SlideShare ist ein Scribd-Unternehmen logo
1 von 102
Downloaden Sie, um offline zu lesen
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Historiku dhe probleme të serrave në Kosovë...........................................................3
Zgjedhja e vendit për ngritjen e serrave.....................................................................6
Klasifikimi i mjediseve të mbrojtura ........................................................................9
Ndërtimi i jashtëm i serrave......................................................................................14
Ndërtimi i brendshëm ...............................................................................................15
Parakushtet e prodhimit të perimeve në serra..........................................................18
Zgjedhja e farës cilësore...........................................................................................18
Substrati në të cilën kultivohen bimët......................................................................19
Regjimi i nxehtësisë në serrë....................................................................................22
Ujitja.........................................................................................................................26
Përpilimi i kalendarit të aktiviteteve.........................................................................34
Prodhimi i fidaneve te perimeve................................................................................38
Kultivimi i domates në mjedise të mbrojtura............................................................53
Speci..........................................................................................................................65
Patëllxhani i zi...........................................................................................................73
Trangulli ...................................................................................................................75
Kultivimi i pjrpërit në serra.......................................................................................83
Sallata .......................................................................................................................86
Spinaqi......................................................................................................................93
Lakra kokë................................................................................................................95
Qepa..........................................................................................................................98




                                                                                                                                    2
diellore dhe konservimi i saj brenda brenda
HISTORIKU DHE PROBLEME TË                            tyre, pa i kushtuar kujdes nevojës për të
PRODHIMIT TË SERRAVE NË                              nxjerrë jashtë serrës tepricat e energjisë.
KOSOVË
                                                     Lartësia      e    ulët     e    serrës  dhe
                                                     pamjaftueshmëria e ajrimit janë ndër
Në Kosovë ndërtimi i serrave prej xhami ka           kufizimet kryesore për rritjen e bimëve në
filluar në fillim të vitev 70. Në atë kohë janë      serra të tilla. Temperaturat dhe lagështia e
ndërtuar 24 ha serra prej xhami (ne Prizren,         lartë relative e ajrit janë të zakonshme dhe
Kamenicë dhe Viti).                                  për rrjedhojë lidhja e pamjaftueshme e
                                                     frutave është një fenomen i zakonshëm. Në
Të dhëna të plota statistikore për serrat në
                                                     përgjithësi fermerët shqetësohen për
Kosovë nuk ka, mund të llogaritet se janë
                                                     mundësinë e dëmtimit të bimëve nga
200-300 ha tunele të cilat janë të ndërtuara
                                                     temperaturat e ulta, por ata nuk i kushtojnë
prej materjaleve të thjeshta (pa konstruk-
                                                     të njëjtën rëndësi dëmtimeve, ndoshta edhe
cione të forta). Ndërsa serrat prej xhami (për
                                                     më të rënda, për shkak të temperaturave të
shkak tëdëmtimeve dhe mos mirmbajtjes për
                                                     larta.
një kohë të gjatë), pothuajse janë jasht
përdorimit.                                          Në shumicën e rasteve serrat në Kosovë janë
                                                     tunele të thjeshtë individualë, me struktura
                                                     të kombinuara druri dhe shufrash metalike.
Egziston një tendencë shumë e dallueshme e
                                                     Në përgjithësi për mbulim përdoren filma
zgjerimit të sipërfaqes me serra në të gjithë
                                                     plastike të cilësisë së ulët dhe me jetë të
Kosovën. Bazuar në statistikat më të fundit,
                                                     shkurtër shfrytëzimi. Për momentin,
sipërfaqja totale me serra në Kosovë është
                                                     përjashtimet nga kjo pamje e përgjithshme
rreth 154 ha1. Kjo sipërfaqe është dyfishuar
                                                     janë të rralla, por megjithatë janë të
që nga viti 2005, kur numëroheshin 73 ha.
                                                     dukshme përpjekjet e kompanive të vogla
Shumica e serrave në Kosovë, janë tunele të
                                                     lokale për të zhvilluar dhe promovuar
larta, në shumicën e tyre të ndërtuar me dru,
                                                     modele të përmirësuara të adaptuara nga
apo kombinime të drurit me shufra metalike,
                                                     vetë ato.
të shoqëruara nga modelet e përmirësuara të
tuneleve     individualë,     gjerësisht   të        Aktualisht prodhimi nga serat në Kosovë has
identifikuara në Kosovë si “serra me nivel të        në    një     numër     të   konsiderueshëm
mesëm teknologjik”. Aktualisht, një modele           vështirësishë. Për zgjidhjen e këtyre
të përmirësuara, të ndërtuara me celik të            problemeve është e nevojshme ndërrmarja e
galvanizuar janë subvencionuar dhe                   një sërë studimesh të karakterit bio-
promovuar me sukses nga organizata të                agronomik të orientuara drejt vlerësimit të
ndryshme që operojnë në Kosovë.                      efektivitetit dhe cilësisë së prodhimit e të
Qëllimi i modeleve ekzistuese është                  mikroklimës në mjedise të mbrojtura në
maksimizimi i grumbullimit të energjië               raport me atë të fushës së hapur, rritjes së
                                                     qëndrueshmërisë së bimëve kundrejt
1
 Intercooperation 2008. Greenhouse inventorying of   sëmundjeve, dëmtuesve dhe temperaturave
Kosovo.


                                                                                               3
ekstreme të mjedisit, aplikimin e sistemeve        bimëve,etj.
të mbrojtjes së integruar dhe biologjike të
Mungesa e rregulloreve specifike për serat,            mungesë e kontrollit mbi rritjen e
në raport me zgjedhjen e tokës ku ato                  sistemit rrënjor.
ndërtohen, modelet, strukturat dhe pajisjet e      •   lagështia ajrore e lartë sidomos gjatë
tyre, është një element kufizues për zhvil-            natës, çka favorizon zhvillimin e shumë
limin këtij sektori të bujqësisë. Zgjidhjet e          sëmundjeve këpurdhore.
ardhëshme duhet të konsistojnë në                  •   shkallë e ulët e ajrimit të serrave e
rajonizimin e zonave më të përshtatëshme               shoqëruar me shterim të rezervave të
për ndërtimin e serave, bazuar në kriteret e           CO2 gjatë ditës.
ruajtjes së resurseve natyrore e të mjedisit,      •   kondesim i lartë i avujve të ujit në faqet
përshtatshmërinë klimatike dhe potencialet             e brendshme të serave, sidomos në ato të
prodhuese të zonave të ndryshme, afërsitë              mbuluara me materiale plastike, pasojë e
me tregjet, mundësitë për komunikim dhe                së cilës është reduktimi i ndriçimit që
transport, etj. Vendet e Komunitetit                   futet në serrë dhe formimi i rrjedhjeve
Evropian kanë aprovuar së fundi një standart           konstante të pikave të ujit në pika të
struktural të serrave. Adaptimi i kërkesave të         ndryshme të serës.
tij në Kosovë do të përbënte një instrument        •   humbje të larta termike, sidomos gjatë
të fuqishëm për zhvillimin e suksesshëm të             natës si pasojë e rrezatimit të lartë termik
kësaj fushe.                                           nga mbulesat e serrave.
                                                   •   përdorim gjithnjë dhe më masiv i ujit
Rendimenti dhe cilësia e prodhimit të
                                                       dhe i plehrave kimike.
serrave është e kushtëzuar nga standartet
                                                   •   përdorimi gjithnjë dhe më intensiv dhe i
teknologjike           që        karakterizojnë
                                                       kushtueshëm i kimikateve për mbrojtjen
konstruksionin e tyre. Në kushtet e nivelit
                                                       e bimëve.
relativisht të ulët të standarteve të ndërtimit,
kontrollit të mikroklimës dhe shfrytëzimit të      Me qëllim të përmirësimit të këtyre të
serrave, në Kosovë, janë shqetësuese shumë         metave është me rendësi që të
nga problemet që vijojnë;                          • Të zvogëlohen humbjet e energjisë,
• amplituda ekstreme midis temperaturave
    minimale të natës në serrë dhe atyre           Të kenë ajrim efektiv. Dritaret duhet të
    maksimale të ditës.                            përfaqësohen në masën 18-25 % të sipër-
• temperatura të larta të ajrit në serrë gjatë     faqes së sipërfaqes së serës. Të përfshihet si
    sezonit të verës të cilat kufizojnë            kërkesë e domosdoshme konstruktive ajrimi
    shfrytëzimin e serrave për të gjithë vitin.    i serrave nga çatia.
• mungese e kontrollit të temperaturës në
    mjedisin e kultivimit dhe për pasojë




                                                                                                 4
• Të kenë volum sa më të madh që të jetë e          për dritë dhe temperaturë të llojeve të
  e mundur.                                         ndryshme dhe me rezistencë të lartë
• Të lejojnë instalimin e pajisjeve për             mekanike          karshi     fenomeneve
  ngrohjen e serrës gjatë natës. Është e do-        atmosferike.
  bishme të instalohen sisteme ngrohje të       •   instalimi i sistemeve të ujitjes me
  thjeshta të bazuara në shfrytëzimin e             efektivitet të lartë, për të garantuar
  burimeve energjetike natyrore lokale, apo         njëkohësisht mundësinë e kombinimit të
  instalimi i impianteve të thjeshta që             tyre me sistemet e plehërimit të bimëve.
  shfrytëzojnë për ngrohje energjinë            •   krijimi në përspektivë i sistemeve të
  diellore.                                         kultivimit të bimëve në sistemet pa tokë,
                                                    të     cilët   krijojnë   mundësinë      e
•   rritja e standarteve të kontrollit të
                                                    riqarkullimit të solucioneve ushqyes,
    mikroklimës në serrë nëpërmjet in-
                                                    kosto të ulët dhe mundësinë e
    stalimit dhe shfrytëzimit të sistemeve të
                                                    shfrytëzimit të mjediseve lokale artifi-
    ngrohjes, ftohjes, ajrimit, hijezimit,
                                                    ciale.
    ekranëve termikë dhe mbulesave të
    dyfishta.
•   zgjedhja dhe shfrytëzimi i materialeve
    plastikë më të përshtatshëm për kërkesat




                                                gabimet eventuale në këtë fazë është shumë
Zgjedhja e vendit për ngritjen e serrave
                                                vështirë që të përmirësohen, në fazat e
                                                mëvonshme gjatë eksploatimit të serrave.
                                                Me qëllim të racionalizimit sa më të madh të
Është moment kyç në tërë ciklin e               punëve, është e nevojshme që më parë të
prodhimit, para së gjithash për arsye se        bëhet plani i përgatitur, të zgjidhet vendi i


                                                                                            5
përshtatshëm, në mënyrë që vendosja e
serrës të jetë në mënyrë sa më të drejtë.           2. Të zgjedhen zonat me vlerat më të
                                                       larta të temperaturave minimale. Du-
Gjatë përcaktimit të vendit për ngritjen e             het të kihet mirë parasysh që një serrë
serrave para së gjithash duhet marrë                   pa ngrohje nuk e rrit domosdosh-
parasysh tre faktor kryesor:                           mërisht temperaturën brenda saj. Në
                                                       disa raste temperatura e saj mund të
            •   Ekonomik                               jetë edhe më e ulët se ambienti rreth
            •   Gjeografik                             saj.
            •   Klimatik
Përcaktimi i përshtatshmërisë së një rajoni të
                                                    3. Shmangni zonat me temperaturë
caktuar për ndërtimin e serave kërkon para
                                                       maksimale shumë të larta, sidomos në
së gjithash të analizohen të dhënat e tij
                                                       qoftë se në to lagështia ajrore është e
klimatike dhe të krahasohen me kërkesat më
                                                       ulët. Këta dy faktorë së bashku
të rëndësishme biologjike të bimëve.
                                                       shkaktojnë një nivel evapotranspirimi
Serra nuk krijon një klimë artificiale. Ajo            shumë të lartë.
vetëm mund të transformojë klimën lokale
natyrore     dhe    si     e   tillë  duhet
domosdoshmërisht të vendoset në një mjedis
të favorshëm nëse dëshirojmë që ajo të jetë
si produktive dhe ekonomike. Në zgjedhjen
përfundimtare të zonave më të përshtatshme
të kultivimit në serra duhen respektuar me
përparësi kërkesat që vijojnë:

   1. Të zgjedhen zonat që kanë rrezatimin
      diellor më të lartë në periudhën e
      dimrit

Ujrat nëntokësore të mos jenë pranë tokës.       përmbysjen e plotë të mjediseve të
Afërsia e ujrave nëntokësore kufizon rritjen     mbrojtura.
normale të sistemit rrënjor të bimëve dhe në     Afërsia me burimet energjetike, tregjet dhe
ditë me reshje intensive mun d të rrezikojnë     rrugët. Mjediset e mbrojtura janë
                                                 konsumatorë të mëdhenj të energjisë,
                                                 prandaj për të ulur koston e transportimit të
                                                 energjisë, duhet të ndërtohen pranë
                                                 burimeve energjetike ose pikave të
                                                 shpërndarjes së saj. Në të njëjtën kohë për të
                                                 mundësuar transportimin e shpejtë të
                                                 prodhimeve të gatshme, mjediset e


                                                                                             6
mbrojtura duhet të ndërtohen prana rrugëve         mira, sidomos veti të mira fizike (pasi që
kryesore.                                          përmirësimi i tyre është i vështirë.
Afërsia me qëndrat e banuara. Mjediset e           Është shumë e rëndësishme që serrat të
mbrojtura kërkojnë vëllime relativisht të          ngrihen sa më afër me burimet energjetike,
mëdha të punës së gjallë. Për këtë arsye           tregjet dhe rrugët. Mjediset e mbrojtura janë
duhet të ndërtohen pranë qëndrave të ba-           konsumatorë të mëdhenj të energjisë,
nuara që ofrojnë kontigjente të mjaftueshme
të fuqisë punëtore.

