Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
2. Historiku dhe probleme të serrave në Kosovë...........................................................3
Zgjedhja e vendit për ngritjen e serrave.....................................................................6
Klasifikimi i mjediseve të mbrojtura ........................................................................9
Ndërtimi i jashtëm i serrave......................................................................................14
Ndërtimi i brendshëm ...............................................................................................15
Parakushtet e prodhimit të perimeve në serra..........................................................18
Zgjedhja e farës cilësore...........................................................................................18
Substrati në të cilën kultivohen bimët......................................................................19
Regjimi i nxehtësisë në serrë....................................................................................22
Ujitja.........................................................................................................................26
Përpilimi i kalendarit të aktiviteteve.........................................................................34
Prodhimi i fidaneve te perimeve................................................................................38
Kultivimi i domates në mjedise të mbrojtura............................................................53
Speci..........................................................................................................................65
Patëllxhani i zi...........................................................................................................73
Trangulli ...................................................................................................................75
Kultivimi i pjrpërit në serra.......................................................................................83
Sallata .......................................................................................................................86
Spinaqi......................................................................................................................93
Lakra kokë................................................................................................................95
Qepa..........................................................................................................................98
2
3. diellore dhe konservimi i saj brenda brenda
HISTORIKU DHE PROBLEME TË tyre, pa i kushtuar kujdes nevojës për të
PRODHIMIT TË SERRAVE NË nxjerrë jashtë serrës tepricat e energjisë.
KOSOVË
Lartësia e ulët e serrës dhe
pamjaftueshmëria e ajrimit janë ndër
Në Kosovë ndërtimi i serrave prej xhami ka kufizimet kryesore për rritjen e bimëve në
filluar në fillim të vitev 70. Në atë kohë janë serra të tilla. Temperaturat dhe lagështia e
ndërtuar 24 ha serra prej xhami (ne Prizren, lartë relative e ajrit janë të zakonshme dhe
Kamenicë dhe Viti). për rrjedhojë lidhja e pamjaftueshme e
frutave është një fenomen i zakonshëm. Në
Të dhëna të plota statistikore për serrat në
përgjithësi fermerët shqetësohen për
Kosovë nuk ka, mund të llogaritet se janë
mundësinë e dëmtimit të bimëve nga
200-300 ha tunele të cilat janë të ndërtuara
temperaturat e ulta, por ata nuk i kushtojnë
prej materjaleve të thjeshta (pa konstruk-
të njëjtën rëndësi dëmtimeve, ndoshta edhe
cione të forta). Ndërsa serrat prej xhami (për
më të rënda, për shkak të temperaturave të
shkak tëdëmtimeve dhe mos mirmbajtjes për
larta.
një kohë të gjatë), pothuajse janë jasht
përdorimit. Në shumicën e rasteve serrat në Kosovë janë
tunele të thjeshtë individualë, me struktura
të kombinuara druri dhe shufrash metalike.
Egziston një tendencë shumë e dallueshme e
Në përgjithësi për mbulim përdoren filma
zgjerimit të sipërfaqes me serra në të gjithë
plastike të cilësisë së ulët dhe me jetë të
Kosovën. Bazuar në statistikat më të fundit,
shkurtër shfrytëzimi. Për momentin,
sipërfaqja totale me serra në Kosovë është
përjashtimet nga kjo pamje e përgjithshme
rreth 154 ha1. Kjo sipërfaqe është dyfishuar
janë të rralla, por megjithatë janë të
që nga viti 2005, kur numëroheshin 73 ha.
dukshme përpjekjet e kompanive të vogla
Shumica e serrave në Kosovë, janë tunele të
lokale për të zhvilluar dhe promovuar
larta, në shumicën e tyre të ndërtuar me dru,
modele të përmirësuara të adaptuara nga
apo kombinime të drurit me shufra metalike,
vetë ato.
të shoqëruara nga modelet e përmirësuara të
tuneleve individualë, gjerësisht të Aktualisht prodhimi nga serat në Kosovë has
identifikuara në Kosovë si “serra me nivel të në një numër të konsiderueshëm
mesëm teknologjik”. Aktualisht, një modele vështirësishë. Për zgjidhjen e këtyre
të përmirësuara, të ndërtuara me celik të problemeve është e nevojshme ndërrmarja e
galvanizuar janë subvencionuar dhe një sërë studimesh të karakterit bio-
promovuar me sukses nga organizata të agronomik të orientuara drejt vlerësimit të
ndryshme që operojnë në Kosovë. efektivitetit dhe cilësisë së prodhimit e të
Qëllimi i modeleve ekzistuese është mikroklimës në mjedise të mbrojtura në
maksimizimi i grumbullimit të energjië raport me atë të fushës së hapur, rritjes së
qëndrueshmërisë së bimëve kundrejt
1
Intercooperation 2008. Greenhouse inventorying of sëmundjeve, dëmtuesve dhe temperaturave
Kosovo.
3
4. ekstreme të mjedisit, aplikimin e sistemeve bimëve,etj.
të mbrojtjes së integruar dhe biologjike të
Mungesa e rregulloreve specifike për serat, mungesë e kontrollit mbi rritjen e
në raport me zgjedhjen e tokës ku ato sistemit rrënjor.
ndërtohen, modelet, strukturat dhe pajisjet e • lagështia ajrore e lartë sidomos gjatë
tyre, është një element kufizues për zhvil- natës, çka favorizon zhvillimin e shumë
limin këtij sektori të bujqësisë. Zgjidhjet e sëmundjeve këpurdhore.
ardhëshme duhet të konsistojnë në • shkallë e ulët e ajrimit të serrave e
rajonizimin e zonave më të përshtatëshme shoqëruar me shterim të rezervave të
për ndërtimin e serave, bazuar në kriteret e CO2 gjatë ditës.
ruajtjes së resurseve natyrore e të mjedisit, • kondesim i lartë i avujve të ujit në faqet
përshtatshmërinë klimatike dhe potencialet e brendshme të serave, sidomos në ato të
prodhuese të zonave të ndryshme, afërsitë mbuluara me materiale plastike, pasojë e
me tregjet, mundësitë për komunikim dhe së cilës është reduktimi i ndriçimit që
transport, etj. Vendet e Komunitetit futet në serrë dhe formimi i rrjedhjeve
Evropian kanë aprovuar së fundi një standart konstante të pikave të ujit në pika të
struktural të serrave. Adaptimi i kërkesave të ndryshme të serës.
tij në Kosovë do të përbënte një instrument • humbje të larta termike, sidomos gjatë
të fuqishëm për zhvillimin e suksesshëm të natës si pasojë e rrezatimit të lartë termik
kësaj fushe. nga mbulesat e serrave.
• përdorim gjithnjë dhe më masiv i ujit
Rendimenti dhe cilësia e prodhimit të
dhe i plehrave kimike.
serrave është e kushtëzuar nga standartet
• përdorimi gjithnjë dhe më intensiv dhe i
teknologjike që karakterizojnë
kushtueshëm i kimikateve për mbrojtjen
konstruksionin e tyre. Në kushtet e nivelit
e bimëve.
relativisht të ulët të standarteve të ndërtimit,
kontrollit të mikroklimës dhe shfrytëzimit të Me qëllim të përmirësimit të këtyre të
serrave, në Kosovë, janë shqetësuese shumë metave është me rendësi që të
nga problemet që vijojnë; • Të zvogëlohen humbjet e energjisë,
• amplituda ekstreme midis temperaturave
minimale të natës në serrë dhe atyre Të kenë ajrim efektiv. Dritaret duhet të
maksimale të ditës. përfaqësohen në masën 18-25 % të sipër-
• temperatura të larta të ajrit në serrë gjatë faqes së sipërfaqes së serës. Të përfshihet si
sezonit të verës të cilat kufizojnë kërkesë e domosdoshme konstruktive ajrimi
shfrytëzimin e serrave për të gjithë vitin. i serrave nga çatia.
• mungese e kontrollit të temperaturës në
mjedisin e kultivimit dhe për pasojë
4
5. • Të kenë volum sa më të madh që të jetë e për dritë dhe temperaturë të llojeve të
e mundur. ndryshme dhe me rezistencë të lartë
• Të lejojnë instalimin e pajisjeve për mekanike karshi fenomeneve
ngrohjen e serrës gjatë natës. Është e do- atmosferike.
bishme të instalohen sisteme ngrohje të • instalimi i sistemeve të ujitjes me
thjeshta të bazuara në shfrytëzimin e efektivitet të lartë, për të garantuar
burimeve energjetike natyrore lokale, apo njëkohësisht mundësinë e kombinimit të
instalimi i impianteve të thjeshta që tyre me sistemet e plehërimit të bimëve.
shfrytëzojnë për ngrohje energjinë • krijimi në përspektivë i sistemeve të
diellore. kultivimit të bimëve në sistemet pa tokë,
të cilët krijojnë mundësinë e
• rritja e standarteve të kontrollit të
riqarkullimit të solucioneve ushqyes,
mikroklimës në serrë nëpërmjet in-
kosto të ulët dhe mundësinë e
stalimit dhe shfrytëzimit të sistemeve të
shfrytëzimit të mjediseve lokale artifi-
ngrohjes, ftohjes, ajrimit, hijezimit,
ciale.
ekranëve termikë dhe mbulesave të
dyfishta.
• zgjedhja dhe shfrytëzimi i materialeve
plastikë më të përshtatshëm për kërkesat
gabimet eventuale në këtë fazë është shumë
Zgjedhja e vendit për ngritjen e serrave
vështirë që të përmirësohen, në fazat e
mëvonshme gjatë eksploatimit të serrave.
Me qëllim të racionalizimit sa më të madh të
Është moment kyç në tërë ciklin e punëve, është e nevojshme që më parë të
prodhimit, para së gjithash për arsye se bëhet plani i përgatitur, të zgjidhet vendi i
5
6. përshtatshëm, në mënyrë që vendosja e
serrës të jetë në mënyrë sa më të drejtë. 2. Të zgjedhen zonat me vlerat më të
larta të temperaturave minimale. Du-
Gjatë përcaktimit të vendit për ngritjen e het të kihet mirë parasysh që një serrë
serrave para së gjithash duhet marrë pa ngrohje nuk e rrit domosdosh-
parasysh tre faktor kryesor: mërisht temperaturën brenda saj. Në
disa raste temperatura e saj mund të
• Ekonomik jetë edhe më e ulët se ambienti rreth
• Gjeografik saj.
