÷ìûã õýâø¿¿ëýõýä
¿íýëãýýíèé ä¿íã àøèãëàõ
1.13 Áàéãóóëëàãûí áîäëîãîä òóñãàõ áîëîìæ
Á¯ËÝà 2: ÒÝÐï¯Í ØÓÃÀÌÍÀÀÑ ÃÀÐÀÕ ÄÓÓ ÕÎÎËÎÉ
¯íýëãýýíèé åðºíõèé á¿òýö, á¿ä¿¿â÷èéã òîäîðõîéëîõ
Íàðèéí àðãàç¿é, àðãà÷èëàë àøèãëàõ
Àðãà àðãà÷èëëûã îðîí íóòãèéí íºõöºë áàéäàëä òîõèðóóëàõ
Îëîí çîðèëòûã õàíãàæ àæèëëàõ
¯íýëãýýíèé àæèëä èäýâõèòýé îðîëöîîã õàíãàõ
Óðàìøóóëàë áà òîãòâîðòîé áàéäàë
Òóóøòàé îðîëöîîã õàíãàõ
Îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû àæèëòíû ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã
Çàñãèéí ãàçðààñ çàñàãëàëûí òºñººëºëä øèëæèõ
Èðãýíèé íèéãìèéí èäýâõòíèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã
Àäèëòãàëûã òóõàéí îðîí íóòãèéí õàìààðàëòàé õîñëóóëàõ
Îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷èéí ¿¿ðýã
Êåéñ ñóäàëãàà 1
Êåéñ ñóäàëãàà 2
Êåéñ ñóäàëãàà 3
Êåéñ ñóäàëãàà 4
4

5. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
CÓÐÂÀËÆ ËÀÂËÀÃÀÀ
¯íýëãýýíèé àðãà õýðýãñë¿¿ä (¿ðãýëæëýë)
Ýõ ñóðâàëæèéí ëàâëàãààã õýðõýí àøèãëàõ
Íýãäñýí õ¿ñíýãò: “Cóðâàëæ ëàâëàãàà” õýñýãò òóñãàãäñàí àðãà õýðýãñëèéí ãîë
øèíæ ÷àíàð
1. Õîòûí çàñàãëàëûí èíäåêñ (ͯÁ-ÕÀÑÁ)
2. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí áàðîìåòð (Èìïàêò Ýëëàéýíñ)
3. Îðîí íóòãèéí õºãæëèéí òºëºº ñàéí çàñàãëàë “ÎÍÕÒÑÇ-ûí èíäåêñ
(Àôãàíèñòàí)
4. Îðîí íóòãèéí àðä÷èëëûí ¿íýëãýýíèé ãàðûí àâëàãà (Àðä÷èëàë áîëîí
ñîíãóóëüä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ îëîí óëñûí õ¿ðýýëýí)
5. Îðîí íóòãèéí àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä (Òîêâèëëå
ñóäàëãààíû òºâ áà ÍÍÕ)
6. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí øèíæèëãýýíèé àðãà÷èëñàí çààâàð
(ͯÁÕÕ)
7. Çàñàãëàëûí èíäåêñ (Èíäîíåçè, Êåìèòðààí ïàòíåðøèï)
8. Õîò, òîñãîíû çàõèðãààäûí àæëûí ã¿éöýòãýëèéã õýìæèõ ¿ç¿¿ëýëò –
MIDAMOS (Ïàðàãâàé)
9. Òºâ Àìåðèê äàõü àðä÷èëàë ñóäëàëûí òºâ: Òºâ Àìåðèê äàõü ýðõ ç¿éí
áîëîí áàéãóóëëûí çàñàãëàëûí ¿ç¿¿ëýëòèéí ñèñòåì (Ñåíòðî Ýñòóäèîñ
ïàðà ýëü Ôóòóðî)
10. Desde lo Local – Îðîí íóòãèéí õºãæëèéí òºëºº òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ
ñòðàòåãè (Ìåêñèê)
11. Åâðîïûí çºâëºëèéí àæ áàéäàë, äýâøëèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã èðãýäòýé
õàìòðàí áîëîâñðóóëàõ çààâàð: Çàñàãëàëûí ìîäóëèéã Òèìèñîàðà
(Ðóìûí)-ä àøèãëàñàí òóðøëàãà
12. Èðãýäèéí ¿íýëãýýíèé êàðò (Îëîí íèéòòýé õàðèëöàõ òºâ, Ýíýòõýã)
13. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí íèéãìèéí àóäèò (Áîñíè áîëîí
Ãåðöåãîâèíà)
14. Çàñàãëàë, òºðèéí ¿éë÷èëãýý õàíãàìæèéí íèéãìèéí àóäèò (Ïàêèñòàí)
15. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí ººðèéí ¿íýëãýý (Áàíãëàäåø)
16. Îðîí íóòãèéí õºãæëèéí òºëºº çàñàãëàëûí èíäåêñ - ÎÍÕÒÇ-ûí
èíäåêñ (Ôèëèïïèí)
17. ÿéöýòãýëä ñóóðèëñàí òýòãýëãèéí ñèñòåìä ìýäýýëýõ ¿íýëãýý
(ͯÁÕÕÑ)
18. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí ¿ð ä¿íãèéí ìåíåæìåíòèéí ñèñòåì
(Ôèëèïïèí)
Íîì ç¿é
Îðîí íóòãèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ àæèëä ¿íýëãýýíèé ä¿íã òóñãàõ
Îðîí íóòãèéí õóðëûí òºëººëºã÷èéí ¿¿ðýã
5

6. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
Òàëàðõàë
ÇÎÕÈÎÃ×ÈÄ
Àëåêñàíäðà Âàéëäå
Øèïðà Íàðàíã
Ìàðèå Ëàáåðã
Ëóèçà Ìîðåòòî
ÐÅÄÀÊÒÎÐ
Éîõèì Íàõåì, ͯÁÕÕ-èéí Îñëî äàõü Çàñàãëàëûí òºâ
ÒÀËÀÐÕÀË
Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûí àíõíû òºñëèéã áîëîâñðóóëàõàä îðîëöñîí Íåíàä
Ðàâà áîëîí Àíäðüþ Íèêñîí, ìºí ø¿¿ìæëýã÷ýýð àæèëëàñàí Ïîë âàí
Õóô (IDASA [ªÀÀÕ – ªìíºä Àôðèê äàõü Àðä÷èëëûí õ¿ðýýëýí])-ä áèä
ã¿íýý òàëàðõàæ áóéãàà èëýðõèéëüå.
Ìºí ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëñàí ͯÁ-ûí Àðä÷èëñàí çàñàãëàë
á¿ëãèéí àæèëòàí Ëåííè Ìîíòèýëü, ͯÁ-ûí Áàíãêîê äàõü á¿ñ íóòãèéí
òºâèéí àæèëòàí Õýíðèê Ôðåäáîðã íàðò òàëàðõàæ áàéíà.
Ýöýñò íü ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãà áèäíèé óóëçàæ ÿðèëöëàãà ñóðâàëæëàãà
àâñàí õ¿ì¿¿ñèéí õàìòûí á¿òýýë áèëýý. Çàñàãëàëûí àñóóäëûí ã¿í ã¿íçãèé
ìýäëýã, øèíý ñàíàà çýðãýý ñýòãýë õàðàìã¿é õóâààëöñàí òýäýíäýý ã¿íýý
òàëàðõàæ áàéíà.
ßðèëöëàãà ºãñºí õ¿ì¿¿ñèéí íýð
• Áèøíó Ïóðè, Õºòºëáºðèéí ¿íäýñíèé ìåíåæåð, ͯÁÕÕÑ-
Ñàíõ¿¿æèëò áà õºãæëèéí òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ õºòºëáºð (ÑÕÒÑÕ)
Íåïàë
• Äàíèåëü Êðàâàñóîðå, Ëà óíèâåðñèòàò Íàñèîíàëü äå Êâèëìåñ,
Àðãåíòèí
• Ýäãàðäî Áèëñêè, Þíàéòýä ñèòèç ýíä ëîêàë ãîâåíìåíòñ
• Ôàòìèð Ìóñà, ͯÁÕÕ-èéí Ìàêåäîíè äàõü ñóóðèí òºëººëºã÷èéí
ãàçàð
• Ãîóëä Ìàðãîò, Àðä÷èëëûí ¿íýëãýý áà øèíæèëãýý, Àðä÷èëàë
áîëîí ñîíãóóëüä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ îëîí óëñûí õ¿ðýýëýí
• Èåâà Ëàçàðåâè÷èþòå, ͯÁÕÕ-èéí Áðàçèë äàõü ñóóðèí
òºëººëºã÷èéí ãàçàð
• Èðìàí Ëàíòè, Èíäîíåçèéí àðä÷èëëûí èíäåêñ, ͯÁÕÕ-èéí
Èíäîíåçè äàõü ñóóðèéí òºëººëºã÷èéí ãàçàð
• Æàíý Ëîîðè-Âàéò, Õÿìðàëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ñýðãýýí
áîñãîõ òîâ÷îî, ͯÁÕÕ, Íüþ Éîðê
• Êðåíàð Ëîøè, ͯÁÕÕ-èéí Êîñîâî äàõü ñóóðèí òºëººëºã÷èéí
6

7. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
ãàçàð
• Ëàóðà Ñîðèÿ, Æåôà äåëü ïðîãðàìî óðáàíî
• Íèðèíæàêà Ðàìàñèíæàòîâî, Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí áàðîìåòð
äàõü ñóäëàà÷-ñóðãàã÷ áàãø
• Ïàòðèê Áðåàðä, çàñàãëàëûí ýêñïåðò
• Ñóãóìè Òàíàêà, Îðîí íóòãèéí õºãæëèéí ñàëáàð, ͯÁÕÀÑÁ
• Òîìèñëàâ Íîâîâèê ͯÁÕÕ-èéí Ñåðáè äàõü ñóóðèí òºëººëºã÷èéí
ãàçàð
• Òîíè Âåðõýéæåí, Äýëõèéí áàíê
• Âåëèáîð Ïîïîâè÷, ͯÁÕÕ-èéí Ñåðáè äàõü ñóóðèí òºëººëºã÷èéí
ãàçàð
7

8. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
Òîâ÷èëñîí ¿ãèéí æàãñààëò
È¯Ê Èðãýäèéí ¿íýëãýýíèé êàðò
ÈÍÁ Èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà
ÎÓÕÄ Îëîí óëñûí õºãæëèéí äåïàðòàìåíò
ͯÁÕÕÀÀÁ ͯÁ-èéí Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí áàéãóóëëàãà
ÎÍÕÒÇ Îðîí íóòãèéí õºãæëèéí òºëºº çàñàãëàë
ÑÇÈ Ñàéí çàñàãëàëûí èíäåêñ
ÎÍÕÒÑÇ Îðîí íóòãèéí õºãæëèéí òºëºº ñàéí çàñàãëàë
ÀÑįÎÓÕ (IDEA) Àðä÷èëàë áîëîí ñîíãóóëüä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ
îëîí óëñûí õ¿ðýýëýí
ÎÍÇÁ Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí áàðîìåòð
ÎÍǯÄÌÑ Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí ¿ð ä¿íãèéí
ìåíåæìåíòèéí ñèñòåì
ÎÍǪ¯ Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí ººðèéí ¿íýëãýý
ÎÍÇÇÍ Îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû íýãæ
ÒØÁ Òºñâèéí øèëæ¿¿ëãèéí áîëçîë
ÌÕÇ Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóä
ÒÁÁ Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà
¯Ñà ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð
ÝÇÕÀÕÁ Ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãàà, õºãæëèéí
áàéãóóëëàãà
ÕÒÕ Õºãæëèéí òóñëàìæèéí õîðîî
ÎÇÒ Îñëî äàõü Çàñàãëàëûí òºâ
ÍÍÕ Íýýëòòýé íèéãìèéí õ¿ðýýëýí
ÃÑÒÑ Ã¿éöýòãýëä ñóóðèëñàí òýòãýëãèéí ñèñòåì
À¯ÄÃÕ Àæëûí ¿ð ä¿í, ã¿éöýòãýëèéí õýìæèëò (¿ç¿¿ëýëò)
Õد պ人ãèéí øóóðõàé ¿íýëãýý
ÍÕÎÍÇ Íýãäñýí õîò, îðîí íóòãèéí çàõèðãààä
ÕÇÈ Õîòûí çàñàãëàëûí èíäåêñ
ͯÁ Íýãäñýí ¯íäýñòíèé áàéãóóëëàãà
ͯÁÕÕÑ Í¯Á-èéí Õºðºí㺠õºãæëèéí ñàí
ͯÁÕÕ Íýãäñýí ¿íäýñòíèé áàéãóóëëàãûí õºãæëèéí
õºòºëáºð
ͯÁ-ÕÀÑÁ ͯÁ-èéí Õ¿í àìûí ñóóðüøëûí áàéãóóëëàãà
ÀÍÓ-ÎÓÕÀ ÀÍÓ-ûí Îëîí óëñûí õºãæëèéí àãåíòëàã
8

9. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
ªÌÍªÕ ¯Ã
Çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã óëñ îðíóóäûã ººð õîîðîíä íü õàðüöóóëàõ,
àíãèëàë, äàðààëàëä îðóóëàõ, óëìààð ¿íýëãýýíèé ä¿íã îëîí óëñûí
áàéãóóëëàãà, õàíäèâëàã÷ îðíóóäààñ õºãæèæ áóé îðíóóäàä ¿ç¿¿ëýõ
çýýë òóñëàìæèéí áîäëîãîä àøèãëàõ çîðèëãîîð èõýâ÷ëýí õèéæ áàéíà.
Õàðèí ñ¿¿ëèéí ¿åä ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä çàñàãëàëûí
¿íýëãýý õèéõ àðãà÷èëàë, áàãö ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëæ õýðýãëýõ ñàíàë,
ñàíàà÷èëãà îëíîîð ãàðàõ áîëîâ. Çàñàãëàëûí ñóäàëãààíä ãàð÷ áóé ýíý
õàíäëàãûí èëðýë íü Íýãäñýí ¿íäýñòíèé áàéãóóëëàãûí Õºãæëèéí
õºòºëáºðèéí Îñëî äàõü çàñàãëàëûí òºâººñ 2009-2011 îíä õýðýãæ¿¿ëýõ
çàñàãëàëòàé õîëáîîòîé ìýäýýëëèéã öóãëóóëæ, ä¿í øèíæèëãýý õèéõ
÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ, õºãæëèéí òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí çàñàãëàëûí
õîëáîãäîëòîé çîðèëãî, çîðèëòûí õýðýãæèëòýä ñèñòåìòýé ¿íýëãýýã õèéõ
îðîëöîîíä òóëãóóðëàñàí, çºâëºëäºõ òîãòîëöîîã îëîí óëñûí áîëîí
¿íäýñíèé ò¿âøèíä áèé áîëãîõ çîðèëãî á¿õèé “Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí
¿íýëãýý õèéõ ÷àäàâõèéã õºãæ¿¿ëýõ ãëîáàë õºòºëáºð” þì.
Äýýðõ õºòºëáºð áîëîí ͯÁÕÕ-èéí ñàíõ¿¿æèëòýýð Ìîíãîë Óëñàä
õýðýãæèæ áóé “Õ¿íèé ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã
õºãæ¿¿ëýõ Ìÿíãàíû õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã
¿ç¿¿ëýõ-II” øàòíû òºñ뺺ñ èõ, äýýä ñóðãóóëüä óäèðäàõóéí óõààíû
÷èãëýëýýð ñóðàëöàã÷äàä çîðèóëàí çàñàãëàëûí îíîë, ïðàêòèê, çàñàãëàëûí
¿íýëãýýíèé àðãà ç¿éã ñóäëàõ õè÷ýýëèéí õºòºëáºð, õýðýãëýãäýõ¿¿í
áîëîâñðóóëæ, ñóðãàëò ÿâóóëàõààð òºëºâëºñºí þì. Ýíý àæëûí õ¿ðýýíä
ͯÁÕÕ-èéí Îñëî äàõü Çàñàãëàëûí òºâººñ ýðõëýí ãàðãàñàí “Çàñàãëàëûí
¿íýëãýýã òºëºâëºõ¿é”, “Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã
õýìæèõ¿é”, “Òºðèéí çàõèðãààíû ã¿éöýòãýëèéã õýìæèõ¿é”, “Àâëèãûã
õýìæèõ¿é” õýìýýõ äºðâºí ãàðûí àâëàãûã ìîíãîë õýëíýý õºðâ¿¿ëýí
õýâë¿¿ëæ áàéíà. Ýäãýýð ãàðûí àâëàãûã îëîí óëñûí áîëîí õî¸ð òàëûí
õºãæëèéí ò¿íø, õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóä òºäèéã¿é
¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøíèé îðîëöîã÷ òàëóóä áîëîõ òºðèéí
áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, çàñàãëàëûí õ¿ðýýã
ñóäàëäàã õ¿ì¿¿ñò çîðèóëàí áýëòãýæýý.
À.Âàéëäå, Ø.Íàðàíã, Ì.Ëàáåðã, Ë. Ìîðåòòî íàðûí çîõèîñîí “Îðîí
íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é” õýìýýõ ýíýõ¿¿ ãàðûí
àâëàãàä îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òóõàé îíîëûí îéëãîëò, îðîí íóòàãò
çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõ àðãà, àðãà÷èëàë, øèëäýã òóðøëàãà, áîäèò
æèøýý, ýõ ñóðâàëæóóäûí ëàâëàãàà áàãòæýý. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí
¿íýëãýýíä äýëõèé äàõèíàà õýðýãëýæ áóé á¿õ àðãà, àðãà÷èëëûã àíõ
óäàà ýìõòãýí òîéìëîñíîîðîî ýíý íîì ñóðãàëò, ñóäàëãààíû ÷óõàë
õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëæ áàéíà.
9

10. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
Ãàðûí àâëàãûã îð÷óóëñàí ß.Î÷èðñ¿õ, õÿíàí òîõèîëäóóëñàí ͯÁÕÕ-
èéí Çàñàãëàëûí õºòºëáºðèéí ìýðãýæèëòýí Ò.Áàÿðöýöýã, ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ
á¿õ òàëààð äýìæñýí ͯÁ-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºðèéí ñóóðèí òºëººëºã÷
õàòàãòàé Äåáîðà Êîìèíè, Çàñàãëàëûí õºòºëáºðèéí ìåíåæåð, õàòàãòàé
Ö.Äàâààäóëàì, òºñëèéí ¿íäýñíèé çºâëºõ, õàòàãòàé Õ.Õóëàí, òºñëèéí
¿íäýñíèé ìåíåæåð Ö.Öýöýíáèëýã, òºñëèéí çàõèðãàà, ñàíõ¿¿ãèéí
àæèëòàí Î.Õàòàíáîëä íàðò òàëàðõàë èëýðõèéëüå.
Óäèðäëàãûí àêàäåìèéí çàõèðàë,
Òºñëèéí ¿íäýñíèé çàõèðàë
àêàäåìè÷, äîêòîð (Sc.D) ïðîôåññîð Ã.×óëóóíáààòàð
10

11. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
Óäèðòãàë
Îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä Ýíý õýñýãò îðîí íóòãèéí
çàñàãëàëûí ¿íýëãýý, õÿíàëò çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé àæëûí
øèíæèëãýýíä îëîí òîîíû àðãà ÿâöàä ãàðäàã ñîðèë áýðõøýýë,
àðãà÷èëëûã ͯÁÕÕ-èéí ñóóðèí áîëîìæ áîëîëöîîíû òàëààð
òºëººëºã÷èéí ãàçðóóä áîëîí çààâàð ºãíº. Çààâðûã ¿íýëãýýíèé
¿íäýñíèé îðîëöîã÷, ñîíèðõîã÷ àðãà õýðýãñëèéã ãàðäàí àøèãëàæ
òàëóóä àøèãëàæ áóé áºãººä áóé õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàà îíîî,
òýäãýýðèéí õýðýãöýý øààðäëàãûã øèëäýã ñàéí òóðøëàãûã ø¿¿ðäýí
õàíãàæ àðãà ç¿éí ÷èãëýë ºãºõ àâ÷, äºðâºí àìüä êåéñ ñóäàëãààíû
¿¿äíýýñ ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã æèøýýí äýýð òóëãóóðëàí õ¿ðãýæýý.
áýëòãýâ. “Îðîí íóòãèéí çàñàãëàë”
ãýñýí íýð òîìü¸îíä îðîí íóòãèéí Ãàðûí àâëàãûí õî¸ð äàõü õýñýã
ò¿âøíèé çàñàãëàëûí õ¿ðýýíèé ‘Ýõ ñóðâàëæèéí ëàâëàãàà’ ãýñýí
áóþó áîäëîãî, ¿éë ÿâöûí íýðòýé áºãººä ýíý íü ¿íýëãýýíä
òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ, èðãýä áà ìºðäºæ áóé àðãà õýðýãñýë,
áàéãóóëëàãûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, àðãà÷èëëûí ñàí þì. ªíººãèéí
òýäãýýðèéí õàðèëöàí õîëáîî, áàéäëààð ýíý ñàëáàðò äýëõèé
îðîí íóòãèéí àðä÷èëàë áîëîí íèéòèéí õýìæýýíä àøèãëàãäàæ
îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû àæëûí áàéãàà á¿õ àðãà õýðýãñýë,
ã¿éöýòãýëèéí àñóóäëûã õàìðóóëàí àðãà÷èëëûã ýìõòãýí òîéìëîñîí
àâ÷ ¿çíý. òèéì ñóðâàëæ áàéõã¿é áàéãàà.
Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí
‘Ýõ ñóðâàëæèéí ëàâëàãàà’ õýñýãò
àñóóäëûã îíîëûí ¿¿äíýýñ óðüä íü
á¿òöèéí õóâüä àðãà õýðýãñýë òóñ
õèéãäñýí áîëîí îäîî ã¿éöýòãýëèéí
á¿ðèéí ò¿¿õ, çîðèëãî, õýðýãëýõýä
øàòàíä ÿâàà ¿íýëãýýíèé àæëûí
àëü õèð òîõèðîìæòîé áîëîõ,
òóðøëàãàòàé õîñëóóëàí àâ÷ ¿çñýí.
àøèãëàõ òîî áàðèìò, ýõ ñóðâàëæ,
¯íýëãýý îëøèð÷, ¿ç¿¿ëýëò òîî
àðãà ç¿é, îðîëöîã÷ òàëóóä, ¿ð
ºñºõèéí õèðýýð ÷óõàì ÿìàð àðãà
ä¿íãèéí òàéëàíãèéí õýëáýð,
àðãà÷èëëûã õýðõýí àøèãëàõ,
æåíäåðèéí áîëîí àæèëã¿éäëèéí
òýäãýýðèéí ñóë áîëîîä äàâóó òàë
àñóóäëûã òóñãàñàí áàéäàë, äàâóó
þó áîëîõ äýýð ñàìãàðäàõ ÿâäàë
áà ñóë òàëóóä, õàìðàõ õ¿ðýý,
ãàçàð àâàõ áîëñîí.
õóãàöàà, ÿìàð õèéñâýðëýë
Ãàðûí àâëàãà ¿íäñýíäýý õî¸ð àâñàí, çîõèîã÷èäòîé íü õýðõýí
õýñãýýñ á¿ðäýõ áà ýõíèéõ íü îðîí õîëáîî áàðèõ, ìºí òóõàéí àðãà
íóòãèéí çàñàãëàë ãýæ ÷óõàì þó õýðýãñýëä õàìààðàõ ººð íýìýëò
áîëîõ, îäîî àøèãëàæ áóé õýìæèëò àðãà, çààâàð÷èëãàà áàéãàà ýñýõ
¿íýëãýýíèé àðãà õýðýãñëèéí çýðýã äýëãýðýíã¿é ìýäýýëýë
îáüåêò áîëîõ îðîí íóòãèéí ºãºãäñºí áàéãàà. Èéíõ¿¿ öýãöýëæ
çàñàãëàëûí ¿çýë áàðèìòëàë, ýìõòãýñýí ÿâäàë îðîí íóòãèéí
òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë, òóëãàìäàæ áóé ò¿âøèíä çàñàã çàõèðãàà áîëîí
àñóóäëûã òîäîðõîéëíî. çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ ÷èãëýëèéí
11

12. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
áóñàä îðîëöîã÷ òàëä ¿íýëãýýíèé Èíãýõäýý, îðîí íóòãèéí
àðãà÷ëàë øèíýýð áîëîâñðóóëàõ, çàñàãëàëûí ìºðäºæ áóé (áîëîí
ìºðäºæ áàéãàà àðãà àðãà÷èëëûã øèíýýð áîëîâñðóóëàõ) áàãö
òóõàéí îðîí íóòãèéí îíöëîã ¿ç¿¿ëýëòýýñ õýðõýí ñîíãîëò õèéõ,
íºõöºëä òîõèðóóëàí ººð÷ëºõ ¿íýëãýýíèé áýëòãýë àæèëä þó
çýðýã àæèëä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ õèéõ, ã¿éöýòãýëèéã õýðõýí çîõèîí
çîðèëãîòîé. áàéãóóëàõ; îðîëöîîã äýýä çýðãýýð
Ýíä õýìæèëò, ¿íýëãýýíèé õàíãàõ, ¿íýëãýýíèé ¿éë ÿâö
ÿìàð íýã øèíý àðãà ç¿é, øèíý íàðèéí íÿãò, øèíæëýõ óõààíû
àðãà÷èëàë òóñãàãäààã¿é, øèíý ¿íäýñòýé áàéõ; ãàðñàí ¿ð ä¿íã
á¿òýýë ãàðãàõ çîðèëãî òàâèàã¿é þóíä õýðõýí àøèãëàõ; ìºí öààøèä
áîëîõûã òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé áàéõ. òîãòìîë ¿íýëãýý õèéäýã áîëîõûí
òóëä òîäîðõîé àñóóäëûã àâ÷ ¿çíý.
Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãà áîë
ͯÁÕÕ-èéí Çàñàãëàëûí Ãàðûí àâëàãûã õýí àøèãëàõ âý?
¿íýëãýýíèé õºòºëáºð1-èéí Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã ãîëëîí
õ¿ðýýíä á¿òýýñýí àðä÷èëñàí îðîí íóòãèéí ¿íýëãýýíèé àæèë
çàñàãëàëä ¿íýëãýý ºãºõ òàëààð õèéäýã ¿íäýñíèé áîëîí îðîí
çààâàð÷èëãàà áóþó çºâëºìæ þì. íóòãèéí ò¿âøíèé îðîëöîã÷,
Õºòºëáºð íü àðä÷èëñàí çàñàãëàëä ñîíèðõîã÷ òàë, ìºí õîëáîãäîõ
¿íýëãýý ºãºõ, õýìæèëò õèéõ ãýñýí îëîí óëñûí, ¿íäýñíèé áîëîí
óëñ îðíóóäûí ¿íäýñíèé ¿¿ñãýë îðîí íóòãèéí ò¿âøíèé ò¿íø
ñàíàà÷èëãûã äýìæèõ, òóõàéí áàéãóóëëàãà, ýòãýýäèéí õýðýãöýýíä
óëñ îðíû èðãýäèéí õýðýãöýýíä çîðèóëàâ.2 Ýíä ÿàì, òàìãûí
ñóóðèëñàí ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ãàçàð, çàñàã çàõèðãààíû àæèëòàí,
áîëîí æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà,
çàñàãëàëûã õýìæèõ àðãà÷èëàë, õýâëýë ìýäýýëëèéíõýí, áàñ õî¸ð
õýðýãñýë áîëîâñðóóëàõàä íü òàëûí õºãæëèéí áîëîí îëîí
òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëäýã áèëýý. òàëûí õàìòûí àæèëëàãààíû
áàéãóóëëàãûã îéëãîæ áàéíà.
Ãàðûí àâëàãûí çîðèëãî þó âý?
Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãà òºâëºðëèéã
ñààðóóëàõ, îðîí íóòãèéí
çàñàãëàëûã õýìæèõ àñóóäëààð
2 Ñóäëàà÷ øèíæýý÷äèéí íýãýí òóñãàé á¿ëýã
ìýäëýã ìýäýýëýë, îëîí óëñûí áèé. Áèäíèé ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä, òóõàéí
òóðøëàãûã ýìõòãýí òîéìëîæ, íºõöºë áàéäàë, õóâü ìýðãýøñýí áàéäëààñ íü
¿íýëãýýíèé îëîí àðãà àðãà÷èëëûã õàìààðàí òýäíèéã ìýðãýøèñýí øèíæýý÷ ýñâýë
îéëãîõ, àøèãëàõ ¿íäýñ îëãîõûã àðàé èë¿¿ èäýâõèòýé îðîëöîã÷/ñîíèðõîã÷ òàë
ãýæ ¿çýæ áîëíî. Òóõàéëáàë, ÿðèëöëàãà àâàõ,
çîðüæ áàéãàà. ýñâýë áàéãàà ìýäýýëëèéã ýìõòãýí öóãëóóëàõ
çàäëàí øèíæèëãýý õèéõ çýðãýýð ñóäëàãààíû
íàðèéí òåõíèê àðãà ç¿éí ìýäëýã øààðäàõã¿é
àæèë õèéíý. Òèéìýýñ, ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã
îäîîãèéí õèéæ áóé áîëîí õýòèéí àæèëä
àøèãëàõ òàë äýýð õýðõýí ¿íýëæ ä¿ãíýõ ÿâäàë
1 http://www.undp.org/oslocentre/flagship/demo- áîë ººðñäèéíõ íü îþóí ìýäýõ àñóóäàë þì.
cratic_governance_assessments.html
12

13. Îð
Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí
Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
èéí àñàãëà
ñàã
ãë õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí
¿ ý à ãà
à
13
13

14. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
1 Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý
1.1 Îðîí íóòãèéí çàñàãëàë ãýæ þó âý? ÷àíàð, ¿ð íºëºº áîëîí ¿ð àøèã,
Çàñàãëàë ãýäýã íü áîäëîãûí áîäëîãûí ÷àíàð, øèéäâýð ãàðãàõ
÷àíàðòàé øèéäâýð ãàðãàõ, ¿éë àæèëëàãààíû îðîëöîîã
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë ÿâö þì. Ýíý õàíãàñàí, èë òîä, õàðèóöëàãà,
áîë çàñàã òºð, óëñûí õýâøèë, òàéëàãíàë õèéãýýä ýðõ ìýäýë,
õóâèéí ñåêòîð áîëîí èðãýíèé á¿ðýí ýðõ îðîí íóòàãò õýðõýí
íèéãýì ãýñýí îðîëöîã÷äûí ººð õýðýãæèæ áàéãààã èëýðõèéëíý.
õîîðîíäûí õàðèëöàà, õàðèëöàí
¿éë÷ëýë, õýëõýý õîëáîîíû ä¿íä Îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà
áèé áîëîõ áºãººä õýí õýçýý þó, îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí ÷óõàë
áàñ õýðõýí õ¿ðòýõèéã òîäîðõîéëîõ á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã ìºí áîëîâ÷,
øèéäâýð, õýëýëöýý, ìºí îðîëöîã÷ çàñàãëàëûí ºðãºí õ¿ðýýíèé
òàëóóäûí ººð õîîðîíäûí ýðõ îéëãîëòîä íèéòèéí çîðèóëàëòòàé
ìýäëèéí õóâààðèëàëòûí àñóóäëûã áàðàà ¿éë÷èëãýýã èðãýäýä õ¿ðãýõ
õàìàðñàí îéëãîëò. Òºð çàñàã, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ
íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí õýâøëèéí áàéãóóëàãà, àðãà ìåõàíèçì, ¿éë
ººð õîîðîíäûí õàðèëöàà, àæëûí ÿâöûã á¿õýëä íü õàìðóóëæ àâ÷
¿ð ä¿í, ã¿éöýòãýë ÿìàð áàéõ, ¿çíý. Òýðõ¿¿ áàðàà, ¿éë÷èëãýýãýýð
¿éë÷èëãýýã õýðõýí õ¿ðãýæ áàéãààã èðãýä ººðñäèéí àøèã ñîíèðõîë,
òîäîðõîéëíî. Èéìä, çàñàãëàë õýðýãöýý øààðäëàãàà èëýðõèéëæ,
ãýäýã áîë çàñàã òºð ýñâýë “ñàéí ººð õîîðîíäûí ÿëãàà çààãèéã
çàñàãëàë” çýðãýýñ õàâüã¿é ºðãºí áàãàñãàæ, ýðõ ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëäýã
îéëãîëò áîëæ, óëñ òºð íèéãýì áîëîõûã ýíä òýìäýãë¿¿øòýé.
ýäèéí çàñãèéí òóõàéëñàí íºõöºëä
òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé òºëºâëºëò, Îðîí íóòãèéí çàñàãëàë,
ìåíåæìåíò, çîõèöóóëàëòûí àðãà òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ ãýñýí
õýëáðèéã òîäîðõîéëæ áàéíà ãýæ îéëãîëò, íýð òîìü¸îã ººð ººð
õýëæ áîëíî. öàãò ÿíç á¿ðýýð îéëãîæ èðñýí,
õàðèëöàí õîëáîîòîé áîëîâ÷ òóñäàà
Ñ¿¿ëèéí 10 æèëä ‘îðîí íóòãèéí îéëãîëòóóä áèëýý. Òºâëºðëèéã
àðä÷èëñàí çàñàãëàë’ ãýñýí ñààðóóëàõ ãýäýã áîë óëñ òºð, ýðõ
îéëãîëò îðîí íóòãèéí õºãæèëä ç¿é, áàéãóóëëûí áîëîí òºñâèéí
õàíäàõ õàíäëàãûí ñàëøã¿é õýñýã, ¿íäýñíèé õýìæýýíèé ¿éë ÿâö.
òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ, îðîí Õàðèí îðîí íóòãèéí çàñàãëàë áîë
íóòãèéí çàõèðãààäûí ÷àäàâõèéã òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ ¿éë ÿâöààð
áýõæ¿¿ëýõ õàíäèâëàã÷äûí íºõöºëäºõ áºãººä òóõàéëáàë, óðüä
äýìæëýã, òóñëàëöààíû àæëûí ºìíº ¿íäýñíèé çàñãèéí ãàçðûí
ñóóðü ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëýõ áîëëîî. õàðèóöàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéñàí
“Ñàéí çàñàãëàë” õýìýýõ îéëãîëòûã àæèë ¿éë÷èëãýýã îðîí íóòãèéí
îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä áóóëãàí çàõèðãàà õàðèóöàõ áîëñîí ãì –
àâ÷ ¿çâýë çàñàã çàõèðãààíû áîëîí òèéìýýñ òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ,
òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé àæëûí òºëººëëèéí áîëîí îðîëöîîíû
14

15. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
àðä÷èëñàí ¿éë ÿâö, èë òîä Òºâëºðëèéã ñààðóóëñàí
áàéäàë, õàðèóöëàãà õèéãýýä îðîí çàñàãëàë áîë ºðãºñ àâñàí ìýò
íóòãèéí “ñàéí” çàñàãëàëûí á¿ñàä àñóóäëûã õóðäàí ò¿ðãýí øèéäýõ
òîäîðõîéëîã÷ øèíæèéã àãóóëàõ áà øèäýò äîõèóð áèø. Õ¿íèé
àãóóëàõã¿é ÷ áàéæ áîëíî. õºãæëèéã ýðõýìëýã÷, òºâëºðñºí
áóñ çàñàãëàëä õ¿ðýõ ò¿ëõ¿¿ð
Îðîí íóòãèéí çàñàãëàë áîëîí áîë áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ,
òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ ¿éë ÿâö õýðýãæ¿¿ëýõ, ã¿éöýòãýëèéí õÿíàëò
áàéíãûí õºäºë㺺íòýé óëñ òºð øèíæèëãýýíèé á¿õèé ë øàòàíä
íèéãìèéí íºõö뺺ñ õàìààðàí ÿäóó, ÿëàíãóÿà ýìýãòýé÷¿¿ëèéí
õºãæèæ ººð÷ëºãäºæ èðñýí. äóó õîîëîé, ñàíàà îíîîã òóñãàõ,
Á¿ðýëäýõ¿¿íèé ÿìàð ÿìàð òýäíèé îðîëöîîã õàíãàõ ÿâäàë
õýñýã ººð õîîðîíäîî õàðèëöàí ìºí.5
¿éë÷èëæ, íºëººëæ áóéã íýýëòòýé
ñèñòåìèéí àðãà ìýòèéí ñóäàëãàà Õºãæëèéí òºëºº òºâëºðëèéã
øèíæèëãýýíèé íýãäìýë àðãà ñààðóóëàõ ÿâäàë áîë àðä÷èëñàí
ç¿éã àøèãëàí òîãòîîæ áîëîõ þì. çàñàãëàëûí ãîë ò¿ëõ¿¿ð áºãººä
Ýíý àðãà óëñ òºðèéí õ¿ðýýíèé òýð íü õ¿íèé õºãæèë áà Ìÿíãàíû
áóþó îðîí íóòãèéí çàñàãëàë áà õºãæëèéí çîðèëò (ÌÕÇ)-óóäûã
òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ ìºí òýäãýýðò õàíãàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.
õàìààðàõ óëñ òºðèéí áîëîí Õºãæèë, çàñàãëàë õºíãºí øóóðõàé
òºðèéí øèíý÷ëýëèéí çýðýã ¿éë áàéæ, òºëººëëèéã ä¿¿ðýí
ÿâöûí ÿíç á¿ðèéí àñóóäëûí ººð õàíãàõûí òóëä óëñûí õýìæýýíä,
õîîðîíäûí õîëáîîã îëæ òîãòîîõ; àéìàã õîò ñóì ä¿¿ðýã, òîñãîíû
õºãæëèéí ò¿íø¿¿äèéí àæëûí ãýýä á¿õèé ë ò¿âøèíä õ¿ì¿¿ñ
óÿëäàà õîëáîîã ñàéæðóóëàõûã áîëîí áàéãóóëëóóä ÷àäàâõèæèæ,
òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë áîëãîäîã áàéíà.3 ýðõ ìýäýëòýé áîëñîí áàéâàë
ͯÁÕÕ õºãæëèéí òºëºº çîõèíî.6
òºâëºðëèéã ñààðóóëñàí çàñàãëàë
õýìýýõ ¿çýë áàðèìòëàëûã àøèãëàí
îðîí íóòãèéí çàñàãëàë áîëîí
òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ õ¿ðýýã
òîäîðõîéëîõ öîãö àðãàç¿éã
áîëîâñðóóëñàí áèëýý.4
3 “Îðîí íóòãèéí çàñàãëàë áà òºâëºðëèéã
ñààðóóëàõ ãàðûí àâëàãà: Õºòºëáºðèéí 5 “Õºãæëèéí òºëºº òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ –
òóðøëàãà ẠͯÁÕÕ-èéí öàõèì õýëýëö¿¿ëãýýñ Òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ, îðîí íóòãèéí çàñàãëàë
óðãàí ãàðñàí ñòðàòåãè” Í¯ÁÕÕ, (2008 îíû áà õîò/õºäººãèéí õºãæëèéí òàëààðõ íýãäñýí
òºñºë) òóðøëàãà” ýìõòãýë, ͯÁÕÕ, 2004
4 “Õºãæëèéí òºëºº òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ – 6 “Õºãæëèéí òºëºº òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ –
Òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ, îðîí íóòãèéí çàñàãëàë Òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ, îðîí íóòãèéí çàñàãëàë
áà õîò/õºäººãèéí õºãæëèéí òàëààðõ íýãäñýí áà õîò/õºäººãèéí õºãæëèéí òàëààðõ íýãäñýí
òóðøëàãà” ýìõòãýë, ͯÁÕÕ, 2004, òóðøëàãà” ýìõòãýë, ͯÁÕÕ, 2004
15

16. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
1.2 Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí íèéòëýã Òóñ çºâëºì溺ð çàñàãëàë áà
çîðèëò àðä÷èëàë, òºëººëëèéí áîëîí
Äýëõèé íèéòèéí ò¿âøèíä îðîëöîîíû àðä÷èëëûí ¿çýë ñàíààã
òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ, îðîí íýãòãýæ, îðîí íóòãèéí ñîíãóóëüò
íóòãèéí çàñàãëàëûí øèíý÷ëýëèéí áàéãóóëëàãûí á¿ðýí ýðõèéí
ëàâëàãàà áîëãîí àøèãëàõ íèéòëýã õàðèëöààã çîõèöóóëàõ çàð÷ìûã,
òîäîðõîéëîëò õèéõýä ¿íäýñíèé õàðüÿà îðîí íóòãèéí çàõèðãàà òóñ
çàñãèéí ãàçàð, îëîí óëñûí á¿ðýýð ýðõ ¿¿ðãèéã íü òîäîðõîéëæ
áàéãóóëëàãûí ñîíèðõîë ºñºí ºãñºí áàéíà. Òóõàéëáàë:
íýìýãäñýýð áàéíà. Ýäãýýð íèéòëýã
7
•Òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ ¿éë
çàð÷èì, áàéð ñóóðèéã ¿íýëãýý ÿâö íü ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ,
áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõýä áàéãóóëëûí øèíýòãýë ãýñýí
áàðèìòàëæ àæèëëàíà. õàðèëöàí óÿëäàà á¿õèé õ¿÷èí
÷àðìàéëòûã øààðäàõ áºãººä
2007 îíó 4 ä¿ãýýð ñàðä ͯÁ- îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààã
ÕÀÑÁ-ààñ Òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ áýõæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäîõ ó÷èðòàé.
áîëîí îðîí íóòãèéí çàõèðãààäûã •Èðãýäèéã õàìðóóëàõ,
áýõæ¿¿ëýõ çºâëºìæ áàòàëñàí ÷àäàâõèæóóëàõ çàìààð îðîëöîîã
ÿâäàë ýíý ÷èãëýëä òîìîîõîí õàíãàõ ÿâäàë îðîí íóòãèéí
àëõàì áîëñîí þì. Çààâðûã ò¿âøèíä øèéäâýð ãàðãàõ,
áîëîâñðóóëàõàä 1985 îíû Åâðîïûí õýðýãæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèé ìºðººð
Îðîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ õèéõ àæëûí ñóóðü çàð÷èì áàéâàë
òóíõàã áè÷èã8-ýýñ ñàíàà àâñàí çîõèíî.
áºãººä “÷èã ¿¿ðýã, áîäëîãî •Îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà
ìåíåæìåíò, øèéäâýð ãàðãàõ ýðõ èðãýíèé íèéãìèéí äîòîðõ
ìýäëèéã õàíãàëòòàé ýõ ¿¿ñâýðèéí ñîíãîã÷äûí ººð ººð á¿ëãèéã
õàìò ñîíãîã÷äîä õàìãèéí îéð, õ¿ëýýí çºâøººð÷, îðîí íóòàã,
òýäíèéã èë¿¿ òºëººëºõ îðîí òîéðãèéí õºãæèë öýöýãëýëòýä
íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíä òýäíèé îðîëöîîã õàíãàõûí òºëºº
øèëæ¿¿ëýí òºâëºðëèéã îíîâ÷òîé õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàõ ¿¿ðýãòýé.
ñààðóóëñíààð” òîãòâîðòîé •Á¿õ îðîëöîã÷ òàëûí õóâüä, ìºí
õºãæëèéí òàë äýýð àõèö ãàðãàæ ¿íäýñíèé áîëîí á¿ñèéí çàñãèéí
áîëîõûã íü õ¿ëýýí çºâøººðñºí ãàçàð, îðîí íóòãèéí çàõèðãàà áà
áàéíà. èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûí
õàìòûí àæèëëàãààíä ¿ë ÿëãàâàðëàõ
çàð÷ìûã áàðèìòëàíà.
•Îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà
7 “Òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ, îðîí íóòãèéí áîäëîãî õýðýãæèëòèéí àæëûí
àðä÷èëëûí äýëõèé äàõèíû òàéëàí I” Íýãäñýí á¿õèé ë øàòàíä àëü áîëîìæòîé
õîò, îðîí íóòãèéí çàõèðãààä (UCLG), 2007 õýëáýðýýð èðãýäèéã îðîëöóóëàí
8 Òóíõàã áè÷ãèéã 1985 îíä Åâðîïûí Ǻâëºë
áàòëàìæèëñíààñ õîéø 45 óëñ õ¿ëýýí òýäíèé òºëººëëèéã õàíãàíà.
çºâøººðñºí. Ýíý áîë îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû •Èðãýíèé îðîëöîîã áàòæóóëàí
ñòàòóñ, ýðõèéí òàëààð îëîí óëñûí ò¿âøèíä õàíãàõ ¿¿äíýýñ îðîí íóòãèéí
ãàðñàí àíõíû ýðõ ç¿éí àêò ìºí. óäèðäëàãààñ õºðøèéí íºõºðëºë,
16

17. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
íóòãèéí èðãýäèéí çºâëºë, öàõèì 1.3 Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûã õýìæèõ¿é
àðä÷èëàë, òºñâèéí îðîëöîî, Çàñàãëàëûí äóòàãäàë, ñóë òàë
èðãýíèé ñàíàà÷èëãà áîëîí á¿õ ìºí õºãæëèéí ¿ð ä¿íä õýðõýí
íèéòèéí ñàíàë õóðààëò çýðãýýð íºëººëºõ òóõàé îéëãîëòûã
èðãýíèé îðîëöîîíû òóõàéí ã¿íçãèéð¿¿ëýõ òàë äýýð àðãà
íºõöºëä òîõèðîõ øèíý õýëáýðèéã õýðýãñëýë, àðãà÷èëëûí òîî íýëýýä
ýðýëõèéëýí íýâòð¿¿ëáýë çîõèëòîé. ºññºí áàéíà.9 Îðîí íóòãèéí
•Òýìäýãëýë, ìýäýýëëèéí ñàí çàñàãëàëûí õóâüä áàéäàë ìºí
á¿ðä¿¿ëæ õàäãàëàí çàð÷ìûí õóâüä àäèë. Ýíý òàëààð äýëõèé äàõèíàà
îëîí íèéòýä íýýëòòýé áàéëãàõ àøèãëàæ áóé 22 àðãà õýðýãñëèéã
ÿâäàë çºâõºí îðîí íóòãèéí ‘Ýõ ñóðâàëæèéí ëàâëàãàà’ õýñýãò
çàõèðãààíû àæëûã ñàéæðóóëàõ òîéìëîí õ¿ðãýëýý. Øàòàëñàí îëîí
áóñ ìºí èðãýäèéí ýðõýý á¿ðýí ¿ç¿¿ëýëòòýé ¿íýëãýýíèé íàðèéí
ä¿¿ðýí õýðýãæ¿¿ëýõ, òýãñíýýðýý íèéëìýë àðãà÷èëàë õèéãýýä
îðîí íóòãèéí øèéäâýð ãàðãàõàä ä¿ðñëýí áè÷èõ õýëáýðèéí, õÿëáàð
èðãýíèé îðîëöîîã çîõèõ ¸ñîîð á¿òýö á¿õèé ¿íýëãýýíèé ýíãèéí
õàíãàõ áàòàëãàà áîëîõ þì. äºò àðãà õýðýãñëèéã ÷ áàãòààñàí
•Îðîí íóòãèéí çàñàã áîëíî.
çàõèðãààäûí õàðèóöàõ àæèë,
÷èã ¿¿ðýã íýìýãäýõèéí õèðýýð ¯íýëãýý îðîí íóòãèéí
òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÷àäàâõèéã çàñàãëàëûí òàëààð òóõàéëñàí,
íü áýõæ¿¿ëýõòýé õîñëóóëáàë ìºí çàñàãëàëûí ÷àíàðûí åðºíõèé
çîõèëòîé. àñóóäëààð òîî, ìýäýýã ñèñòåì÷ëýõ
÷óõàë àðãà áàéæ áîëîõ þì. Áàñ,
Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý íü áàðèìò ò¿øèí áîäëîãî
øèíýòãýëèéí îëîí óëñàä õ¿ëýýí áîëîâñðóóëàõ ñóóðü ¿íäñèéã òàâüæ,
çºâøººðºãäñºí ýäãýýð íèéòëýã èíãýñíýýðýý øèíýòãýë õèéõ
çàð÷èì, óäèðäàìæèéã îðîí òàëä îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäëûã
íóòãèéí ò¿âøèíä çàñàãëàëûí äàé÷ëàí îðîí íóòãèéí çàõèðãàà
¿íýëãýý õèéõ àæèëä àøèãëàõ áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí äîòîðõè
àëèâàà àðãà õýðýãñëèéí òóëàõ ãîë øèíý÷ëýã÷äèéã çîðèãæóóëíà.
öýã, ñóóðü ëàâëàãàà áîëãîõ ¸ñòîé
þì. Ýíýõ¿¿ ñîðèëûã àìæèëòòàé Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí
äàâàí òóóëàõ áîëîìæ áîëîëöîî þó ¿íýëãýý áîë ¿íäýñíèé õýìæýýíèé
áàéãààã äàðààõ á¿ëã¿¿äýä àâ÷ ¿çíý. çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé º÷¿¿õýí
õýñýã, çàäàðãàà òºäèé áóñ áîëîõûã
îéëãîæ àâàõ íü ÷óõàë.
Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí
¿íýëãýý áîäëîãî õèéãýýä
òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ, îðîëöîî
9 Christiane Arndt and Charles
Oman,“Çàñàãëàëûí ¿ç¿¿ëýëòèéí çºâ, áóðóó
àøèãëàëò” Õºãæëèéí òºâèéí ñóäàëãàà,
Ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãàà, õºãæëèéí
áàéãóóëëàãà (ÝÇÕÀÕÁ), 2006
17

18. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
áà îðîí íóòãèéí õàðèóöëàãà çýðýã òîäîðõîé àñóóäëàà𠺺ð÷ëºëò
òóõàéí íóòàã îðîíä õàìààðàõ øèíý÷ëýë õèéõ òºëºâëºãºº
îíöëîã àñóóäëààð ÷óõàë ìýäýýëýë ãàðãàí õàíäèâëàã÷, ò¿íø
ºãíº. Àìüäðàëûí áîäèò àñóóäàëä áàéãóóëëàãàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ
èë¿¿ îéð áàéäàã íü îðîí íóòãèéí õ¿ñýëò ãàðãàõ;
¿íýëãýýã óëñûí õýìæýýíèéõýýñ • Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëä
ÿëãàõ íýã ãîë øèíæ. ¯íäýñíèé èðãýíèé íèéãýì áîëîí õóâèéí
çàñàãëàë ñèñòåìèéí øèíæòýé õýâøëèéã òàòàí îðîëöóóëàõ;
áîäëîãûí àñóóäàëä ò¿ëõ¿¿ • Îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä
àíõààðäàã áîë îðîí íóòàãò ºäºð çàñàãëàëûí ¿íýëãýý õèéõ ¿íäñýí
òóòìûí àñóóäàë øèéäýõ, èðãýäòýé äºðâºí çîðèëãî áàéäàã.
õàðüöàõ ýð÷ìèéí õóâüä èë¿¿.
Èéìä, îðîí íóòãèéí ¿íýëãýý 1. Òîäðóóëàõ: òóëãàð÷ áóé àñóóäàë
õèéõäýý òóõàéí íóòãèéí îðîëöîã÷ áîëîí ò¿¿íèé öàð õ¿ðýýã
òàëóóä áîëîí íèéãìèéí òîäîðõîé òîäîðõîéëîõ;
á¿ëãèéí îíöëîã õýðýãöýýã 2. Õÿíàëò øèíæèëãýý: ñàíàà÷èëãà,
ìýäðýìæòýé òóñãàõ øààðäëàãà áîäëîãî õºòºëáºðèéí àìæèëò,
ãàð÷ èðíý. äóòàãäëûã èëð¿¿ëæ ¿íýëýõ
çîðèëãîîð öàã õóãàöààíû
1.4 Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûã ¿íýëýõèéí òîäîðõîé äàâòàìæòàé õèéãäýõ;
ó÷èð þó âý? 3. Ä¿ãíýõ ¿íýëãýý: ñàíàà÷èëãà,
Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí áîäëîãî õºòºëáºðèéí
¿íýëãýýíèé çîðèëãî áîë ÷óõàë ç¿éë. óðüä÷èëàí òîäîðõîéëæ áàéñàí
Çîðèëãî íü ¿íýëãýýíèé õ¿ðýý, çîðèëòîò ¿ç¿¿ëýëò, õ¿ëýýãäýæ
àøèãëàõ àðãàç¿é, ¿ç¿¿ëýëòèéã áàéñàí ¿ð ä¿íäýý õ¿ðñýí
òîäîðõîéëíî. Çîðèëãîî á¿äýã ýñýõèéã òîäîðõîéëîõ;
òîäîðõîéëñîí ¿íýëãýýíèé àæèë 4. ßðèëöëàãà, õýëýëö¿¿ëýã:
õºãæëèéí õýðýãöýý õàíãàõ ¿ð ä¿í õàìòûí çîðèëãî, ÷èãëýëèéã
ãàðãàæ ýñ ÷àäàõ áºãººä öàã áîëîí òîäîðõîéëîõîä íóòãèéí
íººöèéã ¿ðñýí àæèë áîëíî. èðãýäèéã îðîëöóóëàõ çîðèëòûã
¿íýëãýý äàâõàð àãóóëíà.
Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí
¿íýëãýýã ÿíç á¿ðèéí çîðèëãî ¯¿íòýé õîëáîãäîí ¿íýëãýýíèé
øàëòãààíààð õèéæ ã¿éöýòãýäýã. ¿ð ä¿íã àøèãëàõ òàë äýýð ÿíç
¯¿íä: á¿ðèéí àðãà áàðèë, õàíäëàãà ãàð÷
• Îðîí íóòãèéí áîäëîãûí èðäýã. Çàðèì òºðëèéí ¿íýëãýý
õýðýãæèëòýä òóëãàð÷ áóé èíäåêñæ¿¿ëñýí áàéõ áºãººä ýíý íü
áýðõøýýë, ñààä òîòãîðûã îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí õýìæýýñ
òîäîðõîéëîõ; áóþó òºðõ áàéäëûã íýãäñýí
• ×àäàâõè áýõæ¿¿ëýõ òàëûí õýìæ¿¿ðò îðóóëàí æèãíýæ, ýöýñò
îíöëîã õýðýãöýýã òîäîðõîéëæ, íü èíäåêñýýð èëýðõèéëæ òîîöîõûã
ýíý òàëûí àæëûí ¿ð ä¿íä õýëíý. Îðîí íóòãèéí îëîí
õÿíàëò øèíæèëãýý õèéõ; çàõèðãààäûí àæëûã èíäåêñýýð
• Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí èëýðõèéëýýä ººð õîîðîíä íü
18

19. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
õàðüöóóëæ áîëíî. Èíäîíåçèä ìóæ ñààðóóëàõ, òºñâèéí òºâëºðëèéã
òóñ á¿ðýýð òîîöäîã Çàñàãëàëûí ñààðóóëàõ çýðýã õýä õýäýí
èíäåêñ ¿¿íèé íýãýí ñàéí æèøýý àñóóäëûã àâ÷ ¿çíý. Òóõàéëáàë,
ìºí (Ýõ ñóðâàëæèéí ëàâëàãàà, òºñâèéí áîëîí çàñàã çàõèðãààíû,
81ò.). Çàðèì àðãûí õóâüä ñîíãîëò óëñ òºðèéí òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ,
õèéõýä ÿðâèãòàé íºõöºë òóëãàðäàã. ìºí òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ îð÷èí
Òóõàéëáàë, õàðüöóóëæ æèøèõ ¿¿, (áàéãóóëàë, îðîëöîã÷, õóóëü
îðîí íóòãèéí îíöëîãò òóëãóóðëàõ ä¿ðýì, áîäëîãî ãì) á¿ðäýõ ÿâöàä
óó ãýäãèéã øèéäýõ àñóóäàë íýëýýä õýìæèëò õèéäýã ¿ç¿¿ëýëò áàéíà.
ÿðâèãòàé. Òºâëºðëèéí ñààðóóëàõ ¿éë
ÿâöàä õýìæèë õèéõ ¿ç¿¿ëýëòèéã
Îðîí íóòãèéí ñîíãóóëüò àëáàí òîäîðõîéëæ áîëîâñðóóëàõàä
òóøààëòíû (ÿëàíãóÿà äàõèí íýð ëàâëàãàà áîëîõ ¿íäñýí áàðèìò
äýâøñýí íºõöºëä) îëîëò àìæèëòûí áè÷èã áîë “Îðîí íóòãèéí
òàëààð áîäèò òàéëàí ìýäýý çàñàãëàë, òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ
ãàðãàõ, èíãýñíýýðýý õàðèóöëàãà çºâëºìæ” þì.
òàéëàãíàëûí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ
þì. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý
‘Ýõ ñóðâàëæèéí ëàâëàãàà’ õýñýãò
Îðîí íóòãèéí îëîí äàâõàðãà äóðüäñàí æèøýýí äýýð ÷ òýð, îðîí
á¿õèé çàõèðãààã íýãäñýí íýã íóòãèéí ò¿âøíèé çàñàãëàëûí
¿ç¿¿ëýëòýýð ¿íýëýõýä íóòàã ¿íäñýí õýìæýýñ, òîäîðõîéëîã÷äûã
òóñ á¿ðèéí ºâºðìºö íºõöºë, öîãö õàìðàõ çîðèëò òàâèíà.
îíöëîã àñóóäëûã îðõèãäóóëàõ ¯¿íä îðîí íóòãèéí óëñ òºðèéí
ýðñäýëòýé. Ãýñýí ÷, àäèëòãàë áóþó ñèñòåì (ñîíãóóëü, õ¿íèé ýðõ,
çýðýãö¿¿ëýõ ÷àíàðò ÷óõàë ÷óõàë õóóëü äýýäëýõ ¸ñ, èðãýíèé
äàâóó òàë áèé. Òóõàéëáàë, ýíý àðãà íèéãýì, ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëºº);
íü îðîí íóòãèéí çàõèðãààäûí äóíä áàéãóóëëûí àñóóäàë (àâëèãà,
ºðñºë人í áèé áîëãîæ, õàðèëöàí òºðèéí çàõèðãàà, ñàíõ¿¿ òºñâèéí
òóðøëàãà ñîëèëöîæ, íýãíýýñýý ìåíåæìåíò, áàðàà ¿éë÷èëãýý
ñóðàëöàõ õºø¿¿ðýã áîëäîã äàâóó õóäàëäàí àâàõ ãì); íèéãìèéí
òàëòàé þì. áîëîí áóñàä çàíãèëàà àñóóäàë
1.5 ¯íýëãýý þóí äýýð ãîëëîí àíõààð÷ (óëñ òºðèéí ïðîöåññ, òºñâèéí
áîëîõ âý? àñóóäàë, îðëîãî á¿ðä¿¿ëýõ, òºðèéí
Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýõ, æåíäåð,
õýìæèëò, ¿íýëãýýíèé õóâüä îðîí áàéãàëü îð÷íû òîãòâîðòîé áàéäàë
íóòãèéí çàñàãëàë, òºâëºðëèéã ãì); áèçíåññ/àðèëæààíû îð÷èí
ñààðóóëàõ ÿâö, îðîí íóòãèéí çýðãèéã õàìðóóëæ ¿çíý.
àðä÷èëàë, îðîí íóòãèéí çàõèðãàà
ãýñýí äºðâºí àñóóäàëä àíõààðâàë Îðîí íóòãèéí àðä÷èëàë áóþó
çîõèíî. îðîí íóòãèéí ò¿âøíèé àðä÷èëàë
ãýäãèéã îíîëûí áàðèìòëàëûí
Òºâëºðëèéí ñààðóóëàõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä õóâüä “õîòûí äàðãà, çºâëºë,
íü òºðèéí çàõèðãààíû òºâëºðëèéã õîðîî, òºðèéí ¿éë÷èëãýý ãì
19

20. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû îðëîãî çàðëàãàà õýðõýí çîõèöóóëæ
áàéãóóëëàãûí õóâüä áîëîí áàéãààãààð òîîöíî.
èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà, ¯¿íèé àäèë õîòûí çàõèðãààíû
¿éë àæèëëàãààíû” ãýñýí õî¸ð àæëûã îëîí íèéòýä ¿éë÷èëãýý
óòãààð îéëãîâîë çîõèõ îéëãîëò õýðõýí õ¿ðãýæ áóéãààð òîäîðõîéëæ
þì.10 Ýíý íü òîãòìîë øóäàðãà áîëîõ þì. ÿéöýòãýëèéã õýìæèõýä
ñîíãóóëü, áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ¿éë÷èëãýýíèé ä¿í õýìæýý, ÷àíàð,
ÿâöàä íºëººëºõ îëîíõè, öººíõ ¿ð àøèã áà ¿ð ä¿íã çîíõèëîí
áîëîí ñºðºã õ¿÷íèé á¿ëãèéí àíõààðíà11.” Áîäëîãî, õºòºëáºð
ýðõèéã õàíãàõ, èðãýíèé áîëîí áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ, ýñâýë
óëñ òºðèéí ñóóðü ýðõ çýðãýýð õÿíàëò øèíæèëãýý/¿ð ä¿íãèéí
òîäîðõîéëîãäîíî. ¿íýëãýý õèéõ áàéãóóëëûí,
Îðîí íóòãèéí àðä÷èëëûí ñàíõ¿¿ãèéí õèéãýýä õ¿íèé íººöèéí
îðîëöîîíû (áóþó øóóä) áà ÷àäàâõèéã ìºí äàâõàð ¿íýëæ
òºëººëëèéí àðä÷èëàë ãýñýí áîëîõ þì. Çàðèì òºðëèéí ¿íýëãýý
õî¸ð ¿íäñýí õýëáýð áàéäàã. Îðîí àæëûí ¿ð ä¿í, ã¿éöýòãýëèéã
íóòãèéí çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíä èë “ñàëáàð õîîðîíäûí” áóþó ºðãºí
òîä, òºëººëºë, õàðèóöëàãà á¿õèé õ¿ðýýíä õàìðóóëæ ¿çäýã áîë
çàñàã çàõèðãààã õàíãàõ ¿¿äíýýñ çàðèì íü òóõàéëñàí íýã ñàëáàðààð
àëáàí ¸ñíû á¿òöèéí àñóóäëûã àâ÷ ¿çíý (Äýëõèé äàõèíàà ýõíèé
èðãýäèéí ñàíàà áîäîëòîé áóþó ºðãºí õ¿ðýýíèé àðãûã ò¿ëõ¿¿
õîñëóóëàí àâ÷ ¿çâýë çîõèëòîé. õýðýãëýæ áàéíà). Îðîí íóòãèéí
¯íýëãýýíä ìºðäºæ áóé èõýíõ çàñàãëàëûí àæëûí ¿ð ä¿í,
àðãà õýðýãñëýë (‘Ýõ ñóðâàëæèéí ã¿éöýòãýë, ¿éë÷èëãýýíèé ò¿âøèí
ëàâëàãàà’ õýñãèéã ¿çíý ¿¿) òóðøèí áîëîí õàðüöóóëñàí øèíæèëãýý
øàëãàðñàí, ºðãºí äýëãýð àøèãëàæ õèéõ ¿íýëãýýíèé îëîí àðãà
áîëîõ àðãàç¿é, àðãà÷èëëààð äóòìàã õýðýãñýë12 áàéíà.
áàéíà. Èõýíõ òîõèîëäîëä ýíý íü
ºðãºí õ¿ðýýíèé ãëîáàë àðä÷èëëûí
¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã îðîí íóòãèéí 11 Áðàöåãèðäëü: “Îðîí íóòãèéí çàñàã
ò¿âøèíä çàäàëñàí õóâèëáàð òºäèé çàõèðãààíû àæëûí ¿ð ä¿íãèéí õýìæèí
áàéãàà þì. øàëãàëòûí îëîí óëñûí òóðøëàãà”,
Îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà, ò¿¿íèé Òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ àñóóäëààðõ îëîí
àæëûí ã¿éöýòãýëèéã òºðèéí óëñûí III áàãà õóðàë, Ìàíèë õîò, 2003.
Ýäãýýð ñàíàà÷èëãûí çàðèìààñ Ïèòåð
¿éë÷èëãýýã èðãýäýä õýðõýí õ¿ðãýæ,
Áðàöåãèðäëèéí “Îðîí íóòãèéí çàñàã
çàõèðãààíû àæëûí ¿ð ä¿íãèéí õýìæèí
øàëãàëòûí îëîí óëñûí òóðøëàãà” õýìýýõ
ºã¿¿ëýëä òóñãàñàí áóé.
12 Îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä Õàðèóöëàãà,
èë òîä áàéäàë áà òàéëàãíàëûí èíäåêñèéã
10 Àðä÷èëàë áîëîí ñîíãóóëüä äýìæëýã
¿ç¿¿ëýõ îëîí óëñûí õ¿ðýýëýí (ÀÑÒ¯ÎÓÕ):
òîîöîõ àðãà ç¿é, ͯÁÕÕ-èéí Ìàêåäîíè
“Îðîí íóòãèéí ò¿âøíèé àðä÷èëàë – äàõü ñóóðèí òºëººëºã÷èéí ãàçàð, 2009.
ÀÑÒ¯ÎÓÕ-èéí Îðîëöîî, òºëººëºë, (http://europeandcis.undp.org/governance/
ñºðãºë人íèé ìåíåæìåíò áîëîí çàñàãëàëûí show/E0665B63-F203-1EE9-B2237737A3E-
ëàâëàõ ” 2001, 4BC48)
20

21. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
Øèãòãýý 1. Ôèëèïïèí äýõ Ñàíõ¿¿ãèéí ìåíåæìåíòèéí ñèñòåì
Ôèëèïïèí óëñ ¿íäýñíèé õýìæýýíèé Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí
ìåíåæìåíòèéí áîëîí Îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû ñàíõ¿¿ãèéí
ìåíåæìåíòèéí ñèñòåìèéã íýâòð¿¿ëýõèéã çîðüæ áàéíà. Ýõíèéõ íü öàõèì
õóóäñàíä ñóóðèëñàí, 107 ¿ç¿¿ëýëò á¿õèé ººðèéí îíîøëîãîîíû àðãà õýðýãñýë
áºãººä ñàéí çàñàãëàë, çàñàã çàõèðãàà, íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ,
ýäèéí çàñãèéí õºãæèë, áàéãàëü, îð÷íû ìåíåæìåíòèéí ñàëáàðûã õàìðóóëàí
àâ÷ ¿çíý. Ñàíõ¿¿ãèéí ìåíåæìåíòèéí ñèñòåì íü îðëîãî á¿ðä¿¿ëýëòèéí
÷àíàð, ¿ð àøãèéã óëàìæëàëò áîëîí óëàìæëàëò áóñ ýõ ¿¿ñâýðýýð çàäàëæ,
ìºí çàðäàë õèéãýýä ºðèéí óäèðäëàãûí ÷àíàð, ¿ð àøãèéí 14 ¿ç¿¿ëýëòýýñ
á¿ðäýæ áàéíà.
Øèãòãýý 2. Ìàêåäîíèä àâëèãàòàé òýìöýõ çîðèëãîîð îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä õèéæ áóé
àæëûí õàðèóöëàãà, èë òîä áàéäëûã øàëãóóðààð õýìæèæ áàéíà.13
Màêåäîíèä îðîí íóòãèéí ººðòºº çàñàãëàõ íýãæèéí ò¿âøíèé
õàðèóöëàãà, èë òîä áàéäàë, òàéëàãíàõ ÿâöûã øàëãàõ àðãà÷èëëûã ͯÁÕÕ-
èéí äýìæëýãòýéãýýð áîëîâñðóóëñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿ àðãà÷èëàë îðîí íóòãèéí
çàñàã çàõèðãààäûí ¸ñ ç¿éã¿é áàéäàë, àâëèãàëä ºðòºõ “ýìçýãøèë”-èéã,
òýäãýýðèéã ýñýðã¿¿öýõ ÷àíàðûã íü õýìæèõ áàéäëààð ¿íýëäýã áàéíà. Óëñ
òºðèéí õóâüä ýìçýã õèéãýýä àðãà ç¿éí òàëäàà ÷ ÿðâèãòàé àâëèãûí ¿çýãäýë
òîõèîëäëûã õýìæèõ ¿íýëãýýíèé óëàìæëàëò àðãàç¿éòýé õàðüöóóëàõàä
Ìàêåäîíèéí ýíý àðãà÷èëàë îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû àâëèãàòàé òýìöýõ
ìåõàíèçìûí ¿ð íºëººã äàðààõ ãóðâàí ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðãýýð íü îíîøèëæ
áàéãàà þì. ¯¿íä: 1) ñàíõ¿¿ òºñâèéí ìåíåæìåíò, 2) õîò òºëºâëºëò áà 3)
áàðàà, ¿éë÷èëãýý õóäàëäàí àâàõ çýðãèéã õàìàð÷ áàéíà. Òèéìýýñ, ãàðñàí
¿ð ä¿íãèéí òîî ìýäýý íü “àøèãëàõ áîëîìæ” ñàéòàé, áîäëîãîä èë¿¿
õàìààðàõ òóë îðîí íóòãèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä òààøààí õ¿ëýýæ
àâäàã. Àðãà÷èëëûã áîëîâñðóóëàõàä àâëèãàòàé òýìöýõ ýðõ, ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí
îðîí íóòãèéí îðîëöîã÷ òàëóóä ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí. Îðîëöîã÷/ñîíèðõîã÷
òàëóóäûã àíõíààñ íü õàìðóóëñàí ÿâäàë ¿íýëãýýíèé àæëûí ÿâö, ¿ð ä¿íã
ºì÷èëæ õàðèóöàõ ýçýíòýé áîëãîæ, îðîí íóòãèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàëòàä
áîäèòîîð òóñãàæ àæèëëàõ íºõöëèéã õàíãàñàí áàéíà.
Áîëîâñðóóëàõ øàòàíä ìºí òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé õýðýãëýã÷ áîëîõ èðãýä,
èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûã îðîëöóóëæ, àâëèãûí òàëààðõ òýäíèé ñàíàà
áîäîë, òóðøëàãà äýýð ¿íäýñëýí àâëèãûí “õàëóóí öýã”-¿¿äèéã òîäîðõîéëæ
àâñàí.
Èðãýäèéã èéíõ¿¿ áîëîâñðóóëàëòûí ÿâöàä îðîëöóóëñíààð ÿäóó÷óóä,
ýìýãòýé÷¿¿ä ìºí íèéãìèéí ýìçýã á¿ëã¿¿äýä õàìààðàë á¿õèé àâëèãûí
“õàëóóí öýã”-èéã òîäîðõîéëîõ çàìààð òóñ àðãà õýðýãñëèéã ÿäóóðàë áîëîí
æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áîëãîæýý.
¯íýëãýýíä èðãýäèéã îðîëöóóëñíààð, ò¿¿íèé îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà
áîëîí òýäãýýðèéí òîéðãèéí õîîðîíäûí òàéëàãíàõ ¿ð íºëºº á¿õèé ìåõàíèçì
áîëîõ íººö áîëîëöîîã äàé÷èëæ áàéãàà þì.
13 Îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä Õàðèóöëàãà, èë òîä áàéäàë áà òàéëàãíàëûí èíäåêñèéã òîîöîõ àðãà
ç¿é, ͯÁÕÕ-èéí Ìàêåäîíè äàõü ñóóðèí òºëººëºã÷èéí ãàçàð, 2009.
(http://europeandcis.undp.org/governance/show/E0665B63-F203-1EE9-B2237737A3E4BC48)
21

22. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
Ýöýñò íü, îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý àëü íýã òîäîðõîé ñàëáàð
(ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë, áèçíåñèéí îð÷èí) ýñâýë ñýäýâ (õ¿íèé ýðõ, àâëèãà
ãì)-èéã õàìàð÷ áîëíî. Ýäãýýð ¿íýëãýý îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí àñóóäëûã
öîãö áàéäëààð õàìàð÷ ÷àäàõã¿é áîëîâ÷ ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãàä òóñãàñàí àðãà,
àðãà÷èëëûã îëîí òîõèîëäîëä àøèãëàæ áîëîõ þì.
1.6 ¯íýëãýýíèé íîðìàòèâ ¿íäýñ ñàéí ìýääýã áîëíî.14 ̺í ýöñèéí
Çàñàãëàëûí ¿ç¿¿ëýëò áîë õýðýãëýã÷äýä ¿íýëãýý ÷óõàì
çàñàãëàëûí àëü íýã ñóóðü öýãò þóã õàðóóëæ, þóã õàðóóëàõã¿éã
áàéãàà áîäèò áàéäàë õ¿ññýí ìàãàäëàõ áîëîëöîî îëãîíî.
çîðèëòîò áàéäàëòàé çýðýãöýõ
ò¿âøíèéã èëòãýõ õýìæ¿¿ð þì. ͯÁ-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºð
¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí. îäîî þó -èéí çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé
áîëæ áàéãàà, þó áîëîõ ¸ñòîé ãýñýí ñóóðü áîëãîí àâñàí õýì õýìæýýä
õî¸ð íºõöºë áàéäëûã ººð õîîðîíä àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí çàð÷ìóóä
õàðüöóóëàõ ¿¿äíýýñ ¿ç¿¿ëýëòèéã (èë òîä áàéäàë, òàéëàãíàõ
àøèãëàíà. Òèéìýýñ, ¿íýëãýý á¿ð çàð÷èì, îðîëöîî) ìºí ÿäóó÷óóä,
þóã ñàéí, þóã ìóóä òîîöîõ òàëààð ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîí íèéãìèéí
òîäîðõîé õèéñâýðëýë, îéëãîëò áóñàä ýìçýã á¿ëãèéí ýðõ,
áóþó õýì õýìæýýíä ¿íäýñëýíý. õýðýãöýý, øààðäëàãà ñîíèðõëûí
¯íýëãýýíèé ÿâöàä çàñàãëàëûí àñóóäàë áàãòàæ áàéãàà þì.
òîäîðõîé çàð÷èì (òóõàéëáàë, Îðîí íóòãèéí íºõöºë áàéäàëä
òýãø ýðõ, èë òîä áàéäàë, òîõèðñîí çàñàãëàëûí ¿íýëãýý
õàðèóöëàãàòàé áàéäàë)-ä áóñäààñ ÿäóóñ, ýìýãòýé÷¿¿ä, íèéãìèéí
èë¿¿ à÷ õîëáîãäîë ºã÷ áóéã íàðèéí áóñàä ýìçýã á¿ëýãò òóëãàð÷ áóé
ø¿¿ðäýõýä ýíýõ¿¿ íîðìàòèâ õýì ýäèéí çàñàã, óëñ òºð, íèéãìèéí
õýìæýý òîäîðõîé áîëíî. áîëîí ñî¸ëûí ñààä áýðõøýýëèéã
¯íýëãýýíèé áîëîâñðóóëàëòûí òîäðóóëàí òîäîðõîéëîõ
õàìãèéí ÷óõàë ¿å øàò áîë ¿íýò ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëæ ºãíº.
ç¿éëñ çàð÷ìóóäûã òîîí ¿ç¿¿ëýëòýýð Ò¿¿í÷ëýí, ÿäóóñ, ýìýãòýé÷¿¿ä áà
èëýðõèéëæ, õýìæèãäýõ¿éö íèéãìèéí áóñàä ýìçýã á¿ëãèéí
øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò ñàíàë àñóóëãûí äóó õîîëîéã íýãòãýæ èëýðõèéëýõ
àñóóëò áîëãîí õºðâ¿¿ëýõ ÿâäàë áîëîìæ îëãîäîã ìýäýýëýë
ìºí (Ä¿ðñëýë 1). öóãëóóëàõ îðîëöîîíû àðãà íü
çàñàãëàëûí õ¿ðýýíèé ºìíº
“Ñàéí”, ”àðä÷èëñàí” ãýñýí îðõèãäñîí, õýðýãñäýãã¿é àñóóäëûã
îéëãîëòûã õýðõýí ä¿ãíýõèéã èëð¿¿ëæ, àíõààðàë õàíäóóëæ
õýðýãëýã÷äýä îéëãîìæòîé áàéëãàõ áîëíî.
çîðèëãîîð çàñàãëàëûí ¿íýëãýý
òîäîðõîé èëýðõèéëñýí íîðìàòèâ
õýì õýìæýýã ñóóðü áîëãîæ àâàõ
íü ÷óõàë. Èíãýñíýýð ò¿íø, áóñàä 14 Çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíä õàíäàõ
õàíäèâëàã÷äûí õàíäëàãà, Õºãæëèéí
áàéãóóëëàãà áîëîí ñóäëàà÷èä
òóñëàëöààíû õîðîî (DAC) Çàñàãëàëûí
çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé ÿíç á¿ðèéí ñ¿ëæýý, ÝÇÕÀÕÁ, 2008 îíû 6 äóãààð ñàð
àðãà÷ëàëûí äàâóó áîëîí ñóë òàëûã (ýöýñëýí áîëîâñðóóëñàí òºñºë)
22

23. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
Ä¿ðñëýë 1. Çàñàãëàëûí çàð÷ìóóäûã áîäèòîîð àøèãëàõ íü
Òîäîðõîé
Àðä÷èëñàí ¯éë ÿâöûí òàëààðõ
øàëãóóð àñóóëòóóä
çàñàãëàëûí
¿ç¿¿ëýëò¿¿ä Æèøýý íü, îðîí Àðä÷èëñàí
çàð÷ìóóä
Æèøýý íü, íóòãèéí çàñàã çàñàãëàëûí
Æèøýý íü:
òºñâèéã çàõèðãàà òºñ⺺ ä¿ð òºðõ
õàðèóöëàãàòàé îëîí íèéòýä äýëãýæ
îëîí íèéòýýð
áàéäàë õýëýëö¿¿ëäýã ýñýõ
õýëýëö¿¿ëýõ
Øèãòãýý 3. ¯íýëãýýíèé íîðìàòèâ ¿íäýñ ñóóðü
Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí á¿õ òºðëèéí ¿íýëãýý íü ¿ð ä¿íä ÷èãëýñýí
çààâàð çºâëºìæèéí ÷àíàðòàé áàéäàã. ªíººãèéí áàéäëààð îðîí íóòãèéí
“ñàéí” çàñàãëàëûí íýãäñýí íýã á¿ä¿¿â÷ áàéõã¿é áàéíà. Òèéìýýñ, ¿íýëãýý
òóñ á¿ðèéí õóâüä ò¿¿íèéã ÷èãë¿¿ëýõ õýì õýìæýý, çàð÷ìóóäûã áàòëàí òîãòîõ
íü ýí òýðã¿¿íä õèéõ àæèë ìºí.‘Ýõ ñóðâàëæèéí ëàâëàãàà’ õýñýãò ýìõòãýñýí
¿íýëãýýíèé õýä õýäýí àðãà÷èëëûí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëæ áóé ¿íýò ç¿éëñ,
çàð÷ìóóäûã äîð ñèéð¿¿ëëýý.
ÀÑÒ¯ÎÓÕ. Îðîí íóòãèéí ò¿âøíèé àðä÷èëàë
1. Һ뺺ëëèéí àðä÷èëàë (òýãø ýðõ, òýãø áàéäàë)
2. Îðîëöîîíû àðä÷èëàë (íýýëòòýé, øóäàðãà, èë òîä áàéäàë, õºíãºí
øóóðõàé, õàðèóöëàãà òàéëàãíàë)
Îðîí íóòãèéí õºãæëèéí òºëºº ñàéí çàñàãëàë –ÎÍÕÒÑÇ
1. Һ뺺ëºë
2. Îðîëöîî
3. Õàðèóöëàãàòàé áàéäàë
4. Èë òîä áàéäàë
5. ¯ð íºëºº
6. Àþóëã¿é áàéäàë
7. Òýãø áàéäàë
Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí áàðîìåòð (ÎÍÇÁ)
1. ¯ð íºëºº
2. Èë òîä áàéäàë áà õóóëü äýýäëýõ ¸ñ
3. Õàðèóöëàãàòàé áàéäàë
4. Îðîëöîî áà èðãýäèéã õàìðóóëàõ
5. Òýãø áàéäàë
ͯÁ-ÕÀÑÁ Õîòûí çàñàãëàëûí èíäåêñ
1. ¯ð íºëºº
2. Òýãø áàéäàë
3. Îðîëöîî
4. Õàðèóöëàãàòàé áàéäàë
23

24. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
Øèãòãýý 4. Àôãàíèñòàí äàõü Îðîí íóòãèéí õºãæëèéí òºëºº ñàéí çàñàãëàë
(ÎÍÕÒÑÇ) àðãà÷èëëûí íîðìàòèâ ¿íäýñ
ÎÍÕÒÑÇ àðãà÷èëàë (‘Ýõ ñóðâàëæèéí ëàâëàãàà’, 66ò.) îðîí íóòãèéí
ò¿âøèíä çàñàãëàëûí åðºíõèé íºõöºë áàéäëûã òîäîðõîéëæ, òóõàéëáàë
ìóæ, ä¿¿ðýã, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà áîëîí òîñãîäûí çàñàãëàëûí
íºõöºë áàéäëûã çîðèëòîò áóþó çàñàãëàëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòòýé
õàðüöóóëñàí øèíæèëãýý õèéäýã.
ÎÍÕÒÑÇ òàéëàí ¿ç¿¿ëýëòèéí ñèñòåìèéã ͯÁ-ÕÀÑÁ Õîòûí çàñàãëàëûí
èíäåêñ (ÕÇÈ)-èéã ãîë ñóóðü áîëãîí áîëîâñðóóëæ, Àôãàíèñòàíû ºíººãèéí
¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí íºõöºë áàéäàëä òààðóóëàí çîõèõ
çîõèöóóëàëò õèéñýí áºãººä ñàéí çàñàãëàëûí äîëîîí çàð÷èì (òºëººëºë,
îðîëöîî, õàðèóöëàãàòàé áàéäàë, èë òîä áàéäàë, ¿ð íºëºº, àþóëã¿é áîëîí
òýãø áàéäàë)-ààð á¿ëýãëýí õóâààñàí 25 ¿ç¿¿ëýëòýýñ á¿ðäýíý. Àôãàíèñòàíû
Îðîí íóòãèéí ñàéí çàñàãëàëûí òºëºº õàðààò áóñ çºâëºë äýýð äóðäñàí
çàð÷ìóóäûã ººðèéí ñòðàòåãèéí õ¿ðýýíä áàòàëñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿ ñòðàòåãèéí
åðºíõèé ñàíàà, á¿òýö ÌÕÇ-óóäààñ óðãàí ãàðñàí áèëýý.
1.7 Îëîí òàëûí îðîëöîîã õàíãàõ àæëûã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëæ,
¯íýëãýý á¿ð îðîëöîã÷ òàëóóäûí ò¿íøëýë áàéãóóëæ, õºãæ¿¿ëýõ,
õóâüä áîëîí ¿íýëãýýíèé ¿å øàò àðãà õýìæýýã òºëºâëºæ, ò¿ãýýí
á¿ðèéí òóõàéä îðîëöîã÷äûí äýëãýð¿¿ëýõ áîëîí áîäëîãî
ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí õóâüä ººð õýðýãæèëòèéí øàòàíä îíöãîé
ººð. Ýäãýýð ¿å øàòûã Øèãòãýý èäýâõèòýé îðîëäîã áèëýý.
5-ààñ ¿çíý ¿¿. ¯íýëãýýíèé àðãà
Òºâ çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºë:
áàðèë, ñóðâàëæ, çîðèëãîîñ
òºâ çàñãèéí ãàçàð (ººðººð õýëáýë,
õàìààð÷ ÿíç á¿ðèéí îðîëöîã÷
îðîí íóòãèéí çàõèðãàà õàðèóöñàí
òàëûí ¿å øàò òóñ á¿ðò ã¿éöýòãýõ
ÿàì òàìãûí ãàçàð) îðîí íóòãèéí
¿¿ðýã, îðîëöîî áàñ ÿíç á¿ð
çàõèðãààäûí àæëûí ã¿éöýòãýëèéí
áàéíà. ‘Ýõ ñóðâàëæèéí ëàâëàãàà’
ñòàíäàðò òîãòîîæ ìºðä¿¿ëýõ,
õýñýãò áàãòààñàí ¿íýëãýýíèé
õÿíàëò øèíæèëãýý, òàéëàí
àðãà õýðýãñýë òóñ á¿ðýýð ãîëëîí
õàðèóöëàãûí ìåõàíèçì á¿ðä¿¿ëýí
îðîëöîã÷ òàëûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã
áîäëîãûí ÷àíàðòàé àñóóäàë
áàñ òîäîðõîéëñîí áàéãàà.
áîëîâñðóóëæ, áàòëàõ çýðãýýð îðîí
Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí
íóòãèéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõýä
¿íýëãýýíä äàðààõ ýòãýýä îðîëöîã÷
÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã òóë
òàë áîëîõ íü ò¿ãýýìýë. ¯¿íä:
¿íýëãýýíèé àæèëä èõ à÷
Îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû õîëáîãäîëòîé.
òºëººëºë: ¿íýëãýýíèé àæëûí Çàñãèéí ãàçàð îðîí íóòãèéí
ýõëýë, õýðýãæèëò, ¿ð ä¿íãèéí çàõèðãààäûã õÿíàí øèíæëýõ ÷èã
àøèãëàëòûí õóâüä îðîí íóòãèéí ¿¿ðãèéíõýý õ¿ðýýíä ¿íýëãýýíèé
óëñ òºð, çàõèðãààíû óäèðäàõ ¿ð ä¿íã àøèãëàõ, áîäëîãî
àæèëòíóóä øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã õýðýãæèëòèéí ¿å øàòàíä îíöãîé
ã¿éöýòãýíý. Èõýíõ òîõèîëäîëä èäýâõèòýé áàéæ áîëîõ þì.
îðîí íóòãèéí çàõèðãàà ¿íýëãýýíèé
24

25. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
Íóòãèéí óäèðäëàãûí õîëáîîä: ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò ìºí. Èðãýíèé
ýíý áîë ¿íäýñíèé ò¿âøèíä äóó íèéãìèéí áàéãóóëëàãà ¿íýëãýýíèé
õîîëîéãîî íýãòãýí õ¿ðãýäýã àæèëä, ¿¿íèé äîòîð îðîí
íóòãèéí çºâëºë õîëáîîäîîñ íóòãèéí çàñàãëàëûí äóòàãäëûã
á¿ðäýõ áà òýäíèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, èëð¿¿ëæ, àíõààðàë õàíäóóëàõ
çîðèëãûí çàðèìààñ äóðäâàë: ¿¿ðýã ã¿öýòãýõèéí çýðýãöýý
îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû ã¿éöýòãýëèéí øàòàíä ìýäýýëýë
òàëààð ¿íäýñíèé ò¿âøíèé öóãëóóëàõ, çàäëàí øèíæëýõ
áîäëîãîä íºëººëºõ îëîí íèéòèéí àæëûí äàäëàãà òóðøëàãàà àøèãëàí
õýëýëö¿¿ëýã çîõèîõ, çºâëºë àæèëëàõ øààðäëàãà áàéäàã. ÈÍÁ
õîëáîîä, òýäíèé ò¿íøëýëä àæèë ¿íýëãýýíèé ¿éë ÿâöûí á¿õèé
¿éë÷èëãýý õ¿ðãýõ, îðîí íóòãèéí ë øàòàíä èäýâõèòýé îðîëöîõ
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäàä áîëîìæòîé.
àðä÷èëñàí òàéëàí õàðèóöëàãûí
òîãòîëöîî, èë òîä áàéäëûã Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí
áýõæ¿¿ëýõ çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõ áàéãóóëëàãà (ÍÈÒÁ): ýíý áîë èðãýä
÷àäàâõèòàé áîëãîõîä äýìæëýã çîõèîí áàéãóóëàëòûí òîäîðõîé
¿ç¿¿ëýõ çýðýã þì. Èéì õîëáîî õýëáýðò îðîí íóòãèéí õºãæëèéí
¿íýëãýýíèé àæèëä, ÿëàíãóÿà àñóóäëààð íóòãèéí àðä èðãýäèéã
ò¿íøëýëèéã áèé áîëãîõ, õºãæèë äàé÷ëàí òýäíèé ýðõ àøãèéã
áà áîäëîãûí õýðýãæèëòèéã õÿíàõ èëýðõèéëýí õàìãààëàõ “õîòî÷
øàòàíä ÷óõàë îðîëöîã÷ òàë áîëîõ íîõîéí” ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý ãýñýí ¿ã
þì. þì. Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí
áàéãóóëëàãà áàñ íóòãèéí èðãýäèéí
Èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà: äîòîðõ ýìçýã áîëîí ãàäóóðõàãäñàí
îëîí ºí㺠àÿñ á¿õèé õ¿÷èðõýã á¿ëãèéí ñàíàà áîäîë, ýðõ àøãèéã
èðãýíèé íèéãìèéí îðøèõóé áîë èëýðõèéëýõ ãýñýí à÷ õîëáîãäîë
îðîí íóòãèéí ñàéí çàñàãëàëûí á¿õèé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.
Øèãòãýý 5. Çàñàãëàëûí ¿íýëãýýíèé àæëûí ¿íäñýí ¿å øàòóóä.
Áýëòãýë àæèë: ¯íýëãýýíèé áàãèéã òîäîðõîéëæ, ãýðýýëýõ, àæëûí
äýëãýðýíã¿é òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ. ¯íýëãýýíèé áàãò õ¿éñ, ÿñ ¿íäýñ, íàñ
áîëîí íèéãìèéí ãàðëûí õóâüä àëü áîëîõ ºðãºí òºëººëºëòýé áàéâàë çîõèíî.
¯íýëãýý õèéãäýõ òóõàéí íóòàã îðíîîñ àëü áîëîõ õ¿í àâ÷ àæèëëóóëàõ ÿâäàë
îíöãîé ÷óõàë. Äýëãýðýíã¿é òºëºâëºãººíä “¿ð ä¿íã ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ”
òóñãàé ¿å øàòûã òóñãàæ ºãíº.
Ò¿íøëýë áàéãóóëàõ ¿å øàò: ¯íýëãýýíèé àæèëä îðîëöîæ áàéãàà òºðºë
á¿ðèéí îðîëöîã÷/ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí õîîðîíä àæëûí óÿëäàà õîëáîîã áèé
áîëãîæ, õàíãàíà. ¯íýëãýýíèé áàã àëü áîëîõ òóõàéí îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãà
õ¿ì¿¿ñýýð ¿íýëãýýíèé àæëûí “áàòëàí äààëãàõ” çîðèëòûã õàíãàæ àæèëëàíà.
Àíõíû òºëºâëºõ óóëçàëòàä èðýýã¿é ÷óõàë îðîëöîã÷ òàëä çîõèõ ìýäýýëèéã
õ¿ðã¿¿ëíý.Ýíý øàòàíä ¿íýëãýýíèé çîðèëãûí òóõàéä äàðàà äàðààãèéí øàòàíä
àëèâàà ¿ë îéëãîëöîë ãàðãàõã¿éí òóëä õèéãäýõ ãýæ áàéãàà ¿íýëãýýíèé òàëààð
àëü áîëîí ºðãºí ñóðòàë÷èëáàë çîõèëòîé. ªðãºí õ¿ðýýíèé òºëººëºë á¿õèé
õÿíàëòûí çºâëºëèéã áàéãóóëíà.
25

26. Îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã õýìæèõ¿é: Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
Õÿíàëòûí çºâëºëèéí ãîë ¿¿ðýã áîë òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ çîðèëãîîð
¿íýëãýýíèé ìºðººð àâàõ àðãà õýìæýýíèé òºëºâëºãººíèé áèåëýëòýä õÿíàëò
òàâèõ ÿâäàë ìºí.
Áîëîâcðóóëàõ ¿å øàò: ¯íýëãýýíèé õ¿ðýý, ¿íýëýõ àñóóäàë (¿ç¿¿ëýëò ñîíãîõ
ãì)-ûã òîìü¸îëîí çàñàãëàëûí òàëààð ìýäýýëýë öóãëóóëàõ àðãà õýðýãñëèéã
áîëîâñðóóëíà. Îðîëöîîã ñàéòàð õàíãàæ ÷àäâàë ¿ç¿¿ëýëòèéí ñîíãîëò äýýð
íýã á¿ð÷ëýí õýëýëöýæ îðîëöîã÷ òàëóóäûí ººð õîîðîíä îéëãîëöîëä õ¿ð÷,
õàìòðàí àæèëëàõ ¿¿ð àìüñãàëûã áèé áîëãîíî. Ýíý íü öààø öààøäûí àæèëä
òóñòàé.
¯íýëãýýíèé ¿å øàò: Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ ¿å. Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ àæèë
õàðèóöñàí áàãèéíõàí çààâàð÷èëãà ñàéòàé, îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí
¿íýëãýýíèé íîðìàòèâ ¿íäýñ, õýì õýìæýý, çàð÷èìä èòãýë ¿íýìøèëòýé áàéõ
íü ÷óõàë. Òýäíèéã ñîíãîí øàëãàðóóëàõäàà íóòàã îðíîî ìýääýã, íóòãèéí
èðãýäèéí á¿ëã¿¿äòýé õýë íýâòðýëöäýã õ¿íèéã ñîíãîâîë çîõèíî.
Ä¿í øèíæèëãýýíèé ¿å øàò: Ìýäýýëëèéã çàäëàí øèíæëýõ ¿å. Ýíý íü
ìýäýýëëèéã íýãòãýæ, ä¿ãíýëò áîëîâñðóóëàõ õýëáýðýýð ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã
òàéëáàðëàõ ¿éë ÿâö þì. Ýíý øàòàíä ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýð õýëýëö¿¿ëýã
çîõèîíî.
Àðãà õýìæýý òºëºâëºõ, ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ ¿å øàò: Îðîëöîã÷ òàëóóäòàé
çºâøèëöñºí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëæ, øèíæèëãýýíèé
àæëûí ¿ð ä¿íã ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëæ, òºëºâëºñºí àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëæ
ýõëýõ. ¯íýëãýýíèé ¿ð ä¿í ãàðàõûã õ¿ëýýæ ñóóõ áèø, ýõíýýñ íü ¿ð ä¿íã
õýðõýí ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ òàëààð òîäîðõîé ñòðàòåãè áîëîâñðóóëæ àæèëëàõ
õýðýãòýé. Ýíý ñòðàòåãè íü øèíèéã ýðýëõèéëñýí, îëîí õýðýãëýã÷ çýðýã
òàíèëöàõ áîëîìæèéã òîäîðõîéëæ ÷óõàë÷èëíà. Èíãýñíýýð, ¿íýëãýýíèé ä¿í
îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäîëä íºëºº á¿õèé ýòãýýä õèéãýýä îðîí íóòãèéí óëñ
òºðèéí íàì, íèéãìèéí á¿ëã¿¿ä, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãààð äàìæèí
øèéäâýð ãàðãàã÷äûí ñîíîðò õ¿ð÷ íºëººëºõ þì.
Áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõ ¿å øàò: ¯éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõ,
áèåëýëòýä õÿíàëò òàâèõ ¿éë ÿâö. Òºëºâëºãººíèé áèåëýëòýä õÿíàëò
òàâüæ, ìîíèòîðèíã õèéõ àæèë áîë çàñàãëàëûí ¿íýëãýýã òîãòìîëæóóëàí
õýâø¿¿ëýõýä øèéäâýðëýõ õ¿÷èí ç¿éë þì. Èéì ÷ ó÷ðààñ ¿¿íèéã ò¿íøëýë
áèé áîëãîõ øàòàíä áàéãóóëñàí õÿíàí øàëãàõ çºâëºëèéí ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðýã
áîëãîõûã çºâëºìæ áîëãîæ áàéíà.
Ýäãýýð ¿å øàòóóäûã Äýëõèéí áîëîâñðóóëàëò, ¿íýëãýý õèéõ
áàíêíû Èíñòèòóòûí ‘Çàñàãëàëûã áîëîí ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íã
¿íýëýõ ÷àäàâõè áóé áîëãîõ àðãà÷èëñàí ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ øàòàíä òàòàí
çºâëºìæ’-ä ¿íäýñëýí áîëîâñðóóëñàí. îðîëöóóëàõ íü ÷óõàë.
Óëàìæëàëò ëèäåð/áàéãóóëëàãà:
Îðîí íóòãèéí áèçíåñèéí
Ýäãýýð áàéãóóëëàãà íü íóòãèéí
áàéãóóëëàãà: çàõ çýýëä áàðàà,
èðãýäèéí äóíä íºëººòýé ó÷ðààñ
¿éë÷èëãýý íèéë¿¿ëýõ, àæëûí áàéð
¿íýëãýýíèé ïðîöåññò á¿õ íèéòèéí
áèé áîëãîõ çàìààð õóâèéí õýâøèë
îðîëöîîã õàíãàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýõ
ýäèéí çàñãèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.
÷àäâàðòàé. Òýäãýýðèéã ¿íýëãýýíèé
26