Ekspozicioni sa më i mirë i serrës ndaj dritës
direkte diellore është shumë i rëndësishëm
sidomos në mbjelljet e hershme, kur inten-
siteti i rrezatimit diellor është i ulët dhe
shpesh i pamjaftueshëm për rritjen normale
të bimëve.
                                                   prandaj për të ulur koston e transportimit të
                                                   energjisë, duhet të ndërtohen pranë
                                                   burimeve energjetike ose pikave të
                                                   shpërndarjes së saj. Në të njëjtën kohë për të
                                                   mundësuar transportimin e shpejtë të
                                                   prodhimeve të gatshme, mjediset e
                                                   mbrojtura duhet të ndërtohen sa më afër
                                                   rrugëve kryesore.

Është e rëndësishme që vendi ku ngrihet            Afërsia me qendrat e banuara. Mjediset e
serra të ketë intensitet të lartë të ndriçimit     mbrojtura kërkojnë vëllime relativisht të
edhe gjatë sezonës dimërore temperature            mëdha të punës së gjallë. Për këtë arsye
mesatare më të larta gjatë dimrit. Nga ana         duhet të ndërtohen pranë qendrave të ba-
jugore, nuk duhet të ketë objekte të larta apo     nuara    që    ofrojnë   kontingjente  të
drunj të lartë, të cilët sjellin hije mbi serrë.   mjaftueshme të fuqisë punëtore.
Toka në të cilën ngrihen serrat (pavarësisht
nga tipi i serrave), duhet të jetë me veti të
Serrat duhet të jenë së paku 1-5 km, larg nga      shumë lëshueshmërinë e dritës. Mungesa e
ndotësit industrialë (varësisht nga intensiteti    dritës, jo vetëm që ndikon në intensitetin e
i ndotjes dhe drejtimi i erërave).                 rritjes së bimëve, por mund të ndikojë mjaft
Objektet industriale, të cilat lirojnë gazra të    shumë edhe në cilësinë e tyre (ndikimi në
ndryshëm dhe pluhur, përveç që mund të             akumulimin e materieve të dëmshme si
ndikojnë në mënyrë toksike në bimë, pluhuri        nitrate dhe nitrite), sidomos tek perimet
i cili bie mbi çatinë e serrës (qoftë prej         gjethore.
xhami, mase plastike etj) e zvogëlon mjaft


                                                                                               7
Plani i vendosjes se serrave



Është me rëndësi që vendosja e serrave të
bëhet në mënyrë të drejtë. Në rastet kur serra    sigurohej prodhimtari e vazhdueshme gjatë
është e tipit bllok, apo e veçuar me dy rënie     gjithë vitit e më këtë edhe qarkullim i të
është e preferuar që ajo të vendoset në           ardhurave gjatë gjithë vitit.
drejtim veri-jug.
 Në këtë mënyrë, shfrytëzimi i dritës është
më i mirë, si dhe mundësohet largimi i borës
mbi çatinë e serrës, përmes erërave, që
                                                  Kombinimi i prodhimit nga serra në serrë
rëndom gjatë dimrit fryjnë nga veriu. Kur
                                                  tek perimet mund të arrihet pa vështirësi të
ndërtohen serrat me një strehë, është e
                                                  mëdha, pasi që ato mund të trapiantohen apo
preferuar që ato të ngri-ten në drejtim lindje-
                                                  të ndërrohen nga një serrë në tjetrën,
perëndim me kusht që rënia (streha) të jetë
                                                  varësisht nga lloji i kulturës dhe mundësitë e
nga ana jugore, me çka ekspozimi ndaj
                                                  ngrohjes së serrës.
diellit është më i mirë.
Për fermerët është me rëndësi që serrat të
jenë të radhitura në mënyrë sa më
funksionale, në të cilat do të mund të




Tipet e mjediseve të mbrojtura dhe                    • xham (materiali       mbulues     tradi-
klasifikimi i tyre                                      cional), ose
Serrat mund të jenë të mbuluara me:




                                                                                              8
• me materiale plastike të natyrave të          atillë që nuk pengon kalimin e lirë të
      ndryshme.                                     punonjësve nën to.
Këto të fundit kanë fituar përhapje shumë të
gjerë në Kosovë, pas viteve 80 të shekullit të      Aktualisht zgjerimi i sipërfaqeve të mbjella
kaluar dhe janë të përhapura sidomos në             me serra tek ne është i orientuar në
rajonet mesdhetare. Egzistojnë dy tipe krye-        zgjerimin e sipërfaqeve të serrave të
sore të serave:                                     thjeshta për prodhimin e perimeve dhe të
Klasa A. Serra të mbuluara me mbulesa jo
elastike (xham ose materiale plastike të
ngurtësuara), të cilat janë të bashkuara me               Klasifikimi i tyre mund të bëhet
konstruksionin e serës në mënyrë të atilë që              në bazë të karakteristikave të
                                                          ndryshme siç janë:
deformimet apo zhvendosjet e mundshme të
këtij konstruksioni , mund të shkaktojnë                      •   për   nga     pamja        e
dëmtime në materialin mbulues.
                                                                  jashtme,
Klasa B. Serra të mbuluara me mbulesa
                                                              •   ndërtimi, si dhe
(filma, folie) plastike elastike (fleksibile), të
cilët janë të bashkuara me konstruksionin në                      drejtimi i prodhimtarisë
mënyrë të atillë që deformimet apo
zhvendosjet e mundshme të konstruksionit            luleve me kërkesa të vogla për
të serës nuk shkaktojnë dëmtime të ma-              temperaturë. Këto serra kërkojnë investime
terielit mbulues.                                   të vogla, kanë kosto të vogël shfrytëzimi dhe
Serat e mbuluara me filma plastikë                  efektivitet të mirë të shfrytëzimit të
përfshijnë të gjithë tipet e mundshme të            energjisë. Ndërtimi i tyre bazohet në
serave, forma dhe konstruksioni i të cilave         shfrytëzimin e shufrave të lehta metalike ose
manifeston një shkallë të lartë ngjashmërie         materialeve të tjera të përshtatshme dhe
me serrat me xham. Sera të tilla mund të            mbulesave plastike, pa/ose me sisteme të
jenë bllok dhe të pajisura me ullukë të             thjeshta ngrohje, të destinuar për shfrytëzim
pandërprerë në të gjithë gjatësinë e tyre.          maksimal të energjisë diellore, kryesisht në
Forma e çatisë së kësaj kategorie mund të           zonat me kushte klimatike të përshtatëshme.
jetë e harkuar ose me kulm. Kjo formë serre         Ndërtimi i tyre shpesh bëhet në mënyrë
lejon krijimin e një zonë të pandërprerë kul-       artizanale dhe duke shfrytëzuar edhe
tivimi falë vendosjes së ulluqeve në lartësi të     materiale rrethanore.



Sistemet e mbulimit të serrave                      prodhues të serrave. Ajo përcakton sasinë
                                                    dhe tipin e rrezatimit diellor që mbërrin në
                                                    mbulesën bimore brenda në serrë. Veç kësaj
Zgjedhja e materialeve mbuluese, ka një
                                                    faktorë mikroklimatikë të tillë si lagështia
rëndësi të jashtëzakonshme në kapacitetin
                                                    ajrore dhe përqëndrimi i dyoksidit të karbo-


                                                                                                 9
nit ndikohen indirekt nga zgjedhja e            përshtatshme       për     bimët,         është
materialit mbulues. Për një vlerësim të saktë   jashtëzakonisht e rëndësishme.
të mbulesës së serrës, jo vetëm që është e
                                                Energjia diellore mund të transmetohet,
domosdoshme që të vlerësohen potencialet e      reflektohet ose absorbohet nga atmosfera
saj, por gjithashtu të merren në konsideratë
                                                dhe mbulesat e serrave. Energjia që
marrëdhëniet e saj në kuadrin e të gjithë       transmetohet është e nevojshme për procesin
sistemit të prodhimit në serrë.
                                                e fotosintezës, por vetëm një pjesë e saj (1-5
Zgjedhja e mbulesës është një nga               %) përdoret nga bimët. Pjesa që mbetet
komponentët e ndërtimit të serrës. Ajo është    absorbohet dhe riemetohet si radiacion
esenciale për të realizuar një mjedis optimal   termik (nxehtësi), sidoqoftë duke ngrohur
të kontrolluar, sidomos në raport me inten-     ajrin e serrës. Ky “efekt serrë” është rezultati
sitetin e rrezatimit diellor dhe gjatësinë e    i mirëpritur i përshkueshmërisë së energjisë
valës së dritës që depërton në atë. Asnjë       së dritës në një ambient të mbyllur.
material i vetëm nuk është ideal. Edhe në
raste kur një material i caktuar ofron forcë,
                                                Nga studime të shumta që janë bërë për
konsistencë të përshtatshme, qëndrueshmëri,
                                                vlerësimin e faktorit të përshkueshmërisë
cilësi të kontrolluara prodhimi dhe siguri,
                                                për rrezatimin diellor dhe infra të kuq për
faktorë të tjerë duhen marrë në konsideratë.
                                                disa lloje materialesh konkludohet që;
Këta përfshijnë transmetimin e rrezatimit
diellor dhe ruajtjen e energjisë si edhe
mënyrën se si ato bashkëveprojnë me             •   të gjithë materialet mbulues njështresorë
superstrukturën e serrës.                           të përshtatur për serra, kanë praktikisht
                                                    vlera të barabarta të përshkueshmërisë
Përshkueshmëria e rrezatimit diellor.
                                                    për rrezatimin total diellor (87-92%).
Qëllimi kryesor i mbulimit të një serrë është
të krijojë një mjedis të brendshëm, të          •   vetëm materiale të veçanta, xhama me
përshtatshëm për rritjen e bimëve,                  shkallë të ulët emetimi dhe xhama në dy
pavarësisht nga mjedisi i jashtëm. Energjia         shtresa, reduktojnë në një masë të
diellore përcillet nëpërmjet mbulesës së            konsiderueshme                   (72-74%)
serrës tek bimët, në të cilat ajo mundëson          përshkueshmërinë e rrezatimit total
zhvillimin e fotosintezës. Aftësia e mbulesës       diellor.
për të përcjellë dritën në gjatësi vale të
• disa PE janë lehtësisht të ngjyrosur.
    Pavarësisht se influenca e këtyre
    ngjyruesve në përshkueshmërinë e            Për prodhuesin “jetëgjatësia optimale” e
    materialit mbulues është e provuar (2-      materialeve sintetike është ajo që
    3%), mund të injorohet në kushtet e         korrespondon me numrin e cikleve të
    Mesdheut.                                   prodhimit që ai
                                                dëshiron. Në treg
                                                egzistojnë
Qëndrueshmëria e materialeve plastike           materiale mbuluese


                                                                                             10
me mundësi shfrytëzimi nga një cikël i          •   të mos lejojë grumbullimin e pluhurave
vetëm prodhimi deri në 4-6 bile edhe më             në sipërfaqe të tij, ose të paktën të jenë
shumë. Numri i cikleve të shfrytëzimit të           lehtësishit të largueshme (me ujë të
mbulesave shpesh përcaktohet nga motive             pastër ose acid oksalik 6%).
ekonomike. Tendenca e përgjithshme është        •   të mos lejojnë formimin e pikave të ujit
të rritet jetëgjatësia natyrore e fletëve           në faqen e brendshme të mbulesave, por
plastike, sidomos kur ato përdoren për              të mundësojë krijimin e një cipe të hollë
mbulimin e serrave.                                 ujore, e cila përmirëson vetitë termike të
MaterialI plastik, me një fletë ose mure            materialit mbulues.
dyfishe, me përdorim të gjatë ose të
përkohshëm duhet të plotësojë kërkesat e
mëposhtme:
•   të ofrojë përdorim ekonomik, cka nuk do
    të thotë se domosdoshmërisht ai duhet të
    ketë koston më të ulët të blerjes.
•   të ofrojë përshkueshmërinë maksimale
    për rrezatimin diellor, kryesisht për atë
    “të dukshëm”
•   të pengojë sa më shumë që është e
    mundur largimin e rrezatimit infra të kuq
                                                Mjediset e mbrojtura, të cilat shfrytëzohen
    nga serra, pra të parandalojë humbjet e
                                                në perimtari, mund të jenë nga më të
    energjisë nga serra. Kjo do të thotë që
                                                ndryshmet, duke filluar nga foletë e
    PE duhet të përmbajë substanca të
                                                mbuluara, lehët e nxehta për prodhimin e
    ndryshme të afta të absorbojnë
                                                fidanit e deri tek objektet më të përsosura,
    rrezatimin infra të kuq.
                                                siç janë serrat prej xhami. Klasifikimi i tyre
•   të kenë koeficient të ulët të humbjeve të
                                                mund të bëhet në bazë të karakteristikave të
    energjisë konduktive (k). Është me vend
                                                ndryshme siç janë; për nga pamja e jashtme,
    të thuhet se vlera e “k’ është e
                                                ndërtimi, si dhe drejtimi i prodhimtarisë.
    kushtëzuar nga karakteristikat klimatike
    të mjedisit ku ndodhen serrat.
;


Një serrë mund të trajtohet se është perfekt,   objektivat e planifikuara nga ana e
nëse vlerat e përcaktuara të temperaturës dhe   prodhuesit. Ky në të vërtetë është rasti i
faktorëve të tjerë të mjedisit, mund të ruhen   serrave moderne që sot ndërtohen në
në serrë, pavarësisht çfarë janë ato vlera në   vendet me bujqësi të përparuar.
mjedisin jashtë saj (në mjedisin e jashtëm).    Për dallim nga këto serra , modelet e njohura
Në këto kushte, rritja dhe zhvillimi i bimëve   si modele “mesdhetare të serrave”, në
është optimal, në kuptimin që ai përkon me      vend të kontrollit të plotë mbi mjedisin


                                                                                           11
tentojnë adaptimin e bimëve me një mjedis        ndërtimit të serrave sa më të larta, që
“jo optimal”. Në këto serra kontrolli i          krijojnë kushte shumë më të favorshme për
temperaturës dhe faktorëve tjerë të mjedisit     rritjen dhe zhvillimin e primeve.
është i mundur vetëm pjesërisht. Mjedisi në      .
këto serra do të jetë në varësi si të mjedisit
jashtë saj ashtu edhe të reagimit të bimëve
ndaj tij.
Këto dy modele të ndryshme, pa dyshim që
edhe gjenerojnë rezultate të ndryshme.