• Klimatik
Përcaktimi i përshtatshmërisë së një rajoni të
3. Shmangni zonat me temperaturë
caktuar për ndërtimin e serave kërkon para
maksimale shumë të larta, sidomos në
së gjithash të analizohen të dhënat e tij
qoftë se në to lagështia ajrore është e
klimatike dhe të krahasohen me kërkesat më
ulët. Këta dy faktorë së bashku
të rëndësishme biologjike të bimëve.
shkaktojnë një nivel evapotranspirimi
Serra nuk krijon një klimë artificiale. Ajo shumë të lartë.
vetëm mund të transformojë klimën lokale
natyrore dhe si e tillë duhet
domosdoshmërisht të vendoset në një mjedis
të favorshëm nëse dëshirojmë që ajo të jetë
si produktive dhe ekonomike. Në zgjedhjen
përfundimtare të zonave më të përshtatshme
të kultivimit në serra duhen respektuar me
përparësi kërkesat që vijojnë:
1. Të zgjedhen zonat që kanë rrezatimin
diellor më të lartë në periudhën e
dimrit
Ujrat nëntokësore të mos jenë pranë tokës. përmbysjen e plotë të mjediseve të
Afërsia e ujrave nëntokësore kufizon rritjen mbrojtura.
normale të sistemit rrënjor të bimëve dhe në Afërsia me burimet energjetike, tregjet dhe
ditë me reshje intensive mun d të rrezikojnë rrugët. Mjediset e mbrojtura janë
konsumatorë të mëdhenj të energjisë,
prandaj për të ulur koston e transportimit të
energjisë, duhet të ndërtohen pranë
burimeve energjetike ose pikave të
shpërndarjes së saj. Në të njëjtën kohë për të
mundësuar transportimin e shpejtë të
prodhimeve të gatshme, mjediset e
6
7. mbrojtura duhet të ndërtohen prana rrugëve mira, sidomos veti të mira fizike (pasi që
kryesore. përmirësimi i tyre është i vështirë.
Afërsia me qëndrat e banuara. Mjediset e Është shumë e rëndësishme që serrat të
mbrojtura kërkojnë vëllime relativisht të ngrihen sa më afër me burimet energjetike,
mëdha të punës së gjallë. Për këtë arsye tregjet dhe rrugët. Mjediset e mbrojtura janë
duhet të ndërtohen pranë qëndrave të ba- konsumatorë të mëdhenj të energjisë,
nuara që ofrojnë kontigjente të mjaftueshme
të fuqisë punëtore.
Ekspozicioni sa më i mirë i serrës ndaj dritës
direkte diellore është shumë i rëndësishëm
sidomos në mbjelljet e hershme, kur inten-
siteti i rrezatimit diellor është i ulët dhe
shpesh i pamjaftueshëm për rritjen normale
të bimëve.
prandaj për të ulur koston e transportimit të
energjisë, duhet të ndërtohen pranë
burimeve energjetike ose pikave të
shpërndarjes së saj. Në të njëjtën kohë për të
mundësuar transportimin e shpejtë të
prodhimeve të gatshme, mjediset e
mbrojtura duhet të ndërtohen sa më afër
rrugëve kryesore.
Është e rëndësishme që vendi ku ngrihet Afërsia me qendrat e banuara. Mjediset e
serra të ketë intensitet të lartë të ndriçimit mbrojtura kërkojnë vëllime relativisht të
edhe gjatë sezonës dimërore temperature mëdha të punës së gjallë. Për këtë arsye
mesatare më të larta gjatë dimrit. Nga ana duhet të ndërtohen pranë qendrave të ba-
jugore, nuk duhet të ketë objekte të larta apo nuara që ofrojnë kontingjente të
drunj të lartë, të cilët sjellin hije mbi serrë. mjaftueshme të fuqisë punëtore.
Toka në të cilën ngrihen serrat (pavarësisht
nga tipi i serrave), duhet të jetë me veti të
Serrat duhet të jenë së paku 1-5 km, larg nga shumë lëshueshmërinë e dritës. Mungesa e
ndotësit industrialë (varësisht nga intensiteti dritës, jo vetëm që ndikon në intensitetin e
i ndotjes dhe drejtimi i erërave). rritjes së bimëve, por mund të ndikojë mjaft
Objektet industriale, të cilat lirojnë gazra të shumë edhe në cilësinë e tyre (ndikimi në
ndryshëm dhe pluhur, përveç që mund të akumulimin e materieve të dëmshme si
ndikojnë në mënyrë toksike në bimë, pluhuri nitrate dhe nitrite), sidomos tek perimet
i cili bie mbi çatinë e serrës (qoftë prej gjethore.
xhami, mase plastike etj) e zvogëlon mjaft
7
8. Plani i vendosjes se serrave
Është me rëndësi që vendosja e serrave të
bëhet në mënyrë të drejtë. Në rastet kur serra sigurohej prodhimtari e vazhdueshme gjatë
është e tipit bllok, apo e veçuar me dy rënie gjithë vitit e më këtë edhe qarkullim i të
është e preferuar që ajo të vendoset në ardhurave gjatë gjithë vitit.
drejtim veri-jug.
Në këtë mënyrë, shfrytëzimi i dritës është
më i mirë, si dhe mundësohet largimi i borës
mbi çatinë e serrës, përmes erërave, që
Kombinimi i prodhimit nga serra në serrë
rëndom gjatë dimrit fryjnë nga veriu. Kur
tek perimet mund të arrihet pa vështirësi të
ndërtohen serrat me një strehë, është e
mëdha, pasi që ato mund të trapiantohen apo
preferuar që ato të ngri-ten në drejtim lindje-
të ndërrohen nga një serrë në tjetrën,
perëndim me kusht që rënia (streha) të jetë
varësisht nga lloji i kulturës dhe mundësitë e
nga ana jugore, me çka ekspozimi ndaj
ngrohjes së serrës.
diellit është më i mirë.
Për fermerët është me rëndësi që serrat të
jenë të radhitura në mënyrë sa më
funksionale, në të cilat do të mund të
Tipet e mjediseve të mbrojtura dhe • xham (materiali mbulues tradi-
klasifikimi i tyre cional), ose
Serrat mund të jenë të mbuluara me:
8
9. • me materiale plastike të natyrave të atillë që nuk pengon kalimin e lirë të
ndryshme. punonjësve nën to.
Këto të fundit kanë fituar përhapje shumë të
gjerë në Kosovë, pas viteve 80 të shekullit të Aktualisht zgjerimi i sipërfaqeve të mbjella
kaluar dhe janë të përhapura sidomos në me serra tek ne është i orientuar në
rajonet mesdhetare. Egzistojnë dy tipe krye- zgjerimin e sipërfaqeve të serrave të
sore të serave: thjeshta për prodhimin e perimeve dhe të
Klasa A. Serra të mbuluara me mbulesa jo
elastike (xham ose materiale plastike të
ngurtësuara), të cilat janë të bashkuara me Klasifikimi i tyre mund të bëhet
konstruksionin e serës në mënyrë të atilë që në bazë të karakteristikave të
ndryshme siç janë:
deformimet apo zhvendosjet e mundshme të
këtij konstruksioni , mund të shkaktojnë • për nga pamja e
dëmtime në materialin mbulues.
jashtme,
Klasa B. Serra të mbuluara me mbulesa
• ndërtimi, si dhe
(filma, folie) plastike elastike (fleksibile), të
cilët janë të bashkuara me konstruksionin në drejtimi i prodhimtarisë
mënyrë të atillë që deformimet apo
zhvendosjet e mundshme të konstruksionit luleve me kërkesa të vogla për
të serës nuk shkaktojnë dëmtime të ma- temperaturë. Këto serra kërkojnë investime
terielit mbulues. të vogla, kanë kosto të vogël shfrytëzimi dhe
Serat e mbuluara me filma plastikë efektivitet të mirë të shfrytëzimit të
përfshijnë të gjithë tipet e mundshme të energjisë. Ndërtimi i tyre bazohet në
serave, forma dhe konstruksioni i të cilave shfrytëzimin e shufrave të lehta metalike ose
manifeston një shkallë të lartë ngjashmërie materialeve të tjera të përshtatshme dhe
me serrat me xham. Sera të tilla mund të mbulesave plastike, pa/ose me sisteme të
jenë bllok dhe të pajisura me ullukë të thjeshta ngrohje, të destinuar për shfrytëzim
pandërprerë në të gjithë gjatësinë e tyre. maksimal të energjisë diellore, kryesisht në
Forma e çatisë së kësaj kategorie mund të zonat me kushte klimatike të përshtatëshme.
jetë e harkuar ose me kulm. Kjo formë serre Ndërtimi i tyre shpesh bëhet në mënyrë
lejon krijimin e një zonë të pandërprerë kul- artizanale dhe duke shfrytëzuar edhe
tivimi falë vendosjes së ulluqeve në lartësi të materiale rrethanore.
Sistemet e mbulimit të serrave prodhues të serrave. Ajo përcakton sasinë
dhe tipin e rrezatimit diellor që mbërrin në
mbulesën bimore brenda në serrë. Veç kësaj
Zgjedhja e materialeve mbuluese, ka një
faktorë mikroklimatikë të tillë si lagështia
rëndësi të jashtëzakonshme në kapacitetin
ajrore dhe përqëndrimi i dyoksidit të karbo-
9
10. nit ndikohen indirekt nga zgjedhja e përshtatshme për bimët, është
materialit mbulues. Për një vlerësim të saktë jashtëzakonisht e rëndësishme.
të mbulesës së serrës, jo vetëm që është e
Energjia diellore mund të transmetohet,
domosdoshme që të vlerësohen potencialet e reflektohet ose absorbohet nga atmosfera
saj, por gjithashtu të merren në konsideratë
dhe mbulesat e serrave. Energjia që
marrëdhëniet e saj në kuadrin e të gjithë transmetohet është e nevojshme për procesin
sistemit të prodhimit në serrë.
e fotosintezës, por vetëm një pjesë e saj (1-5
Zgjedhja e mbulesës është një nga %) përdoret nga bimët. Pjesa që mbetet
komponentët e ndërtimit të serrës. Ajo është absorbohet dhe riemetohet si radiacion
esenciale për të realizuar një mjedis optimal termik (nxehtësi), sidoqoftë duke ngrohur
të kontrolluar, sidomos në raport me inten- ajrin e serrës. Ky “efekt serrë” është rezultati
sitetin e rrezatimit diellor dhe gjatësinë e i mirëpritur i përshkueshmërisë së energjisë
valës së dritës që depërton në atë. Asnjë së dritës në një ambient të mbyllur.
material i vetëm nuk është ideal. Edhe në
raste kur një material i caktuar ofron forcë,
Nga studime të shumta që janë bërë për
konsistencë të përshtatshme, qëndrueshmëri,
vlerësimin e faktorit të përshkueshmërisë
cilësi të kontrolluara prodhimi dhe siguri,
për rrezatimin diellor dhe infra të kuq për
faktorë të tjerë duhen marrë në konsideratë.
disa lloje materialesh konkludohet që;
Këta përfshijnë transmetimin e rrezatimit
diellor dhe ruajtjen e energjisë si edhe
mënyrën se si ato bashkëveprojnë me • të gjithë materialet mbulues njështresorë
superstrukturën e serrës. të përshtatur për serra, kanë praktikisht
vlera të barabarta të përshkueshmërisë
Përshkueshmëria e rrezatimit diellor.
për rrezatimin total diellor (87-92%).
