Dutch economic outlook herstel wereldeconomie moet neergang - december 2012
1. Dutch Economic Outlook
ING Economisch Bureau
Lichtpuntjes in donkere dagen
Herstel wereldeconomie moet neergang
in Nederland stoppen
De Nederlandse economie bevindt zich in zwaar weer. Een gunstiger wereldconjunctuur zou de krimp van de Ne-
Het inkomen per hoofd daalt al twee jaar en voor de derlandse economie in de tweede helft van 2013 tot staan
komende twee kwartalen moet rekening worden ge- kunnen brengen. Voorwaarde is dan wel dat de begrotings-
houden met een verdere daling. Dan zijn we weer te- onderhandelingen in de VS goed aflopen en het huidige posi-
rug op het welvaartsniveau dat we ook hadden ten tijde tivisme ten aanzien van het verdere verloop van de eurocri-
van het dieptepunt van de financiële crisis in 2009. Bij sis in stand blijft. Een gelukkiger tweede helft 2013!
een zich herstellende wereldeconomie kan aan deze
daling in de tweede helft van volgend jaar echter een
einde komen. Belangrijkste conclusies
Een verlies aan inkomen, banen en vermogen resulteert in De Nederlandse economie in 10 vragen (blz. 2 – 6)
een ongekende daling van de particuliere consumptie. Nooit
1. De bijdrage van Europa aan de groei van de wereldeco-
eerder sinds het einde van de tweede wereldoorlog is er nomie zal ook volgend jaar nog erg bescheiden zijn.
sprake geweest van drie achtereenvolgende jaren van da- Groeikansen moeten dan ook vooral buiten Europa wor-
lende particuliere consumptie. Overheidsbestedingen en
den gezocht.
bedrijfsinvesteringen ontwikkelen zich eveneens negatief. En
2. Er zijn economische lichtpuntjes in zowel de VS, China
onder invloed van een krimpende Europese economie wordt
als de eurozone.
het voor de Nederlandse export steeds moeilijker om te
3. De Duitse economie ontwikkelt zich gunstiger dan de
groeien. Op korte termijn is een krachtig herstel van de bin- Nederlandse, vanwege een groter belang van technolo-
nenlandse vraag niet erg aannemelijk. Koopkrachtverlies en gisch hoogwaardige(r) exportproducten, minder over-
algemene onzekerheid zorgen voor een terughoudend be-
heidsbezuinigingen en een gunstiger huizenmarkt.
stedingspatroon van de consument, de overheid gaat door
4. De Nederlandse industrie kan volop profiteren van de
met bezuinigen en bedrijven zien, gegeven de matige afzet-
gunstige(r) economische ontwikkeling in Duitsland.
verwachtingen en lage bezettingsgraad, voorlopig weinig
Vooral de Duitse machinebouw, elektrotechnische indu-
reden om te investeren. Een herstel van economische groei strie en automotivesector bieden kansen voor Neder-
moet dan ook vooral uit het buitenland komen. Niet alleen landse toeleveranciers uit de metaal, rubber-, kunststof
door meer uitvoer naar de traditionele exportbestemmingen
en hightechindustrie.
in Europa en de VS maar ook door het aanboren van nieuwe
5. Steeds meer huishoudens spreken hun spaargeld aan.
afzetmarkten in Azië en Zuid-Amerika.
6. De zwakke huizenmarkt heeft een groot effect op de Ne-
derlandse economie en is een belangrijke reden waar-
Voorzichtig optimisme om deze achterblijft bij omringende eurolanden.
Gelukkig vallen er ten aanzien van de wereldeconomie licht- 7. De bezuinigingen van consumenten gaan vooral ten kos-
puntjes te ontwaren. In de VS herstelt de huizenmarkt ge-
te van duurzame goederen. De uitgaven in supermarkten
staag, daalt de werkloosheid en zou 2013 – bij een gunstige
en afname van diensten kunnen op peil blijven. De totale
afloop van de begrotingsdiscussie tussen Democraten en
particuliere consumptie daalt in 2013 verder.