Gjetja e një kompromisi të përshtatshëm
ekonomik midis kostos më të lartë të
ndërtimit dhe shfrytëzimit të një serre me
parametra të përmirësuar në drejtim të
kontrollit të mikroklimës, dhe rendimentit       serra prej xhami të tipit bllok
më të lartë e prodhimit më cilësor që pritet
prej saj, është dicka e komplikuar dhe që
                                                 Në literaturë mund të hasen edhe
kërkon zgjidhja specifike për kushte
                                                 klasifikime tjera të serrave. Gjithashtu
specifike natyrore dhe social ekonomike.
                                                 në vende të ndryshme aplikohen
Modeli dominues i serrave në Kosovë është        (ndërtohen) tipe të ndryshme të serrve
ai i tuneleve të thjeshta individualë.           (duke filluar nga forma, materiali për
Për shkak të nivelit të ulët të standarteve të   konstruksion dhe ai për mbulim). Në këto
ndërtimit, rritja dhe vetë prodhimi i bimëve     raste mjediset e mbrojtura ndahen në tipe të
në serra të tilla është i kushtëzuar në një      ndryshme, si p.sh:
masë shumë të madhe nga kushtet klimatike
të regjionit ku ato janë të ndërtuara. Këto të
fundit do të ndikojnë ndjeshëm si në sasinë e
prodhimit dhe shpërndarjen e tij përgjatë
vitit, po ashtu edhe cilësinë e prodhimit.
Tendencat   e    ndërtimit të serrave
bashkëkohore shkojnë në drejtim të
   • Tunele të ulëta
Janë të ndërtuar nga materiale të ndryshme       materiale të ndryshme plastike. Kjo është
(plastike, metali etj), të mbuluar me




                                                                                             12
formë dominuese te fermerët e vegjël.




Tunele të larta – serrë e mbuluar me masë
plastike

                                             serra prej xhami të veçuara




                                            Tunele të tipit bllok




Ndërtimi i jashtëm i serrave                ndryshëm     (prej    druri,    metali    apo
                                            konstruksione plastike), dhe i mbuluar me
Në praktikën e gjerë me serra nënkuptohet   material gjithashtu të ndryshëm (xhami,
“objekti” i ngritur në konstruksion të      masë plastike), në të cilën njeriu nga brenda



                                                                                      13
kontrollon dhe rregullon faktorët e rritjes,    sipërfaqet e këtyre rrugëve punohen së
varësisht nga kërkesat e bimëve.                bashku me sipërfaqet tjera.




Ndërtimi i jashtëm i serrave kryesisht          Instalimi elektrik, - Ka për qëllim që ta
përfshinë; themelet, murin anësor, çatinë,      ndriçojë serrën, në kohën kur bimët kanë
dyert dhe dritaret, të cilat shërbejnë për      nevojë për ndriçim plotësues) dhe t’i vë në
ajrosjen e serrës.                              lëvizje motorët e ndryshëm që përdoren në
                                                serrë.
Ndërtimi i brendshëm
                                                Tavolinat, - Rëndom në serrat për fidanë
Përveç ndërtimit të jashtëm, është shumë i
                                                (në disa raste edhe në serrat për kultivimin e
rëndësishëm edhe ndërtimi i brendshëm i
serrave. Nga ky ndërtim në masë të madhe
varet edhe funksionalizimi i serrës. Ky
ndërtim përfshinë:

Rrugët, - në serra janë dy llojesh, rrugët e
përhershme,     rrugët     e    përkohshme
(ndihmëse). Rrugët definitive, në të shumtën
e rasteve janë të betonuara, kurse rrugët e
përkohshme punohen pas vjeljes së               perimeve), ndërtohen tavolinat, të cilat
perimeve dhe këto shfrytëzohen vetëm për        mund të jenë të ndërtuara nga materiali i
t’u shërbyer bimëve gjatë kultivimit të tyre,   ndryshëm dhe të kenë dimensione të
ndërkaq pas largimit (vjeljes) së kulturave,    ndryshme.




                                                                                           14
Instalimi i ngrohjes, zgjedhja e drejtë e        planifikohet të kultivohen në serrë, kushteve
këtij sistemi, është njëri nga parakushtet më    klima-tike të rajonit përkatës etj.
të rëndësishme gjatë prodhimtarisë së
perimeve në serra (sidomos gjatë periudhës       Instalimi për ujë, vendosja e këtij instalimi
                                                 në serrë ka për qëllim që të mundësojë
                                                 qarkullimin e ujit për ngrohje dhe ujit për
                                                 ujitjen e bimëve.

                                                 Hijesimi i ambienteve të mbrojtura, është
                                                 masë e cila aplikohet në rastet kur si pasojë
                                                                                             e




dimërore). Pajisjet për ngrohje, duhet të jenë
të konstruktuara në atë mënyrë, që të
sigurojnë temperaturë optimale, për kultura
të caktuara, pavarësisht nga ndryshimi i
temperaturave në ambientin e jashtëm. Nga
zgjedhja e sistemit për ngrohje dhe burimit
për ngrohje, varet në masë të madhe kostoja      temperaturave të larta në ambientin e
e prodhimtarisë në serrë.                        jashtëm dhe ndriçimit intensiv, temperatura
                                                 në serra, mund të jetë shumë e lartë (në
                                                 kushtet tona gjatë muajve qershor-korrik),
                                                 që mund të ketë ndikim të dëmshëm në
                                                 rritjen dhe zhvillimin e bimëve në serrë. Për
                                                 këtë arsye, në disa raste aplikohen metoda
                                                 me të cilat bëhet një hijesim i vogël i
                                                 serrave, përmes perdeve të ndryshme (në
                                                 formë rrjete etj.), që vendosen në brendi apo
                                                 në pjesën e jashtme të serrave.

Zgjedhja e sistemit për ngrohje, duhet bërë
varësisht nga lloji i serrës dhe konstruksioni
i saj, llojeve të kulturave perimore, që



Sistemi i ajrosjes Ajrosja e serrave është
                                        masë
                                           e


                                                                                           15
domosdoshme            gjatë      prodhimtarisë       tyre. Është e preferuar që ndriçimi të bëhet
sëperimeve në mjedise të mbrojtura. Kjo               në mënyrë sa më uniforme (sa më shumë t’i
masë bazohet në hapjen e dritareve (me dorë           përngjajë ndriçimit natyral).
apo në mënyrë të mekanizuar), të cilat në
masë më të madhe lihen në çati, dhe në në
muretanësore të serës. Përmes ajrosjes së
serrave, nuk bëhet vetëm rregullimi i
temperaturës, por edhe i lagështisë relative
të ajrit, si dhe i përmbajtjes së ajrit, sidomos      Pajisjet për hijesim, hijesimi i ambienteve
përqendrimit të CO2.                                  të mbrojtura, është masë e cila aplikohet në
                                                      rastet kur si pasojë e temperaturave të larta
                                                      në ambientin e jashtëm dhe ndriçimit
                                                      intensiv, temperatura në serra, mund të jetë
                                                      shumë e lartë (në kushtet tona gjatë muajve
                                                      qershor-korrik), që mund të ketë ndikim të
                                                      dëmshëm në rritjen dhe zhvillimin e bimëve
                                                      në serrë. Për këtë arsye, në disa raste
                                                      aplikohen metoda me të cilat bëhet një
Sistemi i ndriçimit, ndriçimi plotësues               hijesim i vogël i serrave, përmes perdeve të
aplikohet në orët e hershme të mëngjesit dhe          ndryshme (në formë rrjete etj.), që vendosen
në fillim të mbrëmjes. Në raste më të rralla          në brendi apo në pjesën e jashtme të serrave.
edhe gjatë ditës kur ka vranësira apo                 Reduktimi i sasisë së rrezatimit diellor
mjegulla të dendura. Sistemi i ndriçimit të           shoqërohet me zvogëlim të energjisë së
serrave duhet të jetë çdo herë në varshmëri           grumbulluar në serrë. Hijezimi i serrave
me sistemin e ngrohjes së serrave. Në rastet          është një nga mënyrat për reduktimin e
kur ndriçimi është më intensiv, edhe                  rrezatimit diellor në serrë, por meqënëse
temperatura në serrë duhet të jetë më e lartë         drita është e domosdoshme për fotosintezën
dhe anasjelltas. Në kushtet e prodhimtarisë           e bimëve, masa e hijezimit të bimëve ka një
bashkëkohore të perimeve në serra,                    limit të caktuar. Në tabelën që vijon
ekzistojnë sisteme të ndriçimit (sikurse ato          paraqitet efekti i hijezimit mbi temperaturën
të ngrohjes etj.), shumë precize, të cilat me         e ajrit, temperaturën e gjetheve të bimëve
përpikëri u përshtaten kërkesave të bimëve            dhe intensitetin e rrezatimit.
varësisht nga faza e rritjes dhe zhvillimit të



Tab. 1 Ndikimi i hijësimit në temperatureën në sera

                     Temperatura e ajrit       Temperatura e             Intensiteti i ndriçimit
                     0
                      C                        gjetheve 0C               në lux



                                                                                                   16
Serë e pahije-
                             36                   40.3                      70200
 zuar
 Serë e hijezuar             32                   31.6                      27000



Në rastet e vranësirave të zgjatura, hijezimi
shndrrohet në problem për rritjen normale të
bimëve, por megjithatë ai mbetet një nga
mjetet kryesore të uljes së temperaturave të
serrës në verë. Materialet që përdoren për
hijezim dhe kombinimet e mundshme midis
tyre janë të shumta.



Konstruksionet       për           mbajtjen
(mbështetjen) e bimëve


Për disa kultura perimore që kultivohen në
serra për shkak të vetive të tyre
morfologjike, është i nevojshëm sigurimi i
mbështetëseve. Këto konstruksione mund të
jenë në formë të rrjetës plastike, me tel (në
formë të sistemit shpalir, ngjashëm me
vreshtat), spago etj.
                                                Pyetjet

                                                Përshkruaj gjendjen e serrave në Kosovë
                                                Ndërtimi i jashtëm i serrave
                                                Ndërtimi i brendshëm i serrave
                                                Instalimet e nevojshme në serra




                                                Gjatë prodhimit të perimeve në mjedise të
PARAKUSHTE E PRODHIMIT TË
                                                mbrojtura, është i rëndësishëm racionalizimi
PERIMEVE NË SERRA
                                                sa më i madh i prodhimtarisë. Ky
                                                racionalizim mund të arrihet vetëm në
                                                kushte optimale:


                                                                                          17
•   teknike
    •   mikroklimatike dhe
    •   agroteknike.
Është e domosdoshme njohja e vetive
biologjike të perimeve dhe disa veti
specifike, të cilat kanë të bëjnë me kushtet
mikro-klimatike në mjedise të mbrojtura, në
mënyrë që të mund ta planifikojmë kohën e
vjeljes dhe në një masë edhe të rendimentit.

Zgjedhja e farës cilësore

Fara cilësore është ndër parakushtet më të       Duke i pasur parasysh kushtet
rëndësishme të prodhimtarisë së perimeve         specifike në serra, kultivarët
në serra dhe për arritjen e rendimenteve të
                                                 që përdoren në prodhimtari në
larta
                                                 serra,   duhet      të   jenë     të
Cilësia e farës varet nga një kompleks
faktorësh (nga kushtet ne te cilat ajo           qëndrueshëm                     ndaj
prodhohet deri tek mënyra se si ajo ruhet)       sëmundjeve dhe dëmtuesve,
 Fara e cila përdoret për mbjellje në serra      në temperatura të ulëta dhe të
duhet të jetë me veti të mira biologjike dhe e   larta,   t’i    qëndrojnë       mirë
shëndoshë (pasi që një numër i madh i            gjatësisë      së   ndryshme      të
sëmundjeve barten përmes farës).
                                                 ditës, të kenë potencial të lartë
                                                 gjenetik etj.
Në prodhimtarinë bashkëkohore (intensive)
të perimeve, gati në tërësi për mbjellje
shfrytëzohet fara hibride e F1 gjeneratës, e
cila ka përparësi të theksuara në krahasim
me farën e kategorive të tjera.
Zgjedhjes së farës cilësore duhet kushtuar
kujdes edhe për faktin se gabimet eventuale
në këtë fazë, nuk ka mundësi që të
përmirësohen në fazat e më vonshme.



.

Substrati në të cilën kultivohen bimët



                                                                                        18
Toka në serrë para së gjithash duhet të ketë      Vlera e pH (aciditeti apo alkaliteti i tokës),
veti të mira fizike-kimike dhe biologjike dhe     për shumicën e kulturave perimore, është e
të ketë regjim të mirë ujoro-ajror të tokës.      preferuar që të jetë neutral deri i dobët
Meqenëse toka në serrë i nënshtrohet              acidik.
shfrytëzimit mjaft intensiv gjatë gjithë vitit
dhe për një kohë më të gjatë, është me            Tabela 2. Vlerat e pH mbrenda të cilave
rëndësi që përmes plehërimit, punimit të          është i mundur kultivimi i perimeve në serrë
tokës, ujitjes, si dhe masave tjera
agroteknike, të ruhen sa më mirë vetitë e
tokës.
Për arsye se gjatë kultivimit të perimeve, toka     Lloji        Minim Optimal         Maksim
në serrë ujitet mjaft shumë, është e                             ale   e               ale
nevojshme që të ndërtohet sistemi i                 Trangulli      5,5     6,0 – 7,0     7,5
drenazhës, i cili do ta mundësojë kullimin
                                                    Sallata        5,5     6,0 – 7,0     7,5
(largimin) e ujit të tepërt (kjo është sidomos
e domosdoshme në rastet kur toka është me           Domatja,
                                                                   5,0     5,5 – 6,8     7,0
lëshueshmëri të dobët të ujit).                     speci
                                                    Selino         6,0     6,5 – 7,0     8,0
Përmbajtja e materies organike (humusit) në         Lulelakra      5,8     6,4 – 7,0     8,0
tokë, është me rëndësi të shumëfishtë. Ajo          Rillka          -      6,0 – 7,0     7,5
vepron si rregullator (bufer) i vetive fizike,      Patatja        5,0     6,0 – 7,0     7,5
kimike dhe biologjike të tokës. Përmbajtja e
                                                    Magdano.       6,0     7,0 – 7,5     8,5
humusit në tokë gjatë kultivimit në serra,
duhet të jetë së paku 4-5% (për tokat e             Karrota        5,5     6,0 – 6,8     7,5
lehta), ndërkaq tek tokat e rënda (të cilat
përmbajnë mbi 20% argjilë) 8-10%.
     Në shumë serra bashkëkohore sot
pothuajse në tërësi përdoren
substratet artificiale   për    kultivimin   e
perimeve.