Qëllimi kryesor i mbulimit të një serrë është
të krijojë një mjedis të brendshëm, të • vetëm materiale të veçanta, xhama me
përshtatshëm për rritjen e bimëve, shkallë të ulët emetimi dhe xhama në dy
pavarësisht nga mjedisi i jashtëm. Energjia shtresa, reduktojnë në një masë të
diellore përcillet nëpërmjet mbulesës së konsiderueshme (72-74%)
serrës tek bimët, në të cilat ajo mundëson përshkueshmërinë e rrezatimit total
zhvillimin e fotosintezës. Aftësia e mbulesës diellor.
për të përcjellë dritën në gjatësi vale të
• disa PE janë lehtësisht të ngjyrosur.
Pavarësisht se influenca e këtyre
ngjyruesve në përshkueshmërinë e Për prodhuesin “jetëgjatësia optimale” e
materialit mbulues është e provuar (2- materialeve sintetike është ajo që
3%), mund të injorohet në kushtet e korrespondon me numrin e cikleve të
Mesdheut. prodhimit që ai
dëshiron. Në treg
egzistojnë
Qëndrueshmëria e materialeve plastike materiale mbuluese
10
11. me mundësi shfrytëzimi nga një cikël i • të mos lejojë grumbullimin e pluhurave
vetëm prodhimi deri në 4-6 bile edhe më në sipërfaqe të tij, ose të paktën të jenë
shumë. Numri i cikleve të shfrytëzimit të lehtësishit të largueshme (me ujë të
mbulesave shpesh përcaktohet nga motive pastër ose acid oksalik 6%).
ekonomike. Tendenca e përgjithshme është • të mos lejojnë formimin e pikave të ujit
të rritet jetëgjatësia natyrore e fletëve në faqen e brendshme të mbulesave, por
plastike, sidomos kur ato përdoren për të mundësojë krijimin e një cipe të hollë
mbulimin e serrave. ujore, e cila përmirëson vetitë termike të
MaterialI plastik, me një fletë ose mure materialit mbulues.
dyfishe, me përdorim të gjatë ose të
përkohshëm duhet të plotësojë kërkesat e
mëposhtme:
• të ofrojë përdorim ekonomik, cka nuk do
të thotë se domosdoshmërisht ai duhet të
ketë koston më të ulët të blerjes.
• të ofrojë përshkueshmërinë maksimale
për rrezatimin diellor, kryesisht për atë
“të dukshëm”
• të pengojë sa më shumë që është e
mundur largimin e rrezatimit infra të kuq
Mjediset e mbrojtura, të cilat shfrytëzohen
nga serra, pra të parandalojë humbjet e
në perimtari, mund të jenë nga më të
energjisë nga serra. Kjo do të thotë që
ndryshmet, duke filluar nga foletë e
PE duhet të përmbajë substanca të
mbuluara, lehët e nxehta për prodhimin e
ndryshme të afta të absorbojnë
fidanit e deri tek objektet më të përsosura,
rrezatimin infra të kuq.
siç janë serrat prej xhami. Klasifikimi i tyre
• të kenë koeficient të ulët të humbjeve të
mund të bëhet në bazë të karakteristikave të
energjisë konduktive (k). Është me vend
ndryshme siç janë; për nga pamja e jashtme,
të thuhet se vlera e “k’ është e
ndërtimi, si dhe drejtimi i prodhimtarisë.
kushtëzuar nga karakteristikat klimatike
të mjedisit ku ndodhen serrat.
;
Një serrë mund të trajtohet se është perfekt, objektivat e planifikuara nga ana e
nëse vlerat e përcaktuara të temperaturës dhe prodhuesit. Ky në të vërtetë është rasti i
faktorëve të tjerë të mjedisit, mund të ruhen serrave moderne që sot ndërtohen në
në serrë, pavarësisht çfarë janë ato vlera në vendet me bujqësi të përparuar.
mjedisin jashtë saj (në mjedisin e jashtëm). Për dallim nga këto serra , modelet e njohura
Në këto kushte, rritja dhe zhvillimi i bimëve si modele “mesdhetare të serrave”, në
është optimal, në kuptimin që ai përkon me vend të kontrollit të plotë mbi mjedisin
11
12. tentojnë adaptimin e bimëve me një mjedis ndërtimit të serrave sa më të larta, që
“jo optimal”. Në këto serra kontrolli i krijojnë kushte shumë më të favorshme për
temperaturës dhe faktorëve tjerë të mjedisit rritjen dhe zhvillimin e primeve.
është i mundur vetëm pjesërisht. Mjedisi në .
këto serra do të jetë në varësi si të mjedisit
jashtë saj ashtu edhe të reagimit të bimëve
ndaj tij.
Këto dy modele të ndryshme, pa dyshim që
edhe gjenerojnë rezultate të ndryshme.
Gjetja e një kompromisi të përshtatshëm
ekonomik midis kostos më të lartë të
ndërtimit dhe shfrytëzimit të një serre me
parametra të përmirësuar në drejtim të
kontrollit të mikroklimës, dhe rendimentit serra prej xhami të tipit bllok
më të lartë e prodhimit më cilësor që pritet
prej saj, është dicka e komplikuar dhe që
Në literaturë mund të hasen edhe
kërkon zgjidhja specifike për kushte
klasifikime tjera të serrave. Gjithashtu
specifike natyrore dhe social ekonomike.
në vende të ndryshme aplikohen
Modeli dominues i serrave në Kosovë është (ndërtohen) tipe të ndryshme të serrve
ai i tuneleve të thjeshta individualë. (duke filluar nga forma, materiali për
Për shkak të nivelit të ulët të standarteve të konstruksion dhe ai për mbulim). Në këto
ndërtimit, rritja dhe vetë prodhimi i bimëve raste mjediset e mbrojtura ndahen në tipe të
në serra të tilla është i kushtëzuar në një ndryshme, si p.sh:
masë shumë të madhe nga kushtet klimatike
të regjionit ku ato janë të ndërtuara. Këto të
fundit do të ndikojnë ndjeshëm si në sasinë e
prodhimit dhe shpërndarjen e tij përgjatë
vitit, po ashtu edhe cilësinë e prodhimit.
Tendencat e ndërtimit të serrave
bashkëkohore shkojnë në drejtim të
• Tunele të ulëta
Janë të ndërtuar nga materiale të ndryshme materiale të ndryshme plastike. Kjo është
(plastike, metali etj), të mbuluar me
12
13. formë dominuese te fermerët e vegjël.
Tunele të larta – serrë e mbuluar me masë
plastike
serra prej xhami të veçuara
Tunele të tipit bllok
Ndërtimi i jashtëm i serrave ndryshëm (prej druri, metali apo
konstruksione plastike), dhe i mbuluar me
Në praktikën e gjerë me serra nënkuptohet material gjithashtu të ndryshëm (xhami,
“objekti” i ngritur në konstruksion të masë plastike), në të cilën njeriu nga brenda
13
14. kontrollon dhe rregullon faktorët e rritjes, sipërfaqet e këtyre rrugëve punohen së
varësisht nga kërkesat e bimëve. bashku me sipërfaqet tjera.
Ndërtimi i jashtëm i serrave kryesisht Instalimi elektrik, - Ka për qëllim që ta
përfshinë; themelet, murin anësor, çatinë, ndriçojë serrën, në kohën kur bimët kanë
dyert dhe dritaret, të cilat shërbejnë për nevojë për ndriçim plotësues) dhe t’i vë në
ajrosjen e serrës. lëvizje motorët e ndryshëm që përdoren në
serrë.
Ndërtimi i brendshëm
Tavolinat, - Rëndom në serrat për fidanë
Përveç ndërtimit të jashtëm, është shumë i
(në disa raste edhe në serrat për kultivimin e
rëndësishëm edhe ndërtimi i brendshëm i
serrave. Nga ky ndërtim në masë të madhe
varet edhe funksionalizimi i serrës. Ky
ndërtim përfshinë:
Rrugët, - në serra janë dy llojesh, rrugët e
përhershme, rrugët e përkohshme
(ndihmëse). Rrugët definitive, në të shumtën
e rasteve janë të betonuara, kurse rrugët e
përkohshme punohen pas vjeljes së perimeve), ndërtohen tavolinat, të cilat
perimeve dhe këto shfrytëzohen vetëm për mund të jenë të ndërtuara nga materiali i
t’u shërbyer bimëve gjatë kultivimit të tyre, ndryshëm dhe të kenë dimensione të
ndërkaq pas largimit (vjeljes) së kulturave, ndryshme.
14
15. Instalimi i ngrohjes, zgjedhja e drejtë e planifikohet të kultivohen në serrë, kushteve
këtij sistemi, është njëri nga parakushtet më klima-tike të rajonit përkatës etj.
të rëndësishme gjatë prodhimtarisë së
perimeve në serra (sidomos gjatë periudhës Instalimi për ujë, vendosja e këtij instalimi
në serrë ka për qëllim që të mundësojë
qarkullimin e ujit për ngrohje dhe ujit për
ujitjen e bimëve.