Republikeinen – een relatief goed economisch jaar kunnen
8. De vraag naar bedrijfspanden en machines blijft waar-
worden. Zeker als dan de in 2012, vanwege de begrotings- schijnlijk laag. Wel is er meer vraag naar ICT.
onzekerheid, uitgestelde vraag alsnog zal worden uitgeoe- 9. Ondanks een lichte stijging in de tweede helft van 2013
fend. Als de voortekenen niet bedriegen (aantrekken kre-
blijven de marktrentes waarschijnlijk laag.
dietverlening, toenemende energieproductie) is ook de Chi-
10. Zonder aanvullende maatregelen en de incidentele op-
nese economie het dal gepasseerd en kan de groei volgend
brengst van de veiling van telecommunicatiefrequenties
jaar, mede dankzij overheidsstimulansen, weer terug richting
zou het begrotingstekort in 2013 uitkomen op 3,4%.
de 9% van 2011. Dit zou direct en indirect – via de Duitse
economie – positief van invloed kunnen zijn op onze econo-
ING voorspellingen op blz. 7
mie.
Dutch Economic Outlook 19 december 2012 1
2. DE NEDERLANDSE ECONOMIE IN 10 2. Waar zitten de lichtpuntjes?
VRAGEN EN ANTWOORDEN
Lichtpuntjes in Amerika…
1. Wat kunnen we volgend jaar van het buitenland In de VS herstelt de huizenmarkt gestaag en daalt de werk-
verwachten? loosheid. Ook lijkt er nogal wat vraag te worden uitgesteld
totdat er meer zekerheid is over de zogenoemde ‘begro-
Azië is de belangrijkste groeimotor geweest… tingsafgrond’. Dit is de mogelijkheid dat de Amerikaanse
In de afgelopen jaren is de groei van de wereldeconomie economie in een recessie terecht zou komen door een com-
geleidelijk afgenomen van meer dan 5% in 2010, tot rond de binatie van automatische bezuinigingen en lastenverzwarin-
3½% in 2011 en naar verwachting minder dan 3% in 2012. gen. Als die ‘begrotingsafgrond' zou kunnen worden verme-
Het aflopen van eerder tijdens de financiële crisis getroffen den dan zou dat tot extra vraag in 2013 kunnen leiden.
stimuleringsmaatregelen, het ontstaan van de eurocrisis en
maatregelen om overheidsschulden te verkleinen liggen aan …China…
deze groeivertraging ten grondslag. Alle regio’s in de wereld Dit jaar heeft de Chinese economie flink geleden onder de
hebben het tempo van economische groei in deze jaren in verslechtering van afzetmogelijkheden in Europa en de ne-
meer of mindere mate zien afnemen. Onveranderd is echter, gatieve effecten van eerdere monetaire verkrapping. Voor
dat de landen in Azië (exclusief Japan) de belangrijkste 2013 gaan we uit van een weer aantrekkende economische
groeimotor van de wereldeconomie zijn gebleven. De groei- groei vanwege gunstiger economische omstandigheden we-
bijdrage van de eurozone is steeds kleiner geworden en uit- reldwijd en enige versoepeling van maatregelen op de Chi-
eindelijk in 2012 zelfs negatief. nese huizenmarkt (toestaan hogere ‘loan-to-value’ ratio’s).
…en zal dit ook in 2013 weer zijn …en Europa
Voor 2013 verwachten we voor de wereldeconomie als ge- In Europa leidt de bestrijding van de eurocrisis tot enig suc-
heel een licht hoger groeitempo. Die (beperkte) groeiver- ces. Zo verbetert de concurrentiepositie van de probleem-
snelling komt vooral voor rekening van de landen in Azië landen en nemen de tekorten op de betalingsbalans af.
(exclusief Japan). Voor de andere regio’s gaan we uit van
ruwweg eenzelfde bijdrage aan de mondiale economische Seinen nog niet op groen
groei als in 2012. Niettemin staan de seinen voor de wereldeconomie nog niet
op groen. Een goede afloop van de Amerikaanse begro-
Groeikansen vooral buiten Europa tingsbesprekingen is geen uitgemaakte zaak en afschrijvin-
De bijdrage van de eurozone en de andere landen in West- gen op de Griekse overheidsschuld en politieke onrust in
Europa aan de groei van de wereldeconomie zal naar ver- Spanje en Italië kunnen nog tot de nodige turbulentie op de
wachting ook volgend jaar nog erg bescheiden zijn. Groei- financiële markten leiden. Ook lijken de voorstellen van EU-
kansen moeten dan ook vooral buiten Europa worden ge- voorzitter Van Rompuy, om de weeffouten van de muntunie te
zocht. herstellen, niet zonder slag of stoot te worden aangenomen.