Përdorimi i substrateve artificiale –             më tepër bazohet në përdorimin                e
hidroponeve                                       substrateve artificiale dhe hidroponeve.


Në       prodhimtarinë       bashkëkohore,
prodhimtaria e perimeve në serra, gjithnjë e


                                                                                               19
Në përgjithësi, sistemi hidropon është bazë         në mënyra të ndryshme si dhe kultivimin, ku
për arritjen e rendimenteve të larta, si dhe        si substrat përdoren tretjet me koncentrim të
kultivimin e kulturave të njëjta për një kohë
të gjatë rresht në të njëjtën objekt (sipërfaqe).
Edhe pse kjo metodë është e njohur qysh
moti gjatë shekullit 16-të, megjithatë
zhvillimi i hidroponisë industriale lidhet me
emrin e profesorit të Universitetit të
Kalifornisë U. Gerek i cili në vitin 1920
përdori metodën e kulturave ujore, duke e
quajtur     atë hidroponi. Në të vërtetë
përdorimi i kësaj metode në prodhimin e
gjerë të perimeve fillon vetëm pas Luftës së
Dytë Botërore.

Eksperimentet e para me qëllim të
përdorimit të substrateve artificiale për
prodhim komercial të perimeve fillojnë në           ndryshëm, varësisht nga lloji i bimës dhe faza
vitin 1969. Arsyet kryesore që kanë ndikuar         e zhvillimit të saj
në nevojën e aplikimit të kësaj metode në
kultivimin e perimeve, lidhen para së
                                                    Për dallim nga toka, substratet inerte nuk
gjithash me dëmtimet e mëdha të tokës gjatë
                                                    kanë sistem rregullator (bufer), andaj është e
shfrytëzimit intensiv të saj në serra dhe
                                                    nevojshme kontroll i vazhdueshëm dhe
përhapjen e sëmundjeve dhe dëmtuesve. Të
                                                    korekcioni i tretjes, në mënyrë që mos të
gjitha këto mund të menagjohen mjaft mirë
                                                    vjen deri tek mungesa e ushqimit për bimën,
me përdorimin e substrateve artificiale për
                                                    apo rritja e tepërt e koncentrimit të ndonjë
kultivimin e perimeve.
                                                    elementi (që mund të ketë efekt toksik).

Përparësitë e këtyre substrateve, përveç
cilësisë dhe mundësisë së të ushqyerit              Substratet mbështillen në thasë apo
optimal të bimëve, bazohen edhe në atë që           paketime tjera, dhe vendosen në serra. Ato
mundësojnë ngritjen e serrave edhe në               vendosen në sipërfaqe të izoluara nga
regjionet ku toka nuk është e përshtatshme          ndikimet tjera (në beton ose mbi sipërfaqe të
për kultivimin e perimeve.                          toës vendoset folia plastike e cila shërben
Sistemi hidropon i kultivimit është nëj term i      për izolim të sipërfaqes në të cilën vendosen
gjerë, i cili nënkupton kultivimin e bimëve         substratet. Në serra ku përdoren substratet
                                                    artificiale është e domosdoshme vendosja e




                                                                                               20
ujitjes dhe fertigimit. Gjithashtu edhe
sistemi i largimit të ujit. Substratet e
ndryshme në të cilat kultivohen perimet
mund të jenë: rëra, smollat e ndryshme,
stropori, “leshi i qelqit etj.




                                           Si regjim optimal i temperaturës, llogaritet
Regjimi i nxehtësisë në serrë
                                           ajo tempera-turë në të cilën si në aspektin
                                           sasior ashtu dhe në atë cilësor, zhvillohen



                                                                                    21
më së miri ato pjesë të perimeve për të cilën      pengohet dalja, ose futja e CO2 në to dhe
ato kultivohen.                                    praktikisht bimët vdesin. Veprimi i zgjatur i
Nga kërkesat e perimeve për nxehtësi varen         temperaturave ekstreme inicon dobësimin e
edhe afati i mbjelljes dhe aspekti ekonomik i      shpejtë të bimëve dhe vdekjen eventuale të
kultivimit të perimeve në ambiente të              tyre. Për shumë bimë funksionimi normal
mbrojtura.                                         realiz- ohet në shumicën e rasteve në kufijtë
                                                   e temperaturave 12 deri në 24 0C.

Sigurimi i nxehtësisë optimale në mjedise të
mbrojtura, është njëri ndër parakushtet më të      Në temperatura më të ulta se 5 0C shumica e
rëndësishme. Është me rëndësi që të                bimëve e ndërpresin fotosintezën. Mbi këtë
dallohen temperaturat e skajshme (ekstreme)        temperaturë intensiteti i fotosintezës rritet
në të cilat bimët «vdesin». Në rastet kur          gradualisht deri sa ajo arrin maksimumin e
temperaturat janë ekstreme (qoftë të ulëta         saj për shumicën e bimëve në 18-20 0C. Mbi
apo të larta), bima nuk zhvillohet, por vetëm      këtë temperaturë, jo vetëm që intensiteti i
i kryen funksionet më elementare                   fotosintezës nuk ritet më tej, por përkundrazi
fiziologjike, çka do të thotë stagnon në rritje.   bimët pengohen në realizimin e aktiviteteve
                                                   normale jetësore. Në temperatura më të larta
Perimet, të cilat kanë kërkesa të mëdha ndaj       se 35-40 0C intensiteti fotosintezës zbret deri
nxehtësisë (domatja, speci, trangulli etj.),       në kuota minimale.
intensitetin më të lartë të fotosintezës e         Kulturat e ndryshme perimore, kanë kërkesa
arrijnë në temperatura 25 – 30 oC,                 të ndryshme ndaj temperaturës. Në këtë
                                                   drejtim i dallojmë perimet në kërkesa të
Amplituda e temperaturave shtrihet nga el-
                                                   mëdha ndaj nxehtësisë (speci, domatja,
eminimi nga ngricat në temperaturë 0 0C, tek
                                                   trangulli, shalqina etj.), dhe ato me kërkesa
tharja dhe vdekja nga temperaturat e larta
                                                   më pak të theksuara ndaj nxehtësisë (lakrat,
mbi 40 0C. Shumë bimë e ndërpresin
                                                   spinaqi, sallata etj.). Gjithashtu duhet patur
aktivitetin nën 10 0C, ose edhe 15 0C, dhe
                                                   parasysh faktin se kërkesat për nxehtësi nuk
shumica e bimëve e ndërpresin fotosintezën
                                                   janë të njëjta në të gjitha fazat e rritjes dhe
efektive mbi 30 0C.
                                                   zhvillimit të bimëve.
Në temperatura ekstreme gojëzat e gjetheve
të bimëve mbeten të mbyllura, efektivisht




Marrë në përgjithësi kërkesat më të                mbirja deri tek paraqitja e luleve dhe
theksuara për nxehtësi janë gjatë mbirjes së       fryteve) kërkesat për nxehtësi rëndom janë
farës dhe rritjes së organeve gjenerative. Në      më të vogla.
fazën e rritjes së organeve vegjetative (nga


                                                                                               22
Dallimet e mëdha në mes temperaturës së
ajrit dhe të tokës, mund të kenë efekte të
dëmshme, në rritjen dhe zhvillimin e bimëve.
                                                    •   Për këtë qëllim është shumë e
Në kushtet e Kosovës ngrohja e serrave bëhet            rëndësishme zgjedha e lokacionit të
në forma të ndryshme, duke përdorur për                 përshtatshëm,
ngrohje materiale të ndryshme (kryesisht
                                                    •   Sigurimi i nxehjes uniforme në tërë
thëngjill dhe dru). Shpesh herë nxehja në këto
                                                        hapësirën e serrës
objekte nuk është uniforme që shkakton
defekte të mëdha në rritjen dhe zhvillimin e        •   aplikimit sa më profesional të
bimëve.                                                 masave agroteknike - përfundimi më
                                                        i shpejtë i vegjetacionit, me çka
   •   Në përgjithësi sot në botë qymyri,
                                                        pakësohen shpenzimet për ngrohje.
       vajrat (naftë dhe solar) dhe gazi
       natyror janë lëndët më të përhapura          •   Zgjedhja e kultivarit të përshtatshëm
       për sigurimin e energjisë në serrë.              (që është më i qëndrueshëm ndaj
                                                        temperaturave të ulëta).
   •   Përzgjedhja    midis     tyre   bëhet
       mbështetur në kritere ekonomike.             •   Kontrolli i temperaturës në serat me
                                                        ngrohje bëhet në mënyrë automatike
   •   Gazi natyror është një nga format më
                                                        nëpërmjet sistemeve të ndryshme.
       efektive të ngrohjes, por në këtë rast
                                                        Ekzistojnë tipe të ndryshme të
       duhet të parashikohen masa të
                                                        sensorëve të temperaturës dhe të
       konsiderueshme sigurimi, për të
                                                        termostateve.
       eliminuar gazrat helmuese që krijohen
       gjatë djegies                                •   Sensorët e temperaturës duhet të
                                                        vendosen në lartësinë e bimëve, të
                                                        mbrohen nga rrezatimi direkt diellor
Në serra moderne në Evropë ngrohja kryesisht
                                                        dhe të shpërndahen në numër të
bëhet me gas, ndërsa tendencat e fundit
                                                        mjaftueshëm në pika të ndryshme të
shkojnë në drejtim të ngrohjes me energji
                                                        serrës, për arsye se shpesh herë
solare.
                                                        temperatura në serrë mund të
Gjatë shfrytëzimit të serrave, është me                 ndryshojë edhe në distanca shumë të
rëndësi që të arrihet një racionalizim sa më i          shkurtra
madh i shfrytëzimit të nxehtësisë.




                                                    Ajrosja e serrave


                                                 Është masë e rregullt (dhe e domosdoshme)
                                                 gjatë kultivimit të perimeve në serra. Ajrosja
                                                 para së gjithash ka për qëllim të zvogëlojë


                                                                                            23
temperaturën dhe lagështinë relative të ajrit    hapjes së dritareve      duhet     të   jetë    e
në serrë.                                        kontrolluar.
Ajrosja e serrave bëhet varësisht nga kushtet
klimatike, lloji, faza e rritjes dhe gjendja
bimëve                                           Me këtë mënyrë ajrimi është e veshtirë të
                                                 përllogaritet sasia e ajrit që shkëmbehet dhe
                                                 ndryshimet në nivelin e temperaturës në
                                                 serë. Disavantazhi kryesor i saj është
                                                 sipërfaqja e madhe e dritareve të ajrimit, e
                                                 cila në rast se temperatura e ajrit jashtë
                                                 serrës është shumë e ulët çon në ndryshime
                                                 të menjehershme të temperaturës së ajrit
                                                 brenda në serrë.




                                                        Shpërndarja e energjisë në serrë
                                                        mund të realizohet në mënyra të
                                                        ndryshme:
Ajrimi natyror. Serat duhet të jenë të
pajisura me dritare ajrimi, në të dy anët dhe              •   shpërndarja në serrë e ajrit
në kulmin e serrës. Sasia e ajrit që                           të   ngrohtë       nëpërmjet
shkëmbehet varet nga diferenca e ajrit                         tubave të polietilenit
brenda dhe jashtë serrës, shpejtësia e erës,
                                                           •   Përdorimi i sistemeve me
madhësia e dritareve të ajrimit, si edhe
distanca midis dritareve të ajrimit.                           qarkullim të ujit të ngrohtë

Efektiviteti i kësaj mënyre rritet ndjeshëm
kur dritaret anësore shoqërohen me dritare
në kulmin e serrës. Lëvizja e ajrit nga poshtë   Hapja e dritareve të ajrimit mund të bëhet
drejt kulmit të serrës, krijon të ashtuqua-      me dorë, ose e mekanizuar. Kur kontrolli
jturin “efekt oxhak”.                            është manual shfrytëzuesit e serrave duhet të
                                                 jenë vazhdimisht të gatshëm dhe të reagojnë
      Intensiteti i ajrimit të serrës ku-
                                                 menjëherë ndaj ndryshimeve të motit.
shtëzohet nga dy faktorë; diferenca e
temperaturave brenda dhe jashtë serrës dhe
shpejtësia e erës. Të dy këto forca veprojnë
njëkohësisht dhe prandaj është e vështirë të
përllogariten saktë- sisht. Në mot të qetë pa
erë, dritaret mund të hapen plotësisht,
ndërkohë që në kushte me erë, madhësia e


                                                                                                24
Kontrolli automatik i dritareve të ajrimit          Në mungesë të dritës bimët zgjaten më tepër
lehtëson mjaft punën e krahut dhe rrit efek-        dhe janë shumë më të ndjeshme ndaj
tivitetin e kontrollit të mikroklimës në serrë.     sëmundjeve. Në mungesë të dritës së
                                                    mjaftueshme vegjetacioni zgjatet mjaft
                                                    shumë, vie deri te rritja më e madhe e pjesëve
                                                    vegjetative e më pak e atyre reproduktive.
                                                    Gjithashtu edhe cilësia e fryteve është më e
                                                    dobët.
                                                    Drita rregullon gjithashtu disa funksione
                                                    morfologjike të perimeve, të tilla si lulëzimi
                                                    dhe formimi i farave nëpërmjet gjatësisë së
                                                    ditës, ose më saktë nëpërmjet gjatësisë së
                                                    natës. Bimë të caktuara reagojnë kundrejt
                                                    gjatësisë së ditës në të ashtuquajturin reagim
                                                    fotoperiodik, kalimi nga faza vegjetative në
                                                    atë riprodhuese.