Hijesimi i ambienteve të mbrojtura, është
masë e cila aplikohet në rastet kur si pasojë
e
dimërore). Pajisjet për ngrohje, duhet të jenë
të konstruktuara në atë mënyrë, që të
sigurojnë temperaturë optimale, për kultura
të caktuara, pavarësisht nga ndryshimi i
temperaturave në ambientin e jashtëm. Nga
zgjedhja e sistemit për ngrohje dhe burimit
për ngrohje, varet në masë të madhe kostoja temperaturave të larta në ambientin e
e prodhimtarisë në serrë. jashtëm dhe ndriçimit intensiv, temperatura
në serra, mund të jetë shumë e lartë (në
kushtet tona gjatë muajve qershor-korrik),
që mund të ketë ndikim të dëmshëm në
rritjen dhe zhvillimin e bimëve në serrë. Për
këtë arsye, në disa raste aplikohen metoda
me të cilat bëhet një hijesim i vogël i
serrave, përmes perdeve të ndryshme (në
formë rrjete etj.), që vendosen në brendi apo
në pjesën e jashtme të serrave.
Zgjedhja e sistemit për ngrohje, duhet bërë
varësisht nga lloji i serrës dhe konstruksioni
i saj, llojeve të kulturave perimore, që
Sistemi i ajrosjes Ajrosja e serrave është
masë
e
15
16. domosdoshme gjatë prodhimtarisë tyre. Është e preferuar që ndriçimi të bëhet
sëperimeve në mjedise të mbrojtura. Kjo në mënyrë sa më uniforme (sa më shumë t’i
masë bazohet në hapjen e dritareve (me dorë përngjajë ndriçimit natyral).
apo në mënyrë të mekanizuar), të cilat në
masë më të madhe lihen në çati, dhe në në
muretanësore të serës. Përmes ajrosjes së
serrave, nuk bëhet vetëm rregullimi i
temperaturës, por edhe i lagështisë relative
të ajrit, si dhe i përmbajtjes së ajrit, sidomos Pajisjet për hijesim, hijesimi i ambienteve
përqendrimit të CO2. të mbrojtura, është masë e cila aplikohet në
rastet kur si pasojë e temperaturave të larta
në ambientin e jashtëm dhe ndriçimit
intensiv, temperatura në serra, mund të jetë
shumë e lartë (në kushtet tona gjatë muajve
qershor-korrik), që mund të ketë ndikim të
dëmshëm në rritjen dhe zhvillimin e bimëve
në serrë. Për këtë arsye, në disa raste
aplikohen metoda me të cilat bëhet një
Sistemi i ndriçimit, ndriçimi plotësues hijesim i vogël i serrave, përmes perdeve të
aplikohet në orët e hershme të mëngjesit dhe ndryshme (në formë rrjete etj.), që vendosen
në fillim të mbrëmjes. Në raste më të rralla në brendi apo në pjesën e jashtme të serrave.
edhe gjatë ditës kur ka vranësira apo Reduktimi i sasisë së rrezatimit diellor
mjegulla të dendura. Sistemi i ndriçimit të shoqërohet me zvogëlim të energjisë së
serrave duhet të jetë çdo herë në varshmëri grumbulluar në serrë. Hijezimi i serrave
me sistemin e ngrohjes së serrave. Në rastet është një nga mënyrat për reduktimin e
kur ndriçimi është më intensiv, edhe rrezatimit diellor në serrë, por meqënëse
temperatura në serrë duhet të jetë më e lartë drita është e domosdoshme për fotosintezën
dhe anasjelltas. Në kushtet e prodhimtarisë e bimëve, masa e hijezimit të bimëve ka një
bashkëkohore të perimeve në serra, limit të caktuar. Në tabelën që vijon
ekzistojnë sisteme të ndriçimit (sikurse ato paraqitet efekti i hijezimit mbi temperaturën
të ngrohjes etj.), shumë precize, të cilat me e ajrit, temperaturën e gjetheve të bimëve
përpikëri u përshtaten kërkesave të bimëve dhe intensitetin e rrezatimit.
varësisht nga faza e rritjes dhe zhvillimit të
Tab. 1 Ndikimi i hijësimit në temperatureën në sera
Temperatura e ajrit Temperatura e Intensiteti i ndriçimit
0
C gjetheve 0C në lux
16
17. Serë e pahije-
36 40.3 70200
zuar
Serë e hijezuar 32 31.6 27000
Në rastet e vranësirave të zgjatura, hijezimi
shndrrohet në problem për rritjen normale të
bimëve, por megjithatë ai mbetet një nga
mjetet kryesore të uljes së temperaturave të
serrës në verë. Materialet që përdoren për
hijezim dhe kombinimet e mundshme midis
tyre janë të shumta.
Konstruksionet për mbajtjen
(mbështetjen) e bimëve
Për disa kultura perimore që kultivohen në
serra për shkak të vetive të tyre
morfologjike, është i nevojshëm sigurimi i
mbështetëseve. Këto konstruksione mund të
jenë në formë të rrjetës plastike, me tel (në
formë të sistemit shpalir, ngjashëm me
vreshtat), spago etj.
Pyetjet
Përshkruaj gjendjen e serrave në Kosovë
Ndërtimi i jashtëm i serrave
Ndërtimi i brendshëm i serrave
Instalimet e nevojshme në serra
Gjatë prodhimit të perimeve në mjedise të
PARAKUSHTE E PRODHIMIT TË
mbrojtura, është i rëndësishëm racionalizimi
PERIMEVE NË SERRA
sa më i madh i prodhimtarisë. Ky
racionalizim mund të arrihet vetëm në
kushte optimale:
17
18. • teknike
• mikroklimatike dhe
• agroteknike.
Është e domosdoshme njohja e vetive
biologjike të perimeve dhe disa veti
specifike, të cilat kanë të bëjnë me kushtet
mikro-klimatike në mjedise të mbrojtura, në
mënyrë që të mund ta planifikojmë kohën e
vjeljes dhe në një masë edhe të rendimentit.
Zgjedhja e farës cilësore
Fara cilësore është ndër parakushtet më të Duke i pasur parasysh kushtet
rëndësishme të prodhimtarisë së perimeve specifike në serra, kultivarët
në serra dhe për arritjen e rendimenteve të
që përdoren në prodhimtari në
larta
serra, duhet të jenë të
Cilësia e farës varet nga një kompleks
faktorësh (nga kushtet ne te cilat ajo qëndrueshëm ndaj
prodhohet deri tek mënyra se si ajo ruhet) sëmundjeve dhe dëmtuesve,
Fara e cila përdoret për mbjellje në serra në temperatura të ulëta dhe të
duhet të jetë me veti të mira biologjike dhe e larta, t’i qëndrojnë mirë
shëndoshë (pasi që një numër i madh i gjatësisë së ndryshme të
sëmundjeve barten përmes farës).
ditës, të kenë potencial të lartë
gjenetik etj.
Në prodhimtarinë bashkëkohore (intensive)
të perimeve, gati në tërësi për mbjellje
shfrytëzohet fara hibride e F1 gjeneratës, e
cila ka përparësi të theksuara në krahasim
me farën e kategorive të tjera.
Zgjedhjes së farës cilësore duhet kushtuar
kujdes edhe për faktin se gabimet eventuale
në këtë fazë, nuk ka mundësi që të
përmirësohen në fazat e më vonshme.
.
Substrati në të cilën kultivohen bimët
18
19. Toka në serrë para së gjithash duhet të ketë Vlera e pH (aciditeti apo alkaliteti i tokës),
veti të mira fizike-kimike dhe biologjike dhe për shumicën e kulturave perimore, është e
të ketë regjim të mirë ujoro-ajror të tokës. preferuar që të jetë neutral deri i dobët
Meqenëse toka në serrë i nënshtrohet acidik.
shfrytëzimit mjaft intensiv gjatë gjithë vitit
dhe për një kohë më të gjatë, është me Tabela 2. Vlerat e pH mbrenda të cilave
rëndësi që përmes plehërimit, punimit të është i mundur kultivimi i perimeve në serrë
tokës, ujitjes, si dhe masave tjera
agroteknike, të ruhen sa më mirë vetitë e
tokës.
Për arsye se gjatë kultivimit të perimeve, toka Lloji Minim Optimal Maksim
në serrë ujitet mjaft shumë, është e ale e ale
nevojshme që të ndërtohet sistemi i Trangulli 5,5 6,0 – 7,0 7,5
drenazhës, i cili do ta mundësojë kullimin
Sallata 5,5 6,0 – 7,0 7,5
(largimin) e ujit të tepërt (kjo është sidomos
e domosdoshme në rastet kur toka është me Domatja,
5,0 5,5 – 6,8 7,0
lëshueshmëri të dobët të ujit). speci
Selino 6,0 6,5 – 7,0 8,0
Përmbajtja e materies organike (humusit) në Lulelakra 5,8 6,4 – 7,0 8,0
tokë, është me rëndësi të shumëfishtë. Ajo Rillka - 6,0 – 7,0 7,5
vepron si rregullator (bufer) i vetive fizike, Patatja 5,0 6,0 – 7,0 7,5
kimike dhe biologjike të tokës. Përmbajtja e
Magdano. 6,0 7,0 – 7,5 8,5
humusit në tokë gjatë kultivimit në serra,
duhet të jetë së paku 4-5% (për tokat e Karrota 5,5 6,0 – 6,8 7,5
lehta), ndërkaq tek tokat e rënda (të cilat
përmbajnë mbi 20% argjilë) 8-10%.
Në shumë serra bashkëkohore sot
pothuajse në tërësi përdoren
substratet artificiale për kultivimin e
perimeve.
Përdorimi i substrateve artificiale – më tepër bazohet në përdorimin e
hidroponeve substrateve artificiale dhe hidroponeve.
Në prodhimtarinë bashkëkohore,
prodhimtaria e perimeve në serra, gjithnjë e
19
20. Në përgjithësi, sistemi hidropon është bazë në mënyra të ndryshme si dhe kultivimin, ku
për arritjen e rendimenteve të larta, si dhe si substrat përdoren tretjet me koncentrim të
kultivimin e kulturave të njëjta për një kohë
të gjatë rresht në të njëjtën objekt (sipërfaqe).
Edhe pse kjo metodë është e njohur qysh
moti gjatë shekullit 16-të, megjithatë
zhvillimi i hidroponisë industriale lidhet me
emrin e profesorit të Universitetit të
Kalifornisë U. Gerek i cili në vitin 1920
përdori metodën e kulturave ujore, duke e
quajtur atë hidroponi. Në të vërtetë
përdorimi i kësaj metode në prodhimin e
gjerë të perimeve fillon vetëm pas Luftës së
Dytë Botërore.