Figuur 1 Europese groeibijdrage is minimaal Figuur 2 Eurozone minder onevenwichtig
6 Groei wereldeconomie
(bijdrage aan BBP-groei in %-punten)
Saldo lopende rekening
4 (4-kwartaalsgemiddelde, % BBP
5 Overige
0
4 Latijns Amerika
-4
3 Azië (ex Japan)
-8
2 Overige
industrielanden
-12
1 Oost-Europa
-16
0 Overig West-
2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012
Europa
Eurozone Ierland Griekenland Spanje
-1
2010 2011 2012 2013 Italië Portugal
Bron: ING Bron: Eurostat, bewerking ING
Dutch Economic Outlook 19 december 2012 2
3. 3. Waarom gaat het in Duitsland eigenlijk zoveel beter 4. Welke kansen biedt de Duitse economische groei
dan hier in Nederland? voor Nederlandse ondernemers?
Kansen voor onder meer toeleverende industrie…
Sinds het dieptepunt van de recessie in 2009, is de Duitse
De Duitse industrie kent een omzet van bijna € 2.000 miljard.
economie veel harder gegroeid dan de Nederlandse. De
Voor de Nederlandse industrie liggen er nog genoeg kansen
Duitse economie is sindsdien met 9% gegroeid, terwijl het
richting deze gigantische Duitse sector. Meer specifiek biedt
herstel in Nederland is blijven steken op 2%. Hierdoor ligt het
de machinebouw, elektrotechnische industrie en automotive-
inkomen per hoofd van de bevolking in Duitsland nu weer
sector in Duitsland kansen voor Nederlandse toeleveranciers
boven dat ten tijde van het economische dieptepunt in 2009
uit de metaal, rubber-, kunststof en hightechindustrie. Suc-
terwijl dit in ons land weer bijna terug op dat niveau is.
cesvol zakendoen in Duitsland vergt echter een gefocuste
strategie en een langdurig commitment. Business komt vaak
Ander exportpakket
pas na een meerjarige investering van tijd, geld en energie.
Er zijn drie belangrijke redenen voor deze uiteenlopende
Het volgen van de Duitse gang van zaken en gebruiken is
ontwikkeling. Ten eerste groeit de Duitse uitvoer sneller dan
essentieel om zaken te kunnen doen met onze oosterburen.
die van Nederland. Die betere uitvoerprestaties kunnen voor
een deel worden toegeschreven aan een verschillend ex-
…en logistiek
portpakket. Het aandeel van technologisch hoogwaardige(r)
Ook de Nederlandse transportsector kan meer profiteren van
fabricaten in het Duitse exportpakket is meer dan 60% terwijl
de uitvoer van Duitse producten. Hamburg speelt nu de be-
dit in ons land rond de 50% ligt. Uit onderzoek van De Neder-
langrijkste rol, maar een grotere rol voor Rotterdam als ex-
landsche Bank blijkt dat een groter aandeel technologisch
porthaven is mogelijk. Daarnaast rijden/varen transporteurs
hoogwaardige(r) producten leidt tot een hogere exportgroei.
nog vaak leeg terug, in de binnenvaart zelfs in meer dan de
helft van de gevallen. Een grote efficiencyslag wordt gemaakt
Begrotingsrem minder sterk
wanneer containers met Duitse industriële producten mee
Een ander verschil is dat in Duitsland minder wordt bezui-
teruggevaren worden richting Rotterdam.
nigd (of lasten verhoogd) dan in Nederland. In Duitsland is er
sprake van een relatief beperkt begrotingstekort (gemiddeld
Noordrijn-Westfalen zwaartepunt
1,8% in 2010-2012), terwijl Nederland met forse budgettaire
Meer dan 40% van de Nederlandse export naar Duitsland
inspanningen probeert het tekort weer onder de EMU-norm
heeft Noordrijn-Westfalen als bestemming. Nog altijd is dit
van 3% te brengen (gemid. tekort 2010-2012: -4,6%).