Ndriçimi
                                                    Kostoja e lartë e ndërtimit të mjediseve të
                                                    mbrojtura,      bën      të     domosdoshëm
Është mjaft shumë e lidhur me                       shfrytëzimin maksimal të dritës që hyn në
temperaturën, andaj është e rëndomtë që             serrë. Përpara se drita të mbërrijë tek bimët,
perimet të cilat kanë kërkesa të mëdha ndaj         ajo duhet të përshkojë mbulesat e serrës.
nxehtësisë, kanë edhe kërkesa më të mëdha           Këto të fundit absorbojnë dhe transpirojnë
për dritë.                                          një pjesë të dritës dhe në varësi nga lloji i
Në intensitetin e ndriçimit, brenda në serrë        materialit mbulues, një maksimum prej 80
prej, përveç tjerash ndikim të madh ka edhe         % të rrezatimit diellor në orët e mesditës dhe
cilësia dhe pastërtia e mbulesës së serrës.         një mesatare ditore prej vetëm 68 % të tij
Edhe në variantin më të mirë tek bima në            mbërrin tek bimët. Një pjesë e kësaj drite
serrë nuk arrin e gjithë drita (rrallë herë arrin   përthyhet në mënyra të ndryshme nga
në 80 %). Ky element duhet të merret                mbulesat e serrës dhe mbërrin tek bimët në
parasysh gjatë kultivimit të perimeve në            trajtë difuze. Drita difuze depërton më lehtë
serra.                                              në shtresat e poshtme të gjetheve, ndërkohë
                                                    që drita direkte bën që gjethet e bimëve të
                                                    hijezojnë njëra tjetrën.

                                                    Në shfrytëzimin racional të dritës kanë
                                                    ndikim edhe masat agroteknike, si dendësia
                                                    e mbjelljes, drejtimi i vendosjes së rendeve,
                                                    etj.



                                                                                               25
Është e rëndësishme që bimët në serrë të          Gjatë planifikimit të ujitjes së perimeve në
orientohen në mënyrë të atillë që të lejojë       serra duhet përmbushur kushtet themelore:
maksimumin e shpërndarjes së dritës në
masën gjethore të bimëve. Bimët e mbjella
                                                     •   Që sasia e ujit të jetë e mjaftueshme,
në serre kanë strukturë vertikale, kështu që
                                                         pasi që në serra nevojitet sasi e
drita depërton drejt bazës së tyre duke kaluar
                                                         madhe e ujit.
nëpërmjet një sistemi “filtrash” të gjetheve
të kateve të mësipërme, derisa vetëm një
përqindje e vogël e totalit të saj arrin në          •   Që uji të jetë i pastër në pikëpamje të
sipërfaqe të tokës.                                      përbërjes kimike (pH optimale,
                                                         përbërje të përshtatshme minerale,
Aplikimi i ndriçimit plotësues, mund të                  mos jetë i ndotur me mbetje të
bëhet në mëngjes dhe në pasditen e                       ndryshme kimike ).
vonshme, në fillim të mbrëmjes e në raste
më të rralla edhe gjatë ditës kur ka vranësira
                                                  Në qoftse uji nuk i sigurohet bimës në sasi të
apo mjegulla të dendura.
                                                  mjaftueshme përpara se ato të arrijnë në
                                                  stadin e vyshkjes së përhershme do të
Hijesimi                                          ndodhë shkatërrimi i qelizave dhe do të
Është masë që ka për qëllim të zvogëlojë          zvogëlohet prodhimi përfundimtar i bimëve.
mbrojtjen e bimëve nga temperaturat e larta,      Për të siguruar prodhim maksimal bimët
posaçërisht në orët e mes ditës, kur              perimore duhet të mbrohen nga streset ujore
temperatura në serrë (posaçërisht tek ato me      të zgjatura.
sistem të dobët të ajrosjes) mund të arrijë       Është e rëndësishme të theksohet se rreth 90
vlera shumë të larta.                             % e ujit të konsumuar nga bimët përdoret
                                                  kryesisht për të rregulluar regjimin e
                                                  temperaturës së bimëve, nëpërmjet procesit
                                                  të transpirimit. Transpirimi është i mundur
                                                  vetëm nëse gojëzat janë të hapura dhe për
Ujitja
                                                  këtë duhet dritë. Gjatë natës kur gojëzat janë
Sigurimi i lagështisë optimale në tokë dhe        të mbyllura, bima nuk konsumon ujë për
lagështisë optimale, të ajrit, është njëri ndër   transpirim dhe thithja e ujit gjatë kësaj kohe
parakushtet më të rëndësishme, gjatë              realizohet vetëm në sajë të presionit rrënjor.
prodhimtarisë së perimeve ambienteve të           Sidoqoftë, kjo sasi uji lejon rikuperimin e
mbrojtura                                         deficitit ujor në bimë, që mund të jetë krijuar
Uji tek perimet (dhe te bimët tjera ka rol të     gjatë ditës dhe për pasojë bimët fitojnë
shumëfishtë dhe mjaft kompleks. Gjithashtu        sërish turgor të plotë.
uji i rregullon proceset, kimike, fizike dhe
biologjike në tokë.                               Në toka në të cilat është niveli i lartë i ujit
                                                  nëntokësor, për shkak të ujitjes së shpeshtë,



                                                                                              26
është e nevojshme që në tokë të vendosen              •   Zvogëlohet mundësia e shfaqjes së
gypat për drenazhin në thellësi 80-120 cm                 sëmundjeve
(varësisht nga tipi i tokës), me qëllim të            •   Zvogëlohet mundësia e zhvillimit të
largimit të ujërave të tepërta.                           barërave të këqija.
                                                      •   Rritet prodhimi i         bimëve     dhe
Afatet dhe numri i ujitjeve, varen nga një                përmirësohet cilësia
kompleks faktorësh si nga lloji, faza e rritjes       •   Zvogëlohet mundësia e ngjeshjes së
zhvillimit të bimëve dhe nga kushtet e                    tokës, erozionit dhe shpëlarjes së
ambientit të jashtëm (periudha e vitit).                  elementëve ushqyes nga toka.
                                                      •   Lejon mundësinë e ndërhyrjeve të
Edhe pse mund te hasen edhe sot ujitje në                 tjera në bimë dhe në tokë edhe gjatë
formë shiu e më rrallë edhe në formë                      ujitjeve.
brazdave, në prodhimn bashkëkohor të                  •   Gjatë përdorimit të këtij sistemi
perimeve ujitja e bimëve bëhet vetëm me                   është e nevojshme mirëmbajtja e tij.
sistemin pikë – pikë i cili njëherit                      Kjo masë në rend të parë nënkupton
përfaqëson sistemin më të përshtatshëm të                 përdorimin      e        filtrave    të
ujitjes së perimeve në serra.                             përshtatshëm dhe shfrytëzimit të
                                                          ujerave të pastër, pa mbetje të ngurta,
 Ujitja me pika është përdorur për herë të
parë në Angli, që nga viti 1940, por kjo          Në kultivimin e perimeve në serra, përveç
mënyrë ujitjeje është përhapur gjerësisht pas     lagështisë në tokë është shumë e rëndësishme
viteve 60 të shekullit të kaluar, kur filloi      edhe lagështira relative e ajrit në serra. Andaj
shfrytëzimi i materialeve plastike për            është e nevojshme që përmes ajrosjes së
prodhimin e tubave. Ajo është në mënyrë të        rregullt, lagështia relative e ajrit të përshtatet
veçantë e përshtatshme për kulturat bu-           sa më shumë kërkesave të bimëve
jqësore intensive. Ujitja me pika përfaqëson
mënyrën më të përshtatshme të ujitjes së
bimëve në serra.
                                                  Dozat e ujitjeve
Sipërfaqet e ujitura në këtë mënyrë kanë
ardhur vazhdimisht duke u zgjeruar, falë
avantazheve të saj krahasuar me mënyrat e         Dozat e ujitjeve varen nga nevojat ditore për
tjera tradicionale të ujitjes.                    ujë. Këto nevoja përcaktohen së pari nga
                                                  rezervat ujore që gjenden në tokë apo
Ky sistem i ujitjes ka përparësi të mëdha në      substrat dhe që janë lehtësisht të asimilue-
krahasim me ujitjet tera.                         shme nga bimët. Në një tokë lymo-argjilore
   •   Rritet efektiviteti i përdorimit të        dozat e ujitjeve mund të jenë nga 4-6 mm
       plehrave                                   (l/m2), ndërkohë që në një tokë lymore dozat
                                                  e ujitjeve shkojnë në 2-4 l/m2. Në toka të
                                                  lehta dhe të drenuara dozat e ujitjeve


                                                                                                 27
shkojnë në 1-2 l/m2, ndërkohë që në rastin e       bimëve, por në të njëjtën kohë edhe koston e
kultivimit në substrate çdo dozë ujitjeje          ujitjeve. Përcaktimi i drejtë i frekuencës së
shkon jo më shumë se 1 l/m2 dhe në                 ujitjeve është edhe më i rëndësishëm, nëse
shumicën e rasteve shkon nga 0.2 në 0.5            ujitja me pika shoqërohet me plehërimin e
mm(l/m2). Nëse kërkesat ditore për ujë janë        lëngshëm apo përdoret mulçirimi i tokës me
më të ulta se sa doza e ujitjes, është mirë që     fletë polietileni.
kjo e fundit të copëtohet në kohë.


Përgjithësisht këshillohen doza të vogla           Të ushqyerit e bimëve në mjedise të
ujitjeje. Vetëm në kushte të veçanta, siç jane     mbrojtura
rastet qe vijojne, mund të përdoren doza të
larta ujitjeje.                                    Të ushqyerit e bimëve është masë e rregullt
     • Për të krijuar një sipërfaqe më të          gjatë prodhimtarisë së perimeve (si dhe te
         madhe të lagur në toka të lehta, ose      kulturat tjera bujqësore), përmes së cilës
         në substrate shumë të lehta.              rregullohet tempoja e rritjes dhe zhvillimit,
     • Për të parandaluar bllokimin e              pjekja më e hershme, si dhe rendimenti dhe
         shpejtë të pikuesve (driperave) në        cilësia e perimeve.
         rastet kur përdoret per ujitje ujë me
         përmbajtje të lartë kripërash.
                                                   Në sistemin hidropon, kjo arrihet përmes
Doza e ujit varet nga numri i driperave për        koncentrimit optimal të tretësirës ujore me
njësi të sipërfaqes dhe doza e ujit që jep         makro dhe mikroelementet e nevojshme, si
secili prej tyre. Sasia e ujit që jep çdo driper   dhe pH optimale. Në prodhimtarinë
duhet të zgjidhet në funksion të parametrave       intensive-bashkëkohore të perimeve, në
që vijojnë:                                        kushtet e zhvillimit të hovshëm të
a. tipi i tokës ose substratit,                    teknologjisë së prodhimtarisë bimore, të
b. kripëzimi i ujit për ujitje ose i solucionit    ushqyerit e bimëve bazohet në njohjen e
    ushqimor.                                      kërkesave të bimëve të ndryshme ndaj
c. Faza e rritjes dhe zhvillimit në të cilën       materjeve ushqyese, lloji, kultivari, faza e
    gjindet bima.                                  zhvillimit të bimëve, qëllimi i prodhimtarisë,
                                                   kushteve klimatike si dhe mënyrës së
                                                   kultivimit. Duke i patur parasysh këto të
Frekuenca e ujitjeve                               dhëna, sasirat e materjeve ushqyese të
Përcaktimi i saktë i frekuencës (numrit të         shprehura në njësi të ndryshme për hektar
ujitjeve në një ditë), është absolutisht i         paraqesin vetëm vlera orjentuese, të cilat
domosdoshëm për të garantuar rendimente            çdoherë duhet përshtatur kushteve të
të larta të bimëve dhe cilësi të mira të           prodhimtarisë së perimeve në raste konkrete.
produkteve të tyre. Frekuenca e ujitjeve,
ashtu si edhe sasia e ujit që aplikohet
nëpërmjet tyre influencojnë direkt rritjen e


                                                                                              28
Pra, të ushqyerit e bimëve është masë mjaft       ulëta, (faktor ky shumë i rëndësishëm gjatë
delikate dhe e cila varet nga një kompleks        kultivimit të primeve në serra).
faktorësh.