Eksperimentet e para me qëllim të
përdorimit të substrateve artificiale për
prodhim komercial të perimeve fillojnë në ndryshëm, varësisht nga lloji i bimës dhe faza
vitin 1969. Arsyet kryesore që kanë ndikuar e zhvillimit të saj
në nevojën e aplikimit të kësaj metode në
kultivimin e perimeve, lidhen para së
Për dallim nga toka, substratet inerte nuk
gjithash me dëmtimet e mëdha të tokës gjatë
kanë sistem rregullator (bufer), andaj është e
shfrytëzimit intensiv të saj në serra dhe
nevojshme kontroll i vazhdueshëm dhe
përhapjen e sëmundjeve dhe dëmtuesve. Të
korekcioni i tretjes, në mënyrë që mos të
gjitha këto mund të menagjohen mjaft mirë
vjen deri tek mungesa e ushqimit për bimën,
me përdorimin e substrateve artificiale për
apo rritja e tepërt e koncentrimit të ndonjë
kultivimin e perimeve.
elementi (që mund të ketë efekt toksik).
Përparësitë e këtyre substrateve, përveç
cilësisë dhe mundësisë së të ushqyerit Substratet mbështillen në thasë apo
optimal të bimëve, bazohen edhe në atë që paketime tjera, dhe vendosen në serra. Ato
mundësojnë ngritjen e serrave edhe në vendosen në sipërfaqe të izoluara nga
regjionet ku toka nuk është e përshtatshme ndikimet tjera (në beton ose mbi sipërfaqe të
për kultivimin e perimeve. toës vendoset folia plastike e cila shërben
Sistemi hidropon i kultivimit është nëj term i për izolim të sipërfaqes në të cilën vendosen
gjerë, i cili nënkupton kultivimin e bimëve substratet. Në serra ku përdoren substratet
artificiale është e domosdoshme vendosja e
20
21. ujitjes dhe fertigimit. Gjithashtu edhe
sistemi i largimit të ujit. Substratet e
ndryshme në të cilat kultivohen perimet
mund të jenë: rëra, smollat e ndryshme,
stropori, “leshi i qelqit etj.
Si regjim optimal i temperaturës, llogaritet
Regjimi i nxehtësisë në serrë
ajo tempera-turë në të cilën si në aspektin
sasior ashtu dhe në atë cilësor, zhvillohen
21
22. më së miri ato pjesë të perimeve për të cilën pengohet dalja, ose futja e CO2 në to dhe
ato kultivohen. praktikisht bimët vdesin. Veprimi i zgjatur i
Nga kërkesat e perimeve për nxehtësi varen temperaturave ekstreme inicon dobësimin e
edhe afati i mbjelljes dhe aspekti ekonomik i shpejtë të bimëve dhe vdekjen eventuale të
kultivimit të perimeve në ambiente të tyre. Për shumë bimë funksionimi normal
mbrojtura. realiz- ohet në shumicën e rasteve në kufijtë
e temperaturave 12 deri në 24 0C.
Sigurimi i nxehtësisë optimale në mjedise të
mbrojtura, është njëri ndër parakushtet më të Në temperatura më të ulta se 5 0C shumica e
rëndësishme. Është me rëndësi që të bimëve e ndërpresin fotosintezën. Mbi këtë
dallohen temperaturat e skajshme (ekstreme) temperaturë intensiteti i fotosintezës rritet
në të cilat bimët «vdesin». Në rastet kur gradualisht deri sa ajo arrin maksimumin e
temperaturat janë ekstreme (qoftë të ulëta saj për shumicën e bimëve në 18-20 0C. Mbi
apo të larta), bima nuk zhvillohet, por vetëm këtë temperaturë, jo vetëm që intensiteti i
i kryen funksionet më elementare fotosintezës nuk ritet më tej, por përkundrazi
fiziologjike, çka do të thotë stagnon në rritje. bimët pengohen në realizimin e aktiviteteve
normale jetësore. Në temperatura më të larta
Perimet, të cilat kanë kërkesa të mëdha ndaj se 35-40 0C intensiteti fotosintezës zbret deri
nxehtësisë (domatja, speci, trangulli etj.), në kuota minimale.
intensitetin më të lartë të fotosintezës e Kulturat e ndryshme perimore, kanë kërkesa
arrijnë në temperatura 25 – 30 oC, të ndryshme ndaj temperaturës. Në këtë
drejtim i dallojmë perimet në kërkesa të
Amplituda e temperaturave shtrihet nga el-
mëdha ndaj nxehtësisë (speci, domatja,
eminimi nga ngricat në temperaturë 0 0C, tek
trangulli, shalqina etj.), dhe ato me kërkesa
tharja dhe vdekja nga temperaturat e larta
më pak të theksuara ndaj nxehtësisë (lakrat,
mbi 40 0C. Shumë bimë e ndërpresin
spinaqi, sallata etj.). Gjithashtu duhet patur
aktivitetin nën 10 0C, ose edhe 15 0C, dhe
parasysh faktin se kërkesat për nxehtësi nuk
shumica e bimëve e ndërpresin fotosintezën
janë të njëjta në të gjitha fazat e rritjes dhe
efektive mbi 30 0C.
zhvillimit të bimëve.
Në temperatura ekstreme gojëzat e gjetheve
të bimëve mbeten të mbyllura, efektivisht
Marrë në përgjithësi kërkesat më të mbirja deri tek paraqitja e luleve dhe
theksuara për nxehtësi janë gjatë mbirjes së fryteve) kërkesat për nxehtësi rëndom janë
farës dhe rritjes së organeve gjenerative. Në më të vogla.
fazën e rritjes së organeve vegjetative (nga
22
23. Dallimet e mëdha në mes temperaturës së
ajrit dhe të tokës, mund të kenë efekte të
dëmshme, në rritjen dhe zhvillimin e bimëve.
• Për këtë qëllim është shumë e
Në kushtet e Kosovës ngrohja e serrave bëhet rëndësishme zgjedha e lokacionit të
në forma të ndryshme, duke përdorur për përshtatshëm,
ngrohje materiale të ndryshme (kryesisht
• Sigurimi i nxehjes uniforme në tërë
thëngjill dhe dru). Shpesh herë nxehja në këto
hapësirën e serrës
objekte nuk është uniforme që shkakton
defekte të mëdha në rritjen dhe zhvillimin e • aplikimit sa më profesional të
bimëve. masave agroteknike - përfundimi më
i shpejtë i vegjetacionit, me çka
• Në përgjithësi sot në botë qymyri,
pakësohen shpenzimet për ngrohje.
vajrat (naftë dhe solar) dhe gazi
natyror janë lëndët më të përhapura • Zgjedhja e kultivarit të përshtatshëm
për sigurimin e energjisë në serrë. (që është më i qëndrueshëm ndaj
temperaturave të ulëta).
• Përzgjedhja midis tyre bëhet
mbështetur në kritere ekonomike. • Kontrolli i temperaturës në serat me
ngrohje bëhet në mënyrë automatike
• Gazi natyror është një nga format më
nëpërmjet sistemeve të ndryshme.
efektive të ngrohjes, por në këtë rast
Ekzistojnë tipe të ndryshme të
duhet të parashikohen masa të
sensorëve të temperaturës dhe të
konsiderueshme sigurimi, për të
termostateve.
eliminuar gazrat helmuese që krijohen
gjatë djegies • Sensorët e temperaturës duhet të
vendosen në lartësinë e bimëve, të
mbrohen nga rrezatimi direkt diellor
Në serra moderne në Evropë ngrohja kryesisht
dhe të shpërndahen në numër të
bëhet me gas, ndërsa tendencat e fundit
mjaftueshëm në pika të ndryshme të
shkojnë në drejtim të ngrohjes me energji
serrës, për arsye se shpesh herë
solare.
temperatura në serrë mund të
Gjatë shfrytëzimit të serrave, është me ndryshojë edhe në distanca shumë të
rëndësi që të arrihet një racionalizim sa më i shkurtra
madh i shfrytëzimit të nxehtësisë.
Ajrosja e serrave
Është masë e rregullt (dhe e domosdoshme)
gjatë kultivimit të perimeve në serra. Ajrosja
para së gjithash ka për qëllim të zvogëlojë
23
24. temperaturën dhe lagështinë relative të ajrit hapjes së dritareve duhet të jetë e
në serrë. kontrolluar.
Ajrosja e serrave bëhet varësisht nga kushtet
klimatike, lloji, faza e rritjes dhe gjendja
bimëve Me këtë mënyrë ajrimi është e veshtirë të
përllogaritet sasia e ajrit që shkëmbehet dhe
ndryshimet në nivelin e temperaturës në
serë. Disavantazhi kryesor i saj është
sipërfaqja e madhe e dritareve të ajrimit, e
cila në rast se temperatura e ajrit jashtë
serrës është shumë e ulët çon në ndryshime
të menjehershme të temperaturës së ajrit
brenda në serrë.
Shpërndarja e energjisë në serrë
mund të realizohet në mënyra të
ndryshme:
Ajrimi natyror. Serat duhet të jenë të
pajisura me dritare ajrimi, në të dy anët dhe • shpërndarja në serrë e ajrit
në kulmin e serrës. Sasia e ajrit që të ngrohtë nëpërmjet
shkëmbehet varet nga diferenca e ajrit tubave të polietilenit
brenda dhe jashtë serrës, shpejtësia e erës,
• Përdorimi i sistemeve me
madhësia e dritareve të ajrimit, si edhe
distanca midis dritareve të ajrimit. qarkullim të ujit të ngrohtë
Efektiviteti i kësaj mënyre rritet ndjeshëm
kur dritaret anësore shoqërohen me dritare
në kulmin e serrës. Lëvizja e ajrit nga poshtë Hapja e dritareve të ajrimit mund të bëhet
drejt kulmit të serrës, krijon të ashtuqua- me dorë, ose e mekanizuar. Kur kontrolli
jturin “efekt oxhak”. është manual shfrytëzuesit e serrave duhet të
jenë vazhdimisht të gatshëm dhe të reagojnë
Intensiteti i ajrimit të serrës ku-
menjëherë ndaj ndryshimeve të motit.
shtëzohet nga dy faktorë; diferenca e
temperaturave brenda dhe jashtë serrës dhe
shpejtësia e erës. Të dy këto forca veprojnë
njëkohësisht dhe prandaj është e vështirë të
përllogariten saktë- sisht. Në mot të qetë pa
erë, dritaret mund të hapen plotësisht,
ndërkohë që në kushte me erë, madhësia e
24
25. Kontrolli automatik i dritareve të ajrimit Në mungesë të dritës bimët zgjaten më tepër
lehtëson mjaft punën e krahut dhe rrit efek- dhe janë shumë më të ndjeshme ndaj
tivitetin e kontrollit të mikroklimës në serrë. sëmundjeve. Në mungesë të dritës së
mjaftueshme vegjetacioni zgjatet mjaft
shumë, vie deri te rritja më e madhe e pjesëve
vegjetative e më pak e atyre reproduktive.