een regio met groeipotentieel voor de Nederlandse industrie,
maar ook voor de transport- en bouwsector. Ten slotte zou
Stijgende huizenprijzen
de Nederlandse positie in het economische sterke zuiden van
Bovendien is in Duitsland sprake van stijgende huizenprijzen,
terwijl die in ons land dalen. Sinds het dieptepunt van de re- Duitsland kunnen worden versterkt.
cessie, begin 2009, zijn de huizen in Duitsland met gemid-
deld 6% in waarde gestegen terwijl die in Nederland met Figuur 4 Nederlandse export naar Duitsland
14% zijn gedaald.
Figuur 3 Gunstiger groei-omgeving in Duitsland
Duitsland Nederland
0.6 1.9 5.9
-14.1
60 50
Aandeel hoog- Begrotingsrem* Mutatie huizen-
waardige(r) fabri- prijs in periode
caten in export (%) K1.09 - K3.12
Bron: ING berekeningen o.b.v. cijfers DNB, ECB, OESO. * Cumulatieve
verandering 2010-2012 van het onderliggende, conjunctuur gecorri-
geerde, primaire overheidssaldo; + = negatief voor groei. Bron: Statistisches Bundesamt, ING
Dutch Economic Outlook 19 december 2012 3
4. 5. Spreken huishoudens hun spaargeld aan nu de kop- 6. Hoe belangrijk is de huizenmarkt voor de Neder-
kracht onder druk staat? landse economie?
Aantal huishoudens dat inteert op spaargeld stijgt … Grote impact huizenmarkt op consumptie…
‘Harde’ cijfers zijn niet beschikbaar, maar in enquêtes van het Hoe de huizenmarkt ervoor staat heeft grote invloed op de
CBS geven steeds meer consumenten aan dat ze interen op prestaties van de economie. Zo is een groot deel van de con-
hun spaargeld. In 2009, aan het begin van de crisis, zei 3% sumptieve uitgaven van huishoudens gerelateerd aan ver-
van de consumenten dat te doen. Dat is nu 6%. Voor een klei- huisbewegingen. Denk aan de verkoop van meubels, keu-
ne groep zijn de financiële problemen inmiddels groter. 2% kens en gordijnen. De uitgaven hieraan zijn goed voor zo’n
zegt schulden te maken om rond te kunnen komen. Dat is iets 15% van de totale non-food detailhandelsverkopen. Verder
hoger dan begin 2009, maar nog steeds in lijn met het histo- vertalen stijgende huizenprijzen zich in vermogenswinsten
risch gemiddelde. Uit de enquêtes blijkt dat het overgrote voor huizenbezitters. Meer vermogen versterkt het vertrou-
deel van de consumenten – ruim 90% - nog zonder spaargeld wen, waardoor ook de uitgaven die niet aan de woningmarkt
aan te spreken of schulden te maken rondkomt. De helft van zijn gerelateerd kunnen toenemen. De Nederlandsche Bank
deze groep geeft aan dat ‘precies’ te kunnen. De andere helft schat dat door daling van het huizenvermogen de consump-
houdt nog (ruim) geld over om opzij te zetten. tie in de periode 2012-2014 met 1% per jaar wordt gedrukt.
…en top lijkt nog niet bereikt …investeringen en arbeidsmarkt
Het aantal Nederlanders dat inteert op zijn spaargeld kan de Ook het investeringsvolume – nieuwbouw, maar ook onder-
komende tijd verder stijgen en uitkomen boven het percen- houd – hangt sterk af van de huizenmarkt. Voordat de crisis in
tage in de periode 2003-2005. Toen werden er flinke bezui- 2008 begon maakten deze investeringen 6 tot 7% uit van het
nigingen doorgevoerd door de kabinetten Balkenende. Het bruto binnenlands product. Dat is nu minder dan 5%. De af-
huidige pakket is echter nog groter en de echte bezuini- genomen activiteit op de woningmarkt bedreigt ook veel ba-
gingsjaren moeten nog komen. nen, zoals die van bouwvakkers, ontwikkelaars, winkeliers,
makelaars en notarissen. Een voorzichtige schatting is dat in
Spaartegoeden scheef verdeeld Nederland 10% van de banen direct verbonden is aan de
Ondanks dat consumenten zeggen in te teren, is het gemid- woningmarkt.