                                                  Kërkesat e bimëve për elementë ushqyes,
Plehërimi i bimëve i kryen dy funksione
                                                  dozat dhe intensiteti i asimilimit, përcakto-
kryesore; bimëve të kultivuara u siguron
                                                  hen eksperimentalisht për cdo specie dhe
sasinë e nevojshme të materieve ushqy-ese
                                                  mundësisht kultivar, në kushte sa më të
dhe e ruan, apo sipas nevojës e rritë
                                                  afërta me ato të kultivimit në fushë të hapur.
plleshmërinë (potenci-ale) të tokës.
                                                  Këto të dhëna mund të jenë të mjaftueshme,
Gjendja e materieve ushqyese në tokë nuk          për të përcaktuar sasinë e elementëve
është statike, përkundrazi, ajo është shumë       ushqyes që u duhet dhënë bimëve nëpërmjet
dinamike edhe i ekspozohet ndryshimeve            plehërimit, në kushte ideale. Me kushte
mjaft të shpeshta.                                ideale supozohet një situatë ku nuk egziston
                                                  mundësia e reaksioneve midis elementëve të
Mënyra më e shpeshtë në bazë të së cilës          ndryshëm ushqyes, apo e fiksimit të ujit nga
bëhet plehërimi i kulturave perimore në           substrati i rritjes, kështu që bimët mund të
serra, është ajo në bazë të analizave të tokës.   absorbojnë të gjithë sasinë e elementëve të
Kjo metodë është bazë për caktimin e              ofruar nëpërmjet plehërimit.
dozave të plehërave, në kushtet e prodhimit
bashkëkohor të perimeve në serra. Është e
                                                  Ne praktiken e të ushqyerit të bimëve në
preferuar që analizat e këtilla të bëhen çdo
                                                  mjedise të mbrojtura eshte e rendesishme të
vit, apo së paku çdo dy vjet.
                                                  bëhet dallimi midis çrregullimeve te
                                                  shkaktuara nga patogjenet dhe çrregullimeve
Efekti i përdorimit të plehrave (në mënyrë të     te shkaktuara nga mungesa ose teprica e ele-
drejtë) është i shumëfisht. Përveç ndikimit të    menteve të caktuar ushqyes për bimët. Të
drejtpërdrejtë në ushqimin e bimëve (e me         ashtuquajturat çrregullime ushqimore mund
këtë edhe me rendimente) dhe rritjes së           të shkaktohen nga;
plleshmë-risë së tokës, plehërimi (në mënyrë
                                                     1. mungesa absolute e një elementi
të drejt) ndikon edhe në zvogëlimin e
                                                        ushqyes ne mjedisin e rritjes.
efekteve të dëmshme të kushteve të
                                                     2. mungesa e induktuar e elementeve
ambientit të jashtëm. P.sh. oplikimi i
                                                        ushqyes në mjedisin e rritjes.
plehrave e zvogëlon ndikimin negativ të
                                                     3. teprica absolute e elementeve të
temperaturave të ulëta në bimë, për arsye se
                                                        caktuara ushqyese në mjedisin e rrit-
stimulon rritjen më të mirë të sistemit
                                                        jes.
rrënjor, akumulim më të madh të lëndës së
                                                     4. teprica e induktuar e elementeve
thatë, sheqernave dhe materieve organike,
                                                        ushqyese në mjedisin e rritjes.
me çka zvogë-lohet efekti i temperaturave të




                                                                                             29
PËRLLOGARITJA E NEVOJAVE TË
BIMËVE PËR ELEMENTE
USHQYESE                      Toka dhe pjelloria e saj
                              Pjelloria e tokës ku janë ndërtuar mjediset e
                              mbrojtura eshte nje aspekt shume i rende-
                              sishem si për prodhimin, ashtu edhe për



                                                                        30
cilësinë e tij. Përveç përmbajtjes optimale të          rëndësishme për të siguruar një prodhim
elementëve kryesorë ushqyes, pjelloria ne               optimal si sasior ashtu edhe cilësor, por
nje kuptim më të pergjithshem perfshin                  rrallë herë ndodh që ajo është optimale në të
gjithashtu, cilësi të mira fizike dhe çfarë             gjitha parametrat e saj.
është shumë e rëndësishme, ujë të
                                                        Klasifikimi i tokave në përputhje me
disponueshëm.
                                                        përmbajtjen totale të azotit, fosfateve të
Toka, duke qenë burimi kryesor i ushqimit               asimilueshme dhe të kationeve të
për bimët në rritje, duhet të përmbaje një              shkëmbyeshëm (mg/kg
shumëllojshmëri elementesh ushqyes, që
janë të nevojshëm për rritjen e bimës. Meg-
jithatë, është e mundshme, që krahas tyre,
toka mund të përmbajë komponente kimike
të rrezikshëm apo helmues për jetën e
bimëve, siç jane metalet e rënda.
Pjelloria natyrale e       Treg.analizës          Shumë e      E pasur     Mesatarisht       E varfër
tokës, është sigurisht e      së tokës             pasur                    e pasur
                           Koeficienti                                   1        1.25                 1.4
                                              0
Tab3. Treguesit        e
                           Azoti total                  >3             2-3           1-2               <1
pjellorisë së tokës
                           P2O5 i                      >0.3        0.2-0.3       0.1-0.2              <0.1
                           asimilueshëm
                           K2O
                           Toka të lehta               >0.2      0.15-0.2       0.1-0.15              <0.1
                           Toka aluvion-              >0.25      0.2-0.25       0.15-0.2             <0.15
                           ale
                           Toka argjilore              >0.3      0.25-0.3       0.2-0.25              <0.2
                           CaO                         >75          25-75        12.5-25             <12.5
                           MgO
                           Toka të lehta              >0.15     0.12-0.15      0.08-0.12             <0.08
                           Toka aluviale              >0.25     0.15-0.25      0.12-0.15             <0.12
                           Toka argjilore              >0.3      0.25-0.3      0.15-0.25             <0.15




Nëse një tokë e caktuar është mjaft e pasur             që ky element të merret në konsideratë në
në një element, nuk është e domosdoshme                 hartimin e skemës së plehërimit, por,



                                                                                                       31
megjithatë, është mirë që një analizë e dytë       përpara mbjelljes së bimëve të përdoret një
të bëhet gjatë vegjetacionit dhe pas kësaj të      sasi plehrash, në formën e plehërimit bazë.
bëhen korigjimet e mëvonshme. Në qoftëse           Ky i fundit duhet të sigurojë;
toka është e pasur, këshillohet që plehërimi
                                                          •   sasitë e rekomanduara të
të bëhet në të njëjtën sasi me nevojat e
                                                              mikroelementëve,
përllogaritura, ndërkohë që në tokat
                                                          •   sasitë e rekomanduara të
mesatarisht të pasura dhe në ato të varfëra
                                                              kalciumit, magnezit dhe squfurit,
dozat e plehërave duhet të jenë 1.25 dhe 1.4
                                                          •   sasitë e rekomanduara të fosforit,
herë më të larta se sa nevojat për plehëra.
                                                          •   20-40      %   të    sasive     të
Për të realizuar të ushqyer efektiv dhe të                    rekomanduara të azotit dhe
balancuar të bimëve duhet të mbahen në                        potasit.
konsideratë kërkesat që vijojnë;
• të përdoren plehra të prodhuar
   posaçerisht për kultivimin e bimëve në          Mënyrat e injektimit të solucionit
   serra,                                          ushqimor
• të njihen saktë nevojat e bimëve për
   secilin nga elementët ushqyes,                  Detyra e plehërimit të bimëve është ruajë në
• të njihet saktësisht doza e aplikimit            zonën ku shtrihet sistemi rrënjor i bimëve,
   nëpërmjet plehërimit për secilin nga ele-       atë përqëndrim të të gjitha joneve të
   mentët ushqyes,                                 elementëve ushqyes që është mbi nivelin
• të       kontrollohet      dhe      korektohet   kritik të të ushqyerit të bimëve dhe
   periodikisht vlera e pH dhe e konduk-           ndërkohë, të parandalojë rritjen e kripëzimit
   tivitetit elektrik të solucionit ushqyes,       të substratit në nivele të dëmshme për bimët.
• të monitorohen simptomat e mungesës              Ajo që e dallon shumicën e bimëve
   ose të tepricës së ndonjë elementi              perimore, nga bimët e tjera të arave është
   ushqyes në bimë,                                fakti që ato vazhdojnë të rriten, shpesh me
• të monitorohet periodikisht statusi i të         intensitet të lartë, edhe në kohën e vjeljeve
   ushqyerit të bimëve nëpërmjet analizimit        të tyre, ndërkohë që këto të fundit e kanë
   të mostrave të tokës dhe të bimëve.             ndërprerë rritjen e tyre në këtë periudhë. Për
                                                   këtë arsye, plehërimi i bimëve perimore du-
Egzistojnë dy modele të plehërimit të
                                                   het të vazhdojë pa ndërprerje edhe gjatë
bimëve, klasik dhe modern. Metodat klasike
                                                   kohës së vjeljeve të tyre. Nëse është e
të plehërimit të bimëve, mbështeten në
                                                   mundur, injektimi i plehrave duhet të bëhet
hedhjen në tokë përpara mbjelljes dhe gjatë
                                                   në çdo ujitje, me qëllim që të ruhen kripërat
vegjetacionit të plehrave të ngurta të cilat
                                                   në tokë në një nivel të stabilizuar. Në varësi
futen në tokë nëpërmjet punimeve në thellësi
                                                   nga lloji i bimës dhe faza fenologjike e
të ndryshme të tokës.
                                                   zhvillimit të saj, këshillohet që sasia e
Praktika moderne e plehërimit mbështetet në        plehrave në solucion të jetë midis vlerave
aplik-imin e pandërprerë të plehrave, në çdo       0.5 dhe 2 gr/liter. Shpërndarja e plehrave
ujitje. Megjithatë, është e këshillueshme që       nëpërmjet ujitjes mund të bëhet në mënyra


                                                                                              32
të ndryshme. Cilado qoftë mënyra e                  me CO2 është bërë në kushtet e ndriçimit të
përdorur duhet të plotësojë kushtet që              plotë. Megjithatë, një përqëndrim i lartë i
vijojnë; të sigurojë sasinë e kërkuar të            CO2, mundet që të kompensojë pjesërisht
plehrave, të respektojë kohën e plehërimit, të      mungesën e dritës, duke dëshmuar në këtë
ruajë proporcionet e parashikuara të                mënyrë mundësi të gjera sinergjizmi midis
plehrave me ujin e ujitjes dhe të ketë              CO2 dhe intensitetit të ndricimit.
mundësi të rregullojë kohën e fillimit dhe
përfundimit të procesit të plehërimit               Në rast se intensiteti i ajrimit të serrës është i
                                                    lartë, kostoja e pasurimit të mjedisit të serrës
(Dozat detale për çdo lloj janë dhënë në            është gjithashtu e lartë. Kjo është shumë e
pjesën ku flitet për Kultivimin e llojeve të        rëndësishme kur sistemi i ventilimit të serrës
ndryshme të perimeve në mjedise të                  është i rregulluar në intervalin 19-21 0C.
mbrojtura)

                                                    Faktor tjetër që duhet patur parasysh është
                                                    se efekti i rritjes së % në CO2 në serra, mund
Cilësia e ajrit në serra                            të arrihet vetëm nëse edhe faktorët tjerë që
                                                    ndikojnë në procesin e fotosintezës dhe
                                                    rritjes së bimëve në përgjithësi, (përveç
Kur flitet për cilësinë e ajrit në serra, para së   dritës që u përmend më lart), si lagështia,
gjithash mendohet në përmbajtjen e                  temperatura, të ushqyerit etj., të jenë në
dioksidit të karbonit (CO2) dhe ajrosjen e          optimum. Andaj është gabim nëse mendohet
rregullt në serra.                                  për ndonjë rregull të përgjithshëm për
Rezultatet e hulumtimeve të shumta,                 aplikimin e CO2 në serra. Çdo kulturë duhet
tregojnë se me rritjen e përqendrimit të CO2        të trajtohet veçmas për arsye se ekzistojnë
deri 0,3-0,5% në ajër mund të ketë efektet          një kompleks faktorësh, të cilët ndikojnë në
mjaft pozitiv në rendiment, madje edhe në           rritjen apo uljen e % së CO2 dhe efektin e tij
cilësinë e prodhimeve.                              në serra.

Me rastin e aplikimit të plehrave organike në
tokë, mund të vjen deri tek rritja e                Rekomandimi më i mirë për të rritur
përqendrimit të CO2 në ajrin e serrës.              efektivitetin e shfrytëzimit të CO2 është të
Për rritjen e % në CO2, në serra përveç             pasurohet serra deri në, ose pak më lartë se
përdorimit të plehut organik aplikohet edhe         përqëndrimi natyror i tij, 300-350 ppm. Në
gazifikimi me CO2. Në serrat moderne ky             këtë mënyrë minimizohet rrjedhja e CO2 nga
proces është i automatizuar.                        serra në atmosferë. Praktikisht në këtë rast
                                                    shtohet në serrë, ajo sasi gazi që konsumohet
                                                    nga bimët gjatë fotosintezës.
Teknikat e pasurimit të serrës me CO2 janë
relativisht standarte. Intensiteti më i lartë i     Në temperatura më të larta se 25 0C,
rritjes së bimëve është arritur kur pasurimi        intensiteti i fotosintezës fillon të zvogëlohet
                                                    dhe prandaj pasurimi i serrës me CO2, mbi


                                                                                                   33
këtë temperaturë nuk është efektiv. Në                     rastet kur intensiteti i ndriçimit është i lartë,
periudha relativisht të gjata të pasurimit të              si pasojë e reduktimit të intensitetit të
serrës me CO2, gojëzat e bimëve mbeten                     transpirimit, rritet temperatura dhe mund të
pjesërisht të mbyllura. Në këto kushte, në                 shfaqen dëmtime në bimë.


Planifikimi i AKTIVITETEVE



Tabela 4. Koha e mbjelljeve dhe periudha e vjeljeve në serra

   Lloji i
                                                                  Ndërrimi i
  objektit        Periudha kohore       Mbjellja e farës                            Fillimi i vjeljes
                                                                   fidaneve
  (serrës)
                Dimërore                    5 – 15.X.             15 – 20.XI.        20.XII.– 05.I.
  Serra me
  ngrohje            E hershme             15 –25 .XI.            20–25.XII.          10 – 15. II.
                     pranverore

  Serra pa      Pranverore                01. – 10. III.          5 – 10.IV.          10 – 20. V.
  ngrohje       Vjeshtore                 01 – 10.VII.            5– 10.VIII.         10 – 15.IX.