Gjithashtu edhe cilësia e fryteve është më e
dobët.
Drita rregullon gjithashtu disa funksione
morfologjike të perimeve, të tilla si lulëzimi
dhe formimi i farave nëpërmjet gjatësisë së
ditës, ose më saktë nëpërmjet gjatësisë së
natës. Bimë të caktuara reagojnë kundrejt
gjatësisë së ditës në të ashtuquajturin reagim
fotoperiodik, kalimi nga faza vegjetative në
atë riprodhuese.
Ndriçimi
Kostoja e lartë e ndërtimit të mjediseve të
mbrojtura, bën të domosdoshëm
Është mjaft shumë e lidhur me shfrytëzimin maksimal të dritës që hyn në
temperaturën, andaj është e rëndomtë që serrë. Përpara se drita të mbërrijë tek bimët,
perimet të cilat kanë kërkesa të mëdha ndaj ajo duhet të përshkojë mbulesat e serrës.
nxehtësisë, kanë edhe kërkesa më të mëdha Këto të fundit absorbojnë dhe transpirojnë
për dritë. një pjesë të dritës dhe në varësi nga lloji i
Në intensitetin e ndriçimit, brenda në serrë materialit mbulues, një maksimum prej 80
prej, përveç tjerash ndikim të madh ka edhe % të rrezatimit diellor në orët e mesditës dhe
cilësia dhe pastërtia e mbulesës së serrës. një mesatare ditore prej vetëm 68 % të tij
Edhe në variantin më të mirë tek bima në mbërrin tek bimët. Një pjesë e kësaj drite
serrë nuk arrin e gjithë drita (rrallë herë arrin përthyhet në mënyra të ndryshme nga
në 80 %). Ky element duhet të merret mbulesat e serrës dhe mbërrin tek bimët në
parasysh gjatë kultivimit të perimeve në trajtë difuze. Drita difuze depërton më lehtë
serra. në shtresat e poshtme të gjetheve, ndërkohë
që drita direkte bën që gjethet e bimëve të
hijezojnë njëra tjetrën.
Në shfrytëzimin racional të dritës kanë
ndikim edhe masat agroteknike, si dendësia
e mbjelljes, drejtimi i vendosjes së rendeve,
etj.
25
26. Është e rëndësishme që bimët në serrë të Gjatë planifikimit të ujitjes së perimeve në
orientohen në mënyrë të atillë që të lejojë serra duhet përmbushur kushtet themelore:
maksimumin e shpërndarjes së dritës në
masën gjethore të bimëve. Bimët e mbjella
• Që sasia e ujit të jetë e mjaftueshme,
në serre kanë strukturë vertikale, kështu që
pasi që në serra nevojitet sasi e
drita depërton drejt bazës së tyre duke kaluar
madhe e ujit.
nëpërmjet një sistemi “filtrash” të gjetheve
të kateve të mësipërme, derisa vetëm një
përqindje e vogël e totalit të saj arrin në • Që uji të jetë i pastër në pikëpamje të
sipërfaqe të tokës. përbërjes kimike (pH optimale,
përbërje të përshtatshme minerale,
Aplikimi i ndriçimit plotësues, mund të mos jetë i ndotur me mbetje të
bëhet në mëngjes dhe në pasditen e ndryshme kimike ).
vonshme, në fillim të mbrëmjes e në raste
më të rralla edhe gjatë ditës kur ka vranësira
Në qoftse uji nuk i sigurohet bimës në sasi të
apo mjegulla të dendura.
mjaftueshme përpara se ato të arrijnë në
stadin e vyshkjes së përhershme do të
Hijesimi ndodhë shkatërrimi i qelizave dhe do të
Është masë që ka për qëllim të zvogëlojë zvogëlohet prodhimi përfundimtar i bimëve.
mbrojtjen e bimëve nga temperaturat e larta, Për të siguruar prodhim maksimal bimët
posaçërisht në orët e mes ditës, kur perimore duhet të mbrohen nga streset ujore
temperatura në serrë (posaçërisht tek ato me të zgjatura.
sistem të dobët të ajrosjes) mund të arrijë Është e rëndësishme të theksohet se rreth 90
vlera shumë të larta. % e ujit të konsumuar nga bimët përdoret
kryesisht për të rregulluar regjimin e
temperaturës së bimëve, nëpërmjet procesit
të transpirimit. Transpirimi është i mundur
vetëm nëse gojëzat janë të hapura dhe për
Ujitja
këtë duhet dritë. Gjatë natës kur gojëzat janë
Sigurimi i lagështisë optimale në tokë dhe të mbyllura, bima nuk konsumon ujë për
lagështisë optimale, të ajrit, është njëri ndër transpirim dhe thithja e ujit gjatë kësaj kohe
parakushtet më të rëndësishme, gjatë realizohet vetëm në sajë të presionit rrënjor.
prodhimtarisë së perimeve ambienteve të Sidoqoftë, kjo sasi uji lejon rikuperimin e
mbrojtura deficitit ujor në bimë, që mund të jetë krijuar
Uji tek perimet (dhe te bimët tjera ka rol të gjatë ditës dhe për pasojë bimët fitojnë
shumëfishtë dhe mjaft kompleks. Gjithashtu sërish turgor të plotë.
uji i rregullon proceset, kimike, fizike dhe
biologjike në tokë. Në toka në të cilat është niveli i lartë i ujit
nëntokësor, për shkak të ujitjes së shpeshtë,
26
27. është e nevojshme që në tokë të vendosen • Zvogëlohet mundësia e shfaqjes së
gypat për drenazhin në thellësi 80-120 cm sëmundjeve
(varësisht nga tipi i tokës), me qëllim të • Zvogëlohet mundësia e zhvillimit të
largimit të ujërave të tepërta. barërave të këqija.
• Rritet prodhimi i bimëve dhe
Afatet dhe numri i ujitjeve, varen nga një përmirësohet cilësia
kompleks faktorësh si nga lloji, faza e rritjes • Zvogëlohet mundësia e ngjeshjes së
zhvillimit të bimëve dhe nga kushtet e tokës, erozionit dhe shpëlarjes së
ambientit të jashtëm (periudha e vitit). elementëve ushqyes nga toka.
• Lejon mundësinë e ndërhyrjeve të
Edhe pse mund te hasen edhe sot ujitje në tjera në bimë dhe në tokë edhe gjatë
formë shiu e më rrallë edhe në formë ujitjeve.
brazdave, në prodhimn bashkëkohor të • Gjatë përdorimit të këtij sistemi
perimeve ujitja e bimëve bëhet vetëm me është e nevojshme mirëmbajtja e tij.
sistemin pikë – pikë i cili njëherit Kjo masë në rend të parë nënkupton
përfaqëson sistemin më të përshtatshëm të përdorimin e filtrave të
ujitjes së perimeve në serra. përshtatshëm dhe shfrytëzimit të
ujerave të pastër, pa mbetje të ngurta,
Ujitja me pika është përdorur për herë të
parë në Angli, që nga viti 1940, por kjo Në kultivimin e perimeve në serra, përveç
mënyrë ujitjeje është përhapur gjerësisht pas lagështisë në tokë është shumë e rëndësishme
viteve 60 të shekullit të kaluar, kur filloi edhe lagështira relative e ajrit në serra. Andaj
shfrytëzimi i materialeve plastike për është e nevojshme që përmes ajrosjes së
prodhimin e tubave. Ajo është në mënyrë të rregullt, lagështia relative e ajrit të përshtatet
veçantë e përshtatshme për kulturat bu- sa më shumë kërkesave të bimëve
jqësore intensive. Ujitja me pika përfaqëson
mënyrën më të përshtatshme të ujitjes së
bimëve në serra.
Dozat e ujitjeve
Sipërfaqet e ujitura në këtë mënyrë kanë
ardhur vazhdimisht duke u zgjeruar, falë
avantazheve të saj krahasuar me mënyrat e Dozat e ujitjeve varen nga nevojat ditore për
tjera tradicionale të ujitjes. ujë. Këto nevoja përcaktohen së pari nga
rezervat ujore që gjenden në tokë apo
Ky sistem i ujitjes ka përparësi të mëdha në substrat dhe që janë lehtësisht të asimilue-
krahasim me ujitjet tera. shme nga bimët. Në një tokë lymo-argjilore
• Rritet efektiviteti i përdorimit të dozat e ujitjeve mund të jenë nga 4-6 mm
plehrave (l/m2), ndërkohë që në një tokë lymore dozat
e ujitjeve shkojnë në 2-4 l/m2. Në toka të
lehta dhe të drenuara dozat e ujitjeve
27
28. shkojnë në 1-2 l/m2, ndërkohë që në rastin e bimëve, por në të njëjtën kohë edhe koston e
kultivimit në substrate çdo dozë ujitjeje ujitjeve. Përcaktimi i drejtë i frekuencës së
shkon jo më shumë se 1 l/m2 dhe në ujitjeve është edhe më i rëndësishëm, nëse
shumicën e rasteve shkon nga 0.2 në 0.5 ujitja me pika shoqërohet me plehërimin e
mm(l/m2). Nëse kërkesat ditore për ujë janë lëngshëm apo përdoret mulçirimi i tokës me
më të ulta se sa doza e ujitjes, është mirë që fletë polietileni.
kjo e fundit të copëtohet në kohë.
Përgjithësisht këshillohen doza të vogla Të ushqyerit e bimëve në mjedise të
ujitjeje. Vetëm në kushte të veçanta, siç jane mbrojtura
rastet qe vijojne, mund të përdoren doza të
larta ujitjeje. Të ushqyerit e bimëve është masë e rregullt
• Për të krijuar një sipërfaqe më të gjatë prodhimtarisë së perimeve (si dhe te
madhe të lagur në toka të lehta, ose kulturat tjera bujqësore), përmes së cilës
në substrate shumë të lehta. rregullohet tempoja e rritjes dhe zhvillimit,
• Për të parandaluar bllokimin e pjekja më e hershme, si dhe rendimenti dhe
shpejtë të pikuesve (driperave) në cilësia e perimeve.
rastet kur përdoret per ujitje ujë me
përmbajtje të lartë kripërash.