delde spaartegoed per huishouden toegenomen. Dat komt
doordat spaargeld niet gelijk over alle Nederlanders is ver- Nederland op achterstand door huizenmarkt
deeld. Van de €325 miljard aan spaargeld is bijna de helft in De afgelopen jaren is de omzet (prijzen x aantal transacties)
handen van de 20% hoogte inkomens. De mediaan – het op de Nederlandse huizenmarkt gehalveerd. Mede hierdoor
middelste tegoed als alle Nederlanders naar omvang van blijft de economie nu al enige tijd achter bij de economieën
spaartegoed worden gerangschikt – geeft daarom een bete- om ons heen. Terwijl de Belgische en Franse economie min
re indicatie van de ontwikkeling van het ‘doorsnee’ tegoed. of meer terug zijn op het niveau van vóór de crisis en de
Volgens deze maatstaf is het (mediane) banktegoed de afge- Duitse economie zelfs alweer groter is, ligt het Nederlandse
lopen jaren gedaald naar 13 dzd euro (2008: 15 dzd). bbp, ondanks enig herstel, nog altijd onder het niveau van
2008. Het is niet toevallig dat in deze omringende landen de
huizenmarkt een stuk beter draait dan in Nederland.
Figuur 5 Daling koopkracht, interen op spaargeld Figuur 6 Huizenmarkt zet NL op achterstand
6 120 omzet huizenmarkt bbp 104
4 100 100
2
80 96
0
Daling 60 92
koopkracht
-2 piek NL = 100
1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 40 88
'07 '08 '09 '10 '11 '12 '07 '08 '09 '10 '11 '12
Mutatie koopkracht (mediaan) in %
% huishoudens dat spaargeld aanspreekt NL DUI BEL FRA
Bron: CPB, CBS, koopkrachtramingen CPB, bewerking ING Bron: Hypostat, CBS, bewerking ING. 2012 o.b.v. beschikbare data.
Dutch Economic Outlook 19 december 2012 4
5. 7. Welk type consumentenbestedingen doen het nog 8. Naar welke investeringsgoederen zal volgend jaar
relatief goed? de meeste vraag uitgaan?
Vooral bezuinigen op grote aankopen Investeringen vallen dit jaar weer terug
Huishoudens hebben nu al 7 kwartalen op rij minder uitge- Na een korte opleving in 2011 hebben bedrijven en de over-
geven. Vooral aan duurzame goederen wordt minder uitge- heid hun investeringen dit jaar weer met 5% terugge-
geven. Woonwinkels en bouwmarkten hebben de grootste schroefd. Bedrijven investeren inmiddels 20% minder dan in
klap gehad. Daar wordt nu, vergeleken met 2008, een kwart 2008. De overheid staat op -12%. Er wordt vooral minder
minder verkocht. De autoverkopen zijn ook flink gedaald. De geïnvesteerd in woningen (-29%) en bedrijfsruimten (-25%),
auto staat dan ook, na vakantie en uitgaan, hoog op de bezui- maar ook op nieuwe machines en voertuigen (beide -11%)
nigingslijst. Kledingwinkels verkopen ook minder. Hun afzet- wordt bespaard. Uitzondering zijn de computers en randap-
volume ligt ongeveer 8% lager dan in 2008 (figuur 7). Elek- paraten. De aanschaf van smartphones en tablets voor me-
tronicazaken doen het daarentegen nog relatief goed, moge- dewerkers lijkt die categorie een impuls te hebben gegeven.