   Lehë të           E hershme              1 – 10. II.           5 – 15. III.         1- 20 .IV.
   nxehta            pranverore




Shumica e serrave në Kosovë zakonisht                      numrin e vogël të frutave të formuar në
mbillen një herë të vetme në vit. Periudha                 bimë, si edhe në plakjen e përshpejtuar të
më e zakonshme e shfrytëzimit të tyre është                bimëve gjatë kësaj periudhe.
nga fundi i
Shtatorit deri në fund të Tetorit. Në disa                  Së bashku me këto, praktikat modeste të
raste sallata jeshile apo spinaqi përdoren si              kultivimit   të    bimëve,    njohuritë  e
kultura të dyta përgjatë dimrit. Është krejt e             pamjaftueshme në të ushqyerit e bimëve,
qartë që kjo është një kohë shumë e shkurtër               mungesa e kombinimeve të përshtatshme në
shfrytëzimi, që padyshim ndikon negativisht                qarkullimin e bimëve, apo përzgjedhjen e
në efektivitetin e shfrytëzimit të serrave.                kultivarëve, mund të konsiderohen si
Nga ana tjetër, temperaturat e larta të ajrit në           faktorët më të rëndësishëm të rendimenteve
serrë gjatë muajve të verës për shkak të                   të ulta në serra. Ekziston opinioni i
ajrimit të pamjaftueshëm mund të                           përgjithshëm te fermerët që qëllimi i
konsiderohen ndër faktorët më negativë për                 shfrytëzimit të serrave është realizimi i


                                                                                                         34
prodhimeve të hershme dhe natyrisht që, ata
bëjnë përpjekjet maksimale për të realizuar
këtë.




 Tabela 5: Afatet e mundshme të prodhimtarisë së domates në serra


Lloji i objektit
   (serrës)         Periudha
                                  Mbjellja e farës         Ndërrimi i fidaneve     Fillimi i vjeljes
                     kohore

                   Vjeshtore          15-30.VII                   5 – 15.IX             1 – 15.XI.
   Serra me
                   Dimërore          10.IX–5.X.              15.XI.–15.XII.            10.I.– 20.II.
   ngrohje
                   Pranverore        20.XI–15.XII.            25.I. – 20.II.           25.III.– 15.IV
                   Vjeshtore         25.I.–15.II.             25.III.–10.IV             10-20 .VI.
   Serra pa
                   Dimërore            1-15.III.              25.IV – 5 .V.        25.VI –15.VII.
   ngrohje
                   Pranverore         10-20 V.                20.VI.-5.VII.            12.IX.-15.X.




Zgjatja e periudhës së shfrytëzimit          të        Shfrytëzimi i tuneleve të përkohshëm brenda
serrave, nëpërmjet mbjelljeve më             të        në serra, mund të jetë gjithashtu një tjetër
hershme, apo përtej afateve të zakonshme     të        alternativë për të përmirësuar hershmërinë e
shfrytëzimit të tyre (nëpërmjet mbjelljeve   të        prodhimeve nga serrat.
dyta), është alternativa më realiste.

                                                       .




                                                                                                         35
Lloji/maji    I    II   III     IV     V          VI        VII     VIII      IX   X         XI        XII
SPEC

DOMATE

TRANGUJ



Afatet e mundshme te prodhimtarisë se perimeve ne serrë.




LEGJENDA:             Periudha mbjelljes;         Periudha e vjeljes

Për specin: - mbjellja e fidanit 15 mars deri15 prill.

             - vjelja fillon 20 maj deri 1 qershor.

Për domate: - mbjellja fillon me 20 qershor deri 05 korrik .

             - vjelja fillon me 12 shtator deri me 15 tetor .

Për tranguj: - mbellja fillon me 25 tetor deri me 15 nentor.

             - vjelja fillon me 25 dhjetor deri me 10 janar.

Ne muajn shkurt mund te kryhen pune per mirembajtjen e serres


Për prodhuesit e perimeve në serrë është e               për një mënyrë krejt jo efektive të
zakonshme që të përpiqen ti shfrytëzojnë                 shfrytëzimit të serrave. Në rastin e domates
gjatë bimët e mbjella në serra, mundësisht               dhe të shumicës së bimëve të tjera
deri në fillim të ngricave të para të vjeshtës.          (përjashtuar specin), ndërprerja e ciklit të
Ndonëse në pamje të parë duket të jetë një               prodhimit të bimëve që në fillim të Gushtit
praktikë e dobishme, duhet nënvizuar që                  (shumë më shpejt për rastin e kastravecit,
ritmi i vjeljeve zvogëlohet në mënyrë të                 ose të pjeprit), me qëllim që
menjëhershme gjatë gjysmës së dytë                       të mundësojë mbjelljen e kulturave të dyta
të Gushtit, ndërkohë që sasia e prodhimit të             me cikël të shkurtër vegjetativ, do të ishte
vjelë gjatë Shtatorit është e papërfillshme.             një mënyrë më efektive e shfrytëzimit të
Praktikisht, kjo dëshmon                                 serrave, si nga pikëpamja agronomike ashtu
                                                         edhe ekonomikisht.


                                                                                                  36
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura
Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura

Más contenido relacionado

Was ist angesagt?

Bimet dhe kafshet ne rrezik zhdukje
Bimet dhe kafshet ne rrezik zhdukjeBimet dhe kafshet ne rrezik zhdukje
Bimet dhe kafshet ne rrezik zhdukjeEniLikaj
 
Biologji tema fotosinteza
Biologji tema fotosintezaBiologji tema fotosinteza
Biologji tema fotosintezaOrgesaIbri
 
Kimia ne mbrojtje te mjedisit
Kimia ne mbrojtje te mjedisitKimia ne mbrojtje te mjedisit
Kimia ne mbrojtje te mjedisitKlarisa Klara
 
Rajoni Jugor i Republikes se Shqiperis (Analiz)
Rajoni Jugor i Republikes se Shqiperis (Analiz)Rajoni Jugor i Republikes se Shqiperis (Analiz)
Rajoni Jugor i Republikes se Shqiperis (Analiz)Denisa Caushi
 
Liber mesuesi-kimi11-me-zgjedhje-te-detyruar
Liber mesuesi-kimi11-me-zgjedhje-te-detyruarLiber mesuesi-kimi11-me-zgjedhje-te-detyruar
Liber mesuesi-kimi11-me-zgjedhje-te-detyruarFerit Fazliu
 
TESTE LETËRSIA 12.docx
TESTE LETËRSIA 12.docxTESTE LETËRSIA 12.docx
TESTE LETËRSIA 12.docxdaskakamakak
 
iliada analize , Analize e Iliades
iliada analize , Analize e Iliadesiliada analize , Analize e Iliades
iliada analize , Analize e Iliadesssuseree34b8
 
Problemet e arsimit e shkolles sot
Problemet e arsimit e shkolles sotProblemet e arsimit e shkolles sot
Problemet e arsimit e shkolles sotGenti Mustafaj
 
Projekt gjeografi
Projekt gjeografiProjekt gjeografi
Projekt gjeografiDé Šarã
 
roli i elementeve kimike ne organizmin e njeriut
roli i elementeve kimike ne organizmin e njeriutroli i elementeve kimike ne organizmin e njeriut
roli i elementeve kimike ne organizmin e njeriutmikaela basha
 
Tema : Studim Rasti nxenes ne paaftesi ne te nxene
Tema :  Studim Rasti  nxenes ne paaftesi ne te nxene Tema :  Studim Rasti  nxenes ne paaftesi ne te nxene
Tema : Studim Rasti nxenes ne paaftesi ne te nxene #MesueseAurela Elezaj
 
Biodiversiteti
BiodiversitetiBiodiversiteti
BiodiversitetiArlinda
 

Was ist angesagt? (20)

Bimet dhe kafshet ne rrezik zhdukje
Bimet dhe kafshet ne rrezik zhdukjeBimet dhe kafshet ne rrezik zhdukje
Bimet dhe kafshet ne rrezik zhdukje
 
Biologji tema fotosinteza
Biologji tema fotosintezaBiologji tema fotosinteza
Biologji tema fotosinteza
 
Bio Ne dhe Mjedisi
Bio Ne dhe MjedisiBio Ne dhe Mjedisi
Bio Ne dhe Mjedisi
 
Arsimi ne kohen e komunizmit
Arsimi ne kohen e komunizmitArsimi ne kohen e komunizmit
Arsimi ne kohen e komunizmit
 
Kimia ne mbrojtje te mjedisit
Kimia ne mbrojtje te mjedisitKimia ne mbrojtje te mjedisit
Kimia ne mbrojtje te mjedisit
 
Rajoni Jugor i Republikes se Shqiperis (Analiz)
Rajoni Jugor i Republikes se Shqiperis (Analiz)Rajoni Jugor i Republikes se Shqiperis (Analiz)
Rajoni Jugor i Republikes se Shqiperis (Analiz)
 
Liber mesuesi-kimi11-me-zgjedhje-te-detyruar
Liber mesuesi-kimi11-me-zgjedhje-te-detyruarLiber mesuesi-kimi11-me-zgjedhje-te-detyruar
Liber mesuesi-kimi11-me-zgjedhje-te-detyruar
 
Ngrohja globale
Ngrohja globaleNgrohja globale
Ngrohja globale
 
TESTE LETËRSIA 12.docx
TESTE LETËRSIA 12.docxTESTE LETËRSIA 12.docx
TESTE LETËRSIA 12.docx
 
Gazeta e shkolles
Gazeta e shkollesGazeta e shkolles
Gazeta e shkolles
 
Mjedisi
MjedisiMjedisi
Mjedisi
 
iliada analize , Analize e Iliades
iliada analize , Analize e Iliadesiliada analize , Analize e Iliades
iliada analize , Analize e Iliades
 
Kosova
KosovaKosova
Kosova
 
Problemet e arsimit e shkolles sot
Problemet e arsimit e shkolles sotProblemet e arsimit e shkolles sot
Problemet e arsimit e shkolles sot
 
Zakone dhe tradita
Zakone dhe traditaZakone dhe tradita
Zakone dhe tradita
 
Projekt gjeografi
Projekt gjeografiProjekt gjeografi
Projekt gjeografi
 
roli i elementeve kimike ne organizmin e njeriut
roli i elementeve kimike ne organizmin e njeriutroli i elementeve kimike ne organizmin e njeriut
roli i elementeve kimike ne organizmin e njeriut
 
Ndryshimet e klimes
Ndryshimet e klimesNdryshimet e klimes
Ndryshimet e klimes
 
Tema : Studim Rasti nxenes ne paaftesi ne te nxene
Tema :  Studim Rasti  nxenes ne paaftesi ne te nxene Tema :  Studim Rasti  nxenes ne paaftesi ne te nxene
Tema : Studim Rasti nxenes ne paaftesi ne te nxene
 
Biodiversiteti
BiodiversitetiBiodiversiteti
Biodiversiteti
 

Andere mochten auch

Prodhimi i fidaneve te pemeve frutore dhe hardhise
Prodhimi i fidaneve te pemeve frutore dhe hardhiseProdhimi i fidaneve te pemeve frutore dhe hardhise
Prodhimi i fidaneve te pemeve frutore dhe hardhiseMenaxherat
 
Pemetari e pergjithshme (2)
Pemetari e pergjithshme (2)Pemetari e pergjithshme (2)
Pemetari e pergjithshme (2)Menaxherat
 
Kultivimi i domates industriale
Kultivimi i domates industrialeKultivimi i domates industriale
Kultivimi i domates industrialeHartim Gashi
 
Sjellja e kafsheve
Sjellja e kafsheveSjellja e kafsheve
Sjellja e kafsheveKe Keiss
 
Broshura kultivimi i mjedres shqip_opt
Broshura kultivimi i mjedres shqip_optBroshura kultivimi i mjedres shqip_opt
Broshura kultivimi i mjedres shqip_optFerit Fazliu
 
Te ushqyerit e shendetshem dhe ndikimi ne sjelljet tona.
Te ushqyerit e shendetshem dhe ndikimi ne sjelljet tona.Te ushqyerit e shendetshem dhe ndikimi ne sjelljet tona.
Te ushqyerit e shendetshem dhe ndikimi ne sjelljet tona.An An
 
Uji minda matematik
Uji minda matematikUji minda matematik
Uji minda matematikBaldwin Haw
 
Konceptet baze te probabilitetit
Konceptet baze te probabilitetitKonceptet baze te probabilitetit
Konceptet baze te probabilitetitMenaxherat
 
Menaxhimi i resurseve humane pytje
Menaxhimi i resurseve humane pytjeMenaxhimi i resurseve humane pytje
Menaxhimi i resurseve humane pytjeMenaxherat
 
Prezantimi i kostove
Prezantimi i kostovePrezantimi i kostove
Prezantimi i kostoveMenaxherat
 
Flora dhe fauna e beratit gjeografi
Flora dhe fauna e beratit  gjeografiFlora dhe fauna e beratit  gjeografi
Flora dhe fauna e beratit gjeografijona velkaj
 
Kooperimi ne bujqesi
Kooperimi ne bujqesiKooperimi ne bujqesi
Kooperimi ne bujqesiErland Dalliu
 
Elementet kimik ne trupin tone projekt kimi
Elementet kimik ne trupin tone  projekt kimiElementet kimik ne trupin tone  projekt kimi
Elementet kimik ne trupin tone projekt kimiFacebook
 

Andere mochten auch (20)

Prodhimi i fidaneve te pemeve frutore dhe hardhise
Prodhimi i fidaneve te pemeve frutore dhe hardhiseProdhimi i fidaneve te pemeve frutore dhe hardhise
Prodhimi i fidaneve te pemeve frutore dhe hardhise
 
Pemetari e pergjithshme (2)
Pemetari e pergjithshme (2)Pemetari e pergjithshme (2)
Pemetari e pergjithshme (2)
 
Kultivimi i domates industriale
Kultivimi i domates industrialeKultivimi i domates industriale
Kultivimi i domates industriale
 
DOMATE
DOMATEDOMATE
DOMATE
 
Bletet
BletetBletet
Bletet
 
Sjellja e kafsheve
Sjellja e kafsheveSjellja e kafsheve
Sjellja e kafsheve
 
Biologji
BiologjiBiologji
Biologji
 
Broshura kultivimi i mjedres shqip_opt
Broshura kultivimi i mjedres shqip_optBroshura kultivimi i mjedres shqip_opt
Broshura kultivimi i mjedres shqip_opt
 
Kercelli i Bimeve
Kercelli i Bimeve Kercelli i Bimeve
Kercelli i Bimeve
 
ETOLOGJIA
ETOLOGJIAETOLOGJIA
ETOLOGJIA
 
Te ushqyerit e shendetshem dhe ndikimi ne sjelljet tona.
Te ushqyerit e shendetshem dhe ndikimi ne sjelljet tona.Te ushqyerit e shendetshem dhe ndikimi ne sjelljet tona.
Te ushqyerit e shendetshem dhe ndikimi ne sjelljet tona.
 