Në sistemin hidropon, kjo arrihet përmes
Doza e ujit varet nga numri i driperave për koncentrimit optimal të tretësirës ujore me
njësi të sipërfaqes dhe doza e ujit që jep makro dhe mikroelementet e nevojshme, si
secili prej tyre. Sasia e ujit që jep çdo driper dhe pH optimale. Në prodhimtarinë
duhet të zgjidhet në funksion të parametrave intensive-bashkëkohore të perimeve, në
që vijojnë: kushtet e zhvillimit të hovshëm të
a. tipi i tokës ose substratit, teknologjisë së prodhimtarisë bimore, të
b. kripëzimi i ujit për ujitje ose i solucionit ushqyerit e bimëve bazohet në njohjen e
ushqimor. kërkesave të bimëve të ndryshme ndaj
c. Faza e rritjes dhe zhvillimit në të cilën materjeve ushqyese, lloji, kultivari, faza e
gjindet bima. zhvillimit të bimëve, qëllimi i prodhimtarisë,
kushteve klimatike si dhe mënyrës së
kultivimit. Duke i patur parasysh këto të
Frekuenca e ujitjeve dhëna, sasirat e materjeve ushqyese të
Përcaktimi i saktë i frekuencës (numrit të shprehura në njësi të ndryshme për hektar
ujitjeve në një ditë), është absolutisht i paraqesin vetëm vlera orjentuese, të cilat
domosdoshëm për të garantuar rendimente çdoherë duhet përshtatur kushteve të
të larta të bimëve dhe cilësi të mira të prodhimtarisë së perimeve në raste konkrete.
produkteve të tyre. Frekuenca e ujitjeve,
ashtu si edhe sasia e ujit që aplikohet
nëpërmjet tyre influencojnë direkt rritjen e
28
29. Pra, të ushqyerit e bimëve është masë mjaft ulëta, (faktor ky shumë i rëndësishëm gjatë
delikate dhe e cila varet nga një kompleks kultivimit të primeve në serra).
faktorësh.
Kërkesat e bimëve për elementë ushqyes,
Plehërimi i bimëve i kryen dy funksione
dozat dhe intensiteti i asimilimit, përcakto-
kryesore; bimëve të kultivuara u siguron
hen eksperimentalisht për cdo specie dhe
sasinë e nevojshme të materieve ushqy-ese
mundësisht kultivar, në kushte sa më të
dhe e ruan, apo sipas nevojës e rritë
afërta me ato të kultivimit në fushë të hapur.
plleshmërinë (potenci-ale) të tokës.
Këto të dhëna mund të jenë të mjaftueshme,
Gjendja e materieve ushqyese në tokë nuk për të përcaktuar sasinë e elementëve
është statike, përkundrazi, ajo është shumë ushqyes që u duhet dhënë bimëve nëpërmjet
dinamike edhe i ekspozohet ndryshimeve plehërimit, në kushte ideale. Me kushte
mjaft të shpeshta. ideale supozohet një situatë ku nuk egziston
mundësia e reaksioneve midis elementëve të
Mënyra më e shpeshtë në bazë të së cilës ndryshëm ushqyes, apo e fiksimit të ujit nga
bëhet plehërimi i kulturave perimore në substrati i rritjes, kështu që bimët mund të
serra, është ajo në bazë të analizave të tokës. absorbojnë të gjithë sasinë e elementëve të
Kjo metodë është bazë për caktimin e ofruar nëpërmjet plehërimit.
dozave të plehërave, në kushtet e prodhimit
bashkëkohor të perimeve në serra. Është e
Ne praktiken e të ushqyerit të bimëve në
preferuar që analizat e këtilla të bëhen çdo
mjedise të mbrojtura eshte e rendesishme të
vit, apo së paku çdo dy vjet.
bëhet dallimi midis çrregullimeve te
shkaktuara nga patogjenet dhe çrregullimeve
Efekti i përdorimit të plehrave (në mënyrë të te shkaktuara nga mungesa ose teprica e ele-
drejtë) është i shumëfisht. Përveç ndikimit të menteve të caktuar ushqyes për bimët. Të
drejtpërdrejtë në ushqimin e bimëve (e me ashtuquajturat çrregullime ushqimore mund
këtë edhe me rendimente) dhe rritjes së të shkaktohen nga;
plleshmë-risë së tokës, plehërimi (në mënyrë
1. mungesa absolute e një elementi
të drejt) ndikon edhe në zvogëlimin e
ushqyes ne mjedisin e rritjes.
efekteve të dëmshme të kushteve të
2. mungesa e induktuar e elementeve
ambientit të jashtëm. P.sh. oplikimi i
ushqyes në mjedisin e rritjes.
plehrave e zvogëlon ndikimin negativ të
3. teprica absolute e elementeve të
temperaturave të ulëta në bimë, për arsye se
caktuara ushqyese në mjedisin e rrit-
stimulon rritjen më të mirë të sistemit
jes.
rrënjor, akumulim më të madh të lëndës së
4. teprica e induktuar e elementeve
thatë, sheqernave dhe materieve organike,
ushqyese në mjedisin e rritjes.
me çka zvogë-lohet efekti i temperaturave të
29
30. PËRLLOGARITJA E NEVOJAVE TË
BIMËVE PËR ELEMENTE
USHQYESE Toka dhe pjelloria e saj
Pjelloria e tokës ku janë ndërtuar mjediset e
mbrojtura eshte nje aspekt shume i rende-
sishem si për prodhimin, ashtu edhe për
30
31. cilësinë e tij. Përveç përmbajtjes optimale të rëndësishme për të siguruar një prodhim
elementëve kryesorë ushqyes, pjelloria ne optimal si sasior ashtu edhe cilësor, por
nje kuptim më të pergjithshem perfshin rrallë herë ndodh që ajo është optimale në të
gjithashtu, cilësi të mira fizike dhe çfarë gjitha parametrat e saj.
është shumë e rëndësishme, ujë të
Klasifikimi i tokave në përputhje me
disponueshëm.
përmbajtjen totale të azotit, fosfateve të
Toka, duke qenë burimi kryesor i ushqimit asimilueshme dhe të kationeve të
për bimët në rritje, duhet të përmbaje një shkëmbyeshëm (mg/kg
shumëllojshmëri elementesh ushqyes, që
janë të nevojshëm për rritjen e bimës. Meg-
jithatë, është e mundshme, që krahas tyre,
toka mund të përmbajë komponente kimike
të rrezikshëm apo helmues për jetën e
bimëve, siç jane metalet e rënda.
Pjelloria natyrale e Treg.analizës Shumë e E pasur Mesatarisht E varfër
tokës, është sigurisht e së tokës pasur e pasur
Koeficienti 1 1.25 1.4
0
Tab3. Treguesit e
Azoti total >3 2-3 1-2 <1
pjellorisë së tokës
P2O5 i >0.3 0.2-0.3 0.1-0.2 <0.1
asimilueshëm
K2O
Toka të lehta >0.2 0.15-0.2 0.1-0.15 <0.1
Toka aluvion- >0.25 0.2-0.25 0.15-0.2 <0.15
ale
Toka argjilore >0.3 0.25-0.3 0.2-0.25 <0.2
CaO >75 25-75 12.5-25 <12.5
MgO
Toka të lehta >0.15 0.12-0.15 0.08-0.12 <0.08
Toka aluviale >0.25 0.15-0.25 0.12-0.15 <0.12
Toka argjilore >0.3 0.25-0.3 0.15-0.25 <0.15
Nëse një tokë e caktuar është mjaft e pasur që ky element të merret në konsideratë në
në një element, nuk është e domosdoshme hartimin e skemës së plehërimit, por,
31
32. megjithatë, është mirë që një analizë e dytë përpara mbjelljes së bimëve të përdoret një
të bëhet gjatë vegjetacionit dhe pas kësaj të sasi plehrash, në formën e plehërimit bazë.
bëhen korigjimet e mëvonshme. Në qoftëse Ky i fundit duhet të sigurojë;
toka është e pasur, këshillohet që plehërimi
• sasitë e rekomanduara të
të bëhet në të njëjtën sasi me nevojat e
mikroelementëve,
përllogaritura, ndërkohë që në tokat
• sasitë e rekomanduara të
mesatarisht të pasura dhe në ato të varfëra
kalciumit, magnezit dhe squfurit,
dozat e plehërave duhet të jenë 1.25 dhe 1.4
• sasitë e rekomanduara të fosforit,
herë më të larta se sa nevojat për plehëra.
• 20-40 % të sasive të
Për të realizuar të ushqyer efektiv dhe të rekomanduara të azotit dhe
balancuar të bimëve duhet të mbahen në potasit.
konsideratë kërkesat që vijojnë;
• të përdoren plehra të prodhuar
posaçerisht për kultivimin e bimëve në Mënyrat e injektimit të solucionit
serra, ushqimor
• të njihen saktë nevojat e bimëve për
secilin nga elementët ushqyes, Detyra e plehërimit të bimëve është ruajë në
• të njihet saktësisht doza e aplikimit zonën ku shtrihet sistemi rrënjor i bimëve,
nëpërmjet plehërimit për secilin nga ele- atë përqëndrim të të gjitha joneve të
mentët ushqyes, elementëve ushqyes që është mbi nivelin
• të kontrollohet dhe korektohet kritik të të ushqyerit të bimëve dhe
periodikisht vlera e pH dhe e konduk- ndërkohë, të parandalojë rritjen e kripëzimit
tivitetit elektrik të solucionit ushqyes, të substratit në nivele të dëmshme për bimët.