lijk door de verkoop van smartphones en tablets. Die luxe
willen consumenten zich nog niet ontzeggen. Daarnaast hiel- Vraag naar bedrijfspanden en machines blijft laag
pen het EK voetbal en de Olympische Spelen de tv-verkoop. De investeringen in bedrijfspanden zullen in 2013 verder
afnemen. Zolang de consument de hand op de knip houdt,
Afname diensten en uitgaven supermarkt nog op peil blijven de afzetverwachtingen voor de detailhandel en hore-
In tegenstelling tot de consumptie van duurzame goederen is ca somber en daalt de vraag naar nieuwe bedrijfsruimten. De
het afzetvolume van supermarkten robuust gebleken. Er is vraag wordt ook gedrukt door de beweging naar verkoop
zelfs sprake van groei. Dat komt onder andere doordat op per internet. In de zakelijke dienstverlening drukt, naast de
eerste levensbehoeften vaak wordt bezuinigd via een ver- zwakke economie, de opkomst van het thuiswerken de vraag
schuiving naar goedkopere merken en winkels. Daadwerke- naar kantoorruimte. Mocht er toch behoefte zijn aan kantoor-
lijk minder eten en drinken kopen, dat gebeurt niet zo snel. ruimte, dan is er met 15% leegstand voldoende keus. De lage
Net als de afzet van supermarkten dalen de uitgaven aan bezettingsgraad in de industrie betekent dat de vraag naar
diensten ook niet zo snel. Weliswaar wordt de horeca minder machines ook laag blijft.
vaak bezocht, maar op een grote uitgavenpost als zorg wordt
niet snel bezuinigd. Wel meer vraag naar ICT
De vraag naar vrachtwagens daalt verder, maar nadert wel
Totaal particuliere consumptie daalt verder in 2013 een keerpunt. Dit vanwege het verouderde wagenpark in de
De totale particuliere consumptie zal volgend jaar verder transport- en logistieksector en de invoering van nieuwe
dalen. Door de oplopende werkloosheid en lastenverzwarin- emissienormen in 2014. Het gaat dan vrijwel uitsluitend om
gen neemt het beschikbaar inkomen van huishoudens dan vervangingsvraag. ICT-investeringen hebben echter de bes-
namelijk verder af. Weliswaar kunnen de uitgaven aan eerste te vooruitzichten. Efficiency-verhogingen zijn een steeds be-
levensbehoeften en diensten op peil blijven, maar dat weegt langrijker investeringsmotief. Zie bijvoorbeeld de automati-
niet op tegen de verwachte verdere daling bij de duurzame sering in de groothandel. Daarnaast zijn er ontwikkelingen als
goederen. webwinkels in de detailhandel en het “nieuwe werken” in de
dienstverlening die investeringen in ICT vereisen.
Figuur 7 Vooral minder afzet duurzame goederen Figuur 8 Investeringen in ICT houden stand
115 volume-ontwikkeling Med. diensten +13% 110 volume-ontwikkeling Computers, etc. +9%
index, 2008=100 index, 2008=100
110 Supermarkten +1%
105 Elektronica +1% 100
100 Diensten, ovg 0%
95 Kleding 90 Machines
-8% -11%
Voertuigen
90 Horeca -9%
85 Auto's -12% 80
Gebouwen -25%
80 Bouwmarkten -20%
Woningen -29%
75 Woonwinkels 70
-25%
2008 2009 2010 2011 2012 2008 2009 2010 2011 2012
Bron: CBS. Bewerking ING. 2012 o.b.v. eerste drie kwartalen. Bron: CBS, bewerking ING. 2012 o.b.v. eerste drie kwartalen.
Dutch Economic Outlook 19 december 2012 5
6. 9. In welke richting bewegen de geld- en kapitaal- 10. Zal de overheid extra gaan bezuinigen als volgend
marktrentes zich volgend jaar? jaar het begrotingstekort boven de 3% uitkomt?