Uji minda matematik
Uji minda matematikUji minda matematik
Uji minda matematik
 
Konceptet baze te probabilitetit
Konceptet baze te probabilitetitKonceptet baze te probabilitetit
Konceptet baze te probabilitetit
 
Menaxhimi i resurseve humane pytje
Menaxhimi i resurseve humane pytjeMenaxhimi i resurseve humane pytje
Menaxhimi i resurseve humane pytje
 
Prezantimi i kostove
Prezantimi i kostovePrezantimi i kostove
Prezantimi i kostove
 
Agrobiznesi nr. 200
Agrobiznesi nr. 200Agrobiznesi nr. 200
Agrobiznesi nr. 200
 
Cultivation of carrot
Cultivation of carrotCultivation of carrot
Cultivation of carrot
 
Flora dhe fauna e beratit gjeografi
Flora dhe fauna e beratit  gjeografiFlora dhe fauna e beratit  gjeografi
Flora dhe fauna e beratit gjeografi
 
Kooperimi ne bujqesi
Kooperimi ne bujqesiKooperimi ne bujqesi
Kooperimi ne bujqesi
 
Elementet kimik ne trupin tone projekt kimi
Elementet kimik ne trupin tone  projekt kimiElementet kimik ne trupin tone  projekt kimi
Elementet kimik ne trupin tone projekt kimi
 

Mehr von Menaxherat

Statistike nocionet kryesore dhe mostra ligjerata 2 - ardiana gashi
Statistike   nocionet kryesore dhe mostra ligjerata 2 - ardiana gashiStatistike   nocionet kryesore dhe mostra ligjerata 2 - ardiana gashi
Statistike nocionet kryesore dhe mostra ligjerata 2 - ardiana gashiMenaxherat
 
Statistike treguesit e korelacionit ardiana gashi
Statistike treguesit e korelacionit   ardiana gashiStatistike treguesit e korelacionit   ardiana gashi
Statistike treguesit e korelacionit ardiana gashiMenaxherat
 
Statistika dr rahmije mustafa provime nga afatet e kaluara
Statistika dr rahmije mustafa provime nga afatet e kaluaraStatistika dr rahmije mustafa provime nga afatet e kaluara
Statistika dr rahmije mustafa provime nga afatet e kaluaraMenaxherat
 
Statistike indekset
Statistike indeksetStatistike indekset
Statistike indeksetMenaxherat
 
Si te bejme hulumtim
Si te bejme hulumtimSi te bejme hulumtim
Si te bejme hulumtimMenaxherat
 
Tatimi mbi vleren e shtuar dhe tatimi ne te ardhurat e korporatave taksa d...
Tatimi mbi vleren e shtuar  dhe tatimi ne  te ardhurat e korporatave  taksa d...Tatimi mbi vleren e shtuar  dhe tatimi ne  te ardhurat e korporatave  taksa d...
Tatimi mbi vleren e shtuar dhe tatimi ne te ardhurat e korporatave taksa d...Menaxherat
 
Sjellja organizative berim ramosaj
Sjellja organizative   berim ramosajSjellja organizative   berim ramosaj
Sjellja organizative berim ramosajMenaxherat
 
Statistike treguesit statistikor te pozicionit ardiana gashi
Statistike treguesit statistikor te pozicionit   ardiana gashiStatistike treguesit statistikor te pozicionit   ardiana gashi
Statistike treguesit statistikor te pozicionit ardiana gashiMenaxherat
 
Seminar analiza e tregut te punes ne kosove
Seminar   analiza e tregut te punes ne kosoveSeminar   analiza e tregut te punes ne kosove
Seminar analiza e tregut te punes ne kosoveMenaxherat
 
Promocioni nail reshidi
Promocioni nail reshidiPromocioni nail reshidi
Promocioni nail reshidiMenaxherat
 
Treguesit e pozicionit ushtrime
Treguesit e pozicionit ushtrimeTreguesit e pozicionit ushtrime
Treguesit e pozicionit ushtrimeMenaxherat
 
Variabla e rastësishme dhe distribucionet diskrete të probabilitetit ardian...
Variabla e rastësishme dhe distribucionet diskrete të probabilitetit   ardian...Variabla e rastësishme dhe distribucionet diskrete të probabilitetit   ardian...
Variabla e rastësishme dhe distribucionet diskrete të probabilitetit ardian...Menaxherat
 
Projektimi i procesit Vehbi Ramaj
Projektimi i procesit Vehbi RamajProjektimi i procesit Vehbi Ramaj
Projektimi i procesit Vehbi RamajMenaxherat
 
Politika e produktit nail reshidi
Politika e produktit   nail reshidiPolitika e produktit   nail reshidi
Politika e produktit nail reshidiMenaxherat
 
Permbledhje pytjesh ne nvm prof besnik krasniqi
Permbledhje pytjesh ne nvm prof besnik krasniqiPermbledhje pytjesh ne nvm prof besnik krasniqi
Permbledhje pytjesh ne nvm prof besnik krasniqiMenaxherat
 
Politika e cmimit nail reshidi
Politika e cmimit nail reshidiPolitika e cmimit nail reshidi
Politika e cmimit nail reshidiMenaxherat
 
Mjedisi ligjor i bizneseve
Mjedisi ligjor i bizneseveMjedisi ligjor i bizneseve
Mjedisi ligjor i bizneseveMenaxherat
 
Menaxhment ymer havolli permbledhje
Menaxhment   ymer havolli permbledhjeMenaxhment   ymer havolli permbledhje
Menaxhment ymer havolli permbledhjeMenaxherat
 
Menaxhimi i qmimeve
Menaxhimi i qmimeveMenaxhimi i qmimeve
Menaxhimi i qmimeveMenaxherat
 
Kuptimi i sjelljes organizative so
Kuptimi i sjelljes organizative soKuptimi i sjelljes organizative so
Kuptimi i sjelljes organizative soMenaxherat
 

Mehr von Menaxherat (20)

Statistike nocionet kryesore dhe mostra ligjerata 2 - ardiana gashi
Statistike   nocionet kryesore dhe mostra ligjerata 2 - ardiana gashiStatistike   nocionet kryesore dhe mostra ligjerata 2 - ardiana gashi
Statistike nocionet kryesore dhe mostra ligjerata 2 - ardiana gashi
 
Statistike treguesit e korelacionit ardiana gashi
Statistike treguesit e korelacionit   ardiana gashiStatistike treguesit e korelacionit   ardiana gashi
Statistike treguesit e korelacionit ardiana gashi
 
Statistika dr rahmije mustafa provime nga afatet e kaluara
Statistika dr rahmije mustafa provime nga afatet e kaluaraStatistika dr rahmije mustafa provime nga afatet e kaluara
Statistika dr rahmije mustafa provime nga afatet e kaluara
 
Statistike indekset
Statistike indeksetStatistike indekset
Statistike indekset
 
Si te bejme hulumtim
Si te bejme hulumtimSi te bejme hulumtim
Si te bejme hulumtim
 
Tatimi mbi vleren e shtuar dhe tatimi ne te ardhurat e korporatave taksa d...
Tatimi mbi vleren e shtuar  dhe tatimi ne  te ardhurat e korporatave  taksa d...Tatimi mbi vleren e shtuar  dhe tatimi ne  te ardhurat e korporatave  taksa d...
Tatimi mbi vleren e shtuar dhe tatimi ne te ardhurat e korporatave taksa d...
 
Sjellja organizative berim ramosaj
Sjellja organizative   berim ramosajSjellja organizative   berim ramosaj
Sjellja organizative berim ramosaj
 
Statistike treguesit statistikor te pozicionit ardiana gashi
Statistike treguesit statistikor te pozicionit   ardiana gashiStatistike treguesit statistikor te pozicionit   ardiana gashi
Statistike treguesit statistikor te pozicionit ardiana gashi
 
Seminar analiza e tregut te punes ne kosove
Seminar   analiza e tregut te punes ne kosoveSeminar   analiza e tregut te punes ne kosove
Seminar analiza e tregut te punes ne kosove
 
Promocioni nail reshidi
Promocioni nail reshidiPromocioni nail reshidi
Promocioni nail reshidi
 
Treguesit e pozicionit ushtrime
Treguesit e pozicionit ushtrimeTreguesit e pozicionit ushtrime
Treguesit e pozicionit ushtrime
 
Variabla e rastësishme dhe distribucionet diskrete të probabilitetit ardian...
Variabla e rastësishme dhe distribucionet diskrete të probabilitetit   ardian...Variabla e rastësishme dhe distribucionet diskrete të probabilitetit   ardian...
Variabla e rastësishme dhe distribucionet diskrete të probabilitetit ardian...
 
Projektimi i procesit Vehbi Ramaj
Projektimi i procesit Vehbi RamajProjektimi i procesit Vehbi Ramaj
Projektimi i procesit Vehbi Ramaj
 
Politika e produktit nail reshidi
Politika e produktit   nail reshidiPolitika e produktit   nail reshidi
Politika e produktit nail reshidi
 
Permbledhje pytjesh ne nvm prof besnik krasniqi
Permbledhje pytjesh ne nvm prof besnik krasniqiPermbledhje pytjesh ne nvm prof besnik krasniqi
Permbledhje pytjesh ne nvm prof besnik krasniqi
 
Politika e cmimit nail reshidi
Politika e cmimit nail reshidiPolitika e cmimit nail reshidi
Politika e cmimit nail reshidi
 
Mjedisi ligjor i bizneseve
Mjedisi ligjor i bizneseveMjedisi ligjor i bizneseve
Mjedisi ligjor i bizneseve
 
Menaxhment ymer havolli permbledhje
Menaxhment   ymer havolli permbledhjeMenaxhment   ymer havolli permbledhje
Menaxhment ymer havolli permbledhje
 
Menaxhimi i qmimeve
Menaxhimi i qmimeveMenaxhimi i qmimeve
Menaxhimi i qmimeve
 
Kuptimi i sjelljes organizative so
Kuptimi i sjelljes organizative soKuptimi i sjelljes organizative so
Kuptimi i sjelljes organizative so
 

Kultivimi i bimeve perimore ne mjedise te mbrojtura

  • 2. Historiku dhe probleme të serrave në Kosovë...........................................................3 Zgjedhja e vendit për ngritjen e serrave.....................................................................6 Klasifikimi i mjediseve të mbrojtura ........................................................................9 Ndërtimi i jashtëm i serrave......................................................................................14 Ndërtimi i brendshëm ...............................................................................................15 Parakushtet e prodhimit të perimeve në serra..........................................................18 Zgjedhja e farës cilësore...........................................................................................18 Substrati në të cilën kultivohen bimët......................................................................19 Regjimi i nxehtësisë në serrë....................................................................................22 Ujitja.........................................................................................................................26 Përpilimi i kalendarit të aktiviteteve.........................................................................34 Prodhimi i fidaneve te perimeve................................................................................38 Kultivimi i domates në mjedise të mbrojtura............................................................53 Speci..........................................................................................................................65 Patëllxhani i zi...........................................................................................................73 Trangulli ...................................................................................................................75 Kultivimi i pjrpërit në serra.......................................................................................83 Sallata .......................................................................................................................86 Spinaqi......................................................................................................................93 Lakra kokë................................................................................................................95 Qepa..........................................................................................................................98 2
  • 3. diellore dhe konservimi i saj brenda brenda HISTORIKU DHE PROBLEME TË tyre, pa i kushtuar kujdes nevojës për të PRODHIMIT TË SERRAVE NË nxjerrë jashtë serrës tepricat e energjisë. KOSOVË Lartësia e ulët e serrës dhe pamjaftueshmëria e ajrimit janë ndër Në Kosovë ndërtimi i serrave prej xhami ka kufizimet kryesore për rritjen e bimëve në filluar në fillim të vitev 70. Në atë kohë janë serra të tilla. Temperaturat dhe lagështia e ndërtuar 24 ha serra prej xhami (ne Prizren, lartë relative e ajrit janë të zakonshme dhe Kamenicë dhe Viti). për rrjedhojë lidhja e pamjaftueshme e frutave është një fenomen i zakonshëm. Në Të dhëna të plota statistikore për serrat në përgjithësi fermerët shqetësohen për Kosovë nuk ka, mund të llogaritet se janë mundësinë e dëmtimit të bimëve nga 200-300 ha tunele të cilat janë të ndërtuara temperaturat e ulta, por ata nuk i kushtojnë prej materjaleve të thjeshta (pa konstruk- të njëjtën rëndësi dëmtimeve, ndoshta edhe cione të forta). Ndërsa serrat prej xhami (për më të rënda, për shkak të temperaturave të shkak tëdëmtimeve dhe mos mirmbajtjes për larta. një kohë të gjatë), pothuajse janë jasht përdorimit. Në shumicën e rasteve serrat në Kosovë janë tunele të thjeshtë individualë, me struktura të kombinuara druri dhe shufrash metalike. Egziston një tendencë shumë e dallueshme e Në përgjithësi për mbulim përdoren filma zgjerimit të sipërfaqes me serra në të gjithë plastike të cilësisë së ulët dhe me jetë të Kosovën. Bazuar në statistikat më të fundit, shkurtër shfrytëzimi. Për momentin, sipërfaqja totale me serra në Kosovë është përjashtimet nga kjo pamje e përgjithshme rreth 154 ha1. Kjo sipërfaqe është dyfishuar janë të rralla, por megjithatë janë të që nga viti 2005, kur numëroheshin