• të monitorohen simptomat e mungesës Ajo që e dallon shumicën e bimëve
ose të tepricës së ndonjë elementi perimore, nga bimët e tjera të arave është
ushqyes në bimë, fakti që ato vazhdojnë të rriten, shpesh me
• të monitorohet periodikisht statusi i të intensitet të lartë, edhe në kohën e vjeljeve
ushqyerit të bimëve nëpërmjet analizimit të tyre, ndërkohë që këto të fundit e kanë
të mostrave të tokës dhe të bimëve. ndërprerë rritjen e tyre në këtë periudhë. Për
këtë arsye, plehërimi i bimëve perimore du-
Egzistojnë dy modele të plehërimit të
het të vazhdojë pa ndërprerje edhe gjatë
bimëve, klasik dhe modern. Metodat klasike
kohës së vjeljeve të tyre. Nëse është e
të plehërimit të bimëve, mbështeten në
mundur, injektimi i plehrave duhet të bëhet
hedhjen në tokë përpara mbjelljes dhe gjatë
në çdo ujitje, me qëllim që të ruhen kripërat
vegjetacionit të plehrave të ngurta të cilat
në tokë në një nivel të stabilizuar. Në varësi
futen në tokë nëpërmjet punimeve në thellësi
nga lloji i bimës dhe faza fenologjike e
të ndryshme të tokës.
zhvillimit të saj, këshillohet që sasia e
Praktika moderne e plehërimit mbështetet në plehrave në solucion të jetë midis vlerave
aplik-imin e pandërprerë të plehrave, në çdo 0.5 dhe 2 gr/liter. Shpërndarja e plehrave
ujitje. Megjithatë, është e këshillueshme që nëpërmjet ujitjes mund të bëhet në mënyra
32
33. të ndryshme. Cilado qoftë mënyra e me CO2 është bërë në kushtet e ndriçimit të
përdorur duhet të plotësojë kushtet që plotë. Megjithatë, një përqëndrim i lartë i
vijojnë; të sigurojë sasinë e kërkuar të CO2, mundet që të kompensojë pjesërisht
plehrave, të respektojë kohën e plehërimit, të mungesën e dritës, duke dëshmuar në këtë
ruajë proporcionet e parashikuara të mënyrë mundësi të gjera sinergjizmi midis
plehrave me ujin e ujitjes dhe të ketë CO2 dhe intensitetit të ndricimit.
mundësi të rregullojë kohën e fillimit dhe
përfundimit të procesit të plehërimit Në rast se intensiteti i ajrimit të serrës është i
lartë, kostoja e pasurimit të mjedisit të serrës
(Dozat detale për çdo lloj janë dhënë në është gjithashtu e lartë. Kjo është shumë e
pjesën ku flitet për Kultivimin e llojeve të rëndësishme kur sistemi i ventilimit të serrës
ndryshme të perimeve në mjedise të është i rregulluar në intervalin 19-21 0C.
mbrojtura)
Faktor tjetër që duhet patur parasysh është
se efekti i rritjes së % në CO2 në serra, mund
Cilësia e ajrit në serra të arrihet vetëm nëse edhe faktorët tjerë që
ndikojnë në procesin e fotosintezës dhe
rritjes së bimëve në përgjithësi, (përveç
Kur flitet për cilësinë e ajrit në serra, para së dritës që u përmend më lart), si lagështia,
gjithash mendohet në përmbajtjen e temperatura, të ushqyerit etj., të jenë në
dioksidit të karbonit (CO2) dhe ajrosjen e optimum. Andaj është gabim nëse mendohet
rregullt në serra. për ndonjë rregull të përgjithshëm për
Rezultatet e hulumtimeve të shumta, aplikimin e CO2 në serra. Çdo kulturë duhet
tregojnë se me rritjen e përqendrimit të CO2 të trajtohet veçmas për arsye se ekzistojnë
deri 0,3-0,5% në ajër mund të ketë efektet një kompleks faktorësh, të cilët ndikojnë në
mjaft pozitiv në rendiment, madje edhe në rritjen apo uljen e % së CO2 dhe efektin e tij
cilësinë e prodhimeve. në serra.
Me rastin e aplikimit të plehrave organike në
tokë, mund të vjen deri tek rritja e Rekomandimi më i mirë për të rritur
përqendrimit të CO2 në ajrin e serrës. efektivitetin e shfrytëzimit të CO2 është të
Për rritjen e % në CO2, në serra përveç pasurohet serra deri në, ose pak më lartë se
përdorimit të plehut organik aplikohet edhe përqëndrimi natyror i tij, 300-350 ppm. Në
gazifikimi me CO2. Në serrat moderne ky këtë mënyrë minimizohet rrjedhja e CO2 nga
proces është i automatizuar. serra në atmosferë. Praktikisht në këtë rast
shtohet në serrë, ajo sasi gazi që konsumohet
nga bimët gjatë fotosintezës.
Teknikat e pasurimit të serrës me CO2 janë
relativisht standarte. Intensiteti më i lartë i Në temperatura më të larta se 25 0C,
rritjes së bimëve është arritur kur pasurimi intensiteti i fotosintezës fillon të zvogëlohet
dhe prandaj pasurimi i serrës me CO2, mbi
33
34. këtë temperaturë nuk është efektiv. Në rastet kur intensiteti i ndriçimit është i lartë,
periudha relativisht të gjata të pasurimit të si pasojë e reduktimit të intensitetit të
serrës me CO2, gojëzat e bimëve mbeten transpirimit, rritet temperatura dhe mund të
pjesërisht të mbyllura. Në këto kushte, në shfaqen dëmtime në bimë.
Planifikimi i AKTIVITETEVE
Tabela 4. Koha e mbjelljeve dhe periudha e vjeljeve në serra
Lloji i
Ndërrimi i
objektit Periudha kohore Mbjellja e farës Fillimi i vjeljes
fidaneve
(serrës)
Dimërore 5 – 15.X. 15 – 20.XI. 20.XII.– 05.I.
Serra me
ngrohje E hershme 15 –25 .XI. 20–25.XII. 10 – 15. II.
pranverore
Serra pa Pranverore 01. – 10. III. 5 – 10.IV. 10 – 20. V.
ngrohje Vjeshtore 01 – 10.VII. 5– 10.VIII. 10 – 15.IX.
Lehë të E hershme 1 – 10. II. 5 – 15. III. 1- 20 .IV.
nxehta pranverore
Shumica e serrave në Kosovë zakonisht numrin e vogël të frutave të formuar në
mbillen një herë të vetme në vit. Periudha bimë, si edhe në plakjen e përshpejtuar të
më e zakonshme e shfrytëzimit të tyre është bimëve gjatë kësaj periudhe.
nga fundi i
Shtatorit deri në fund të Tetorit. Në disa Së bashku me këto, praktikat modeste të
raste sallata jeshile apo spinaqi përdoren si kultivimit të bimëve, njohuritë e
kultura të dyta përgjatë dimrit. Është krejt e pamjaftueshme në të ushqyerit e bimëve,
qartë që kjo është një kohë shumë e shkurtër mungesa e kombinimeve të përshtatshme në
shfrytëzimi, që padyshim ndikon negativisht qarkullimin e bimëve, apo përzgjedhjen e
në efektivitetin e shfrytëzimit të serrave. kultivarëve, mund të konsiderohen si
Nga ana tjetër, temperaturat e larta të ajrit në faktorët më të rëndësishëm të rendimenteve
serrë gjatë muajve të verës për shkak të të ulta në serra. Ekziston opinioni i
ajrimit të pamjaftueshëm mund të përgjithshëm te fermerët që qëllimi i
konsiderohen ndër faktorët më negativë për shfrytëzimit të serrave është realizimi i
34
35. prodhimeve të hershme dhe natyrisht që, ata
bëjnë përpjekjet maksimale për të realizuar
këtë.
Tabela 5: Afatet e mundshme të prodhimtarisë së domates në serra
Lloji i objektit
(serrës) Periudha
Mbjellja e farës Ndërrimi i fidaneve Fillimi i vjeljes
kohore
Vjeshtore 15-30.VII 5 – 15.IX 1 – 15.XI.
Serra me
Dimërore 10.IX–5.X. 15.XI.–15.XII. 10.I.– 20.II.
ngrohje
Pranverore 20.XI–15.XII. 25.I. – 20.II. 25.III.– 15.IV
Vjeshtore 25.I.–15.II. 25.III.–10.IV 10-20 .VI.
Serra pa
Dimërore 1-15.III. 25.IV – 5 .V. 25.VI –15.VII.
ngrohje
Pranverore 10-20 V. 20.VI.-5.VII. 12.IX.-15.X.
Zgjatja e periudhës së shfrytëzimit të Shfrytëzimi i tuneleve të përkohshëm brenda
serrave, nëpërmjet mbjelljeve më të në serra, mund të jetë gjithashtu një tjetër
hershme, apo përtej afateve të zakonshme të alternativë për të përmirësuar hershmërinë e
shfrytëzimit të tyre (nëpërmjet mbjelljeve të prodhimeve nga serrat.
dyta), është alternativa më realiste.
.
35
Lloji/maji I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
36. SPEC
DOMATE
TRANGUJ
Afatet e mundshme te prodhimtarisë se perimeve ne serrë.
LEGJENDA: Periudha mbjelljes; Periudha e vjeljes
Për specin: - mbjellja e fidanit 15 mars deri15 prill.
- vjelja fillon 20 maj deri 1 qershor.
Për domate: - mbjellja fillon me 20 qershor deri 05 korrik .
- vjelja fillon me 12 shtator deri me 15 tetor .
Për tranguj: - mbellja fillon me 25 tetor deri me 15 nentor.
- vjelja fillon me 25 dhjetor deri me 10 janar.
Ne muajn shkurt mund te kryhen pune per mirembajtjen e serres
Për prodhuesit e perimeve në serrë është e për një mënyrë krejt jo efektive të
zakonshme që të përpiqen ti shfrytëzojnë shfrytëzimit të serrave. Në rastin e domates
gjatë bimët e mbjella në serra, mundësisht dhe të shumicës së bimëve të tjera
deri në fillim të ngricave të para të vjeshtës. (përjashtuar specin), ndërprerja e ciklit të
Ndonëse në pamje të parë duket të jetë një prodhimit të bimëve që në fillim të Gushtit
praktikë e dobishme, duhet nënvizuar që (shumë më shpejt për rastin e kastravecit,
ritmi i vjeljeve zvogëlohet në mënyrë të ose të pjeprit), me qëllim që
menjëhershme gjatë gjysmës së dytë të mundësojë mbjelljen e kulturave të dyta
të Gushtit, ndërkohë që sasia e prodhimit të me cikël të shkurtër vegjetativ, do të ishte
vjelë gjatë Shtatorit është e papërfillshme. një mënyrë më efektive e shfrytëzimit të
Praktikisht, kjo dëshmon serrave, si nga pikëpamja agronomike ashtu
edhe ekonomikisht.
36