Marktrentes liggen op zeer laag niveau Overheidstekort in 2013 boven de 3%
Bij het beeld van een kwakkelende Europese economie pas- Volgens de doorberekeningen van het Regeerakkoord zou
sen marktrentes die op een (zeer) laag niveau liggen. Sinds het begrotingstekort in 2013 uitkomen op 2,6%. Maar die be-
de renteverlaging van de ECB begin juni staat de rente die rekeningen gingen er vanuit dat de Nederlandse economie,
banken krijgen op hun deposito's bij de ECB op 0%. Als ge- na een krimp van ½% in 2012, in 2013 weer met ¾% zou
volg hiervan is de euriborrente naar een historisch diepte- gaan groeien. Inmiddels is duidelijk dat deze groeiveronder-
punt gedaald van 0,2%. Door de extreem lage korte rente, stellingen te optimistisch zijn geweest. Wij gaan thans voor
het zwakke macro-economisch nieuws uit Europa en aan- 2012 uit van een krimp van 1% gevolgd door nog een jaar
houdende zorgen over het verdere verloop van de eurocrisis van krimp met ½%. Tegenvallende economische groei leidt
is de rente op Nederlandse 10-jaars staatsobligaties ook erg tot tegenvallende belastinginkomsten. Uitgaande van onze
laag. Die ligt momenteel rond de 1,6%. economische verwachtingen zou het overheidstekort in 2013
zonder aanvullende maatregelen uitkomen op 3,4%. Dit is
Heel lichte stijging marktrentes richting 2014 0,4% boven de EMU-norm van 3%, ofwel 2½ miljard euro.
Naar onze verwachting zal het 3-maands euribortarief de Door een incidentele opbrengst vanwege veiling van 4G fre-
komende maanden rond het huidige niveau van 0,2% blijven. quenties blijft het tekort echter toch nog beperkt tot 2,8% BBP.
Zeker als de ECB zou besluiten de refi-rente begin 2013 ver-
der te verlagen (van 0,75% naar 0,5%). Pas als de groeivoor- Politiek beslist over extra maatregelen
uitzichten verbeteren – mogelijk richting 2014 – zien wij de In het Regeerakkoord staat dat de Europese begrotingsaf-
geld- en kapitaalmarktrentes (heel) geleidelijk oplopen. De 3- spraken leidend zijn, dat de begroting kan ”mee ademen met
maands euribortarief zien we eind 2013 op 0,4% staan. Dat is de economische ontwikkeling” en er niet direct actie hoeft te
nog steeds een historisch laag niveau. De rente op Neder- worden ondernomen bij een meevaller of tegenvaller. Het
landse 10-jaars staatsobligaties loopt iets sneller op, maar antwoord op de vraag of en in hoeverre deze inkomstente-
met een verwacht niveau van iets boven de 2% eind volgend genvaller zal worden tegengegaan door extra bezuinigingen
jaar blijft die ook relatief laag. en/of lastenverzwaringen is dan ook in hoge mate een poli-
tieke.
Extra bezuinigen is economisch onverstandig
Economisch gezien lijken extra bezuinigingen en/of lasten-
verzwaringen in ieder geval onwenselijk omdat deze de eco-
nomische groei nog meer zou drukken. Extra maatregelen
zijn ook niet direct nodig zolang het kabinet het vooruitzicht
van op langere termijn houdbare overheidsfinanciën overtui-
gend overeind houdt. Voor internationale beleggers is dit
belangrijker dan de tekortontwikkeling op de korte termijn.
Figuur 9 Marktrentes voorlopig laag Figuur 10 Minder tekortreductie dan gedacht
6 % 0
5 Overheidssaldo (in % BBP)
-1
4
-2
3
2 -3
1 -4
0
03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 -5
2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
3M Euribor Regeerakkoord
Rente op Nederlandse 10-jaars staatsobligaties
Huidige inzichten ING (ex 4G opbrengsten)
Bron: Ecowin, ramingen ING
Bron: CPB, ING
Dutch Economic Outlook 19 december 2012 6
8. Meer weten?
Kijk op ING.nl/zakelijk
Of bel met
Maarten Leen
Hoofd Macro- en
Consumenteneconomie
020 56 34406
Dimitry Fleming
Senior Econoom
020 56 39497
Jurjen Witteveen
Sector Econoom Industrie
020 56 34439
Disclaimer
De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening
weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning
van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd
zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of me-
ningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie
hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals
gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uitoefe-
ning van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING
Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter
informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van
ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeve-
ling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop
van enig financieel instrument. ING Bank N.V. betrekt haar
informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle
mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van
de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport
heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V.
geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie
accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan ge-
wijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING
Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werkne-
mers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of
indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van
(de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zet-
fouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter be-
scherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op
deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publica-
tie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland
is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van
De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten.
De tekst is afgesloten op 18 december 2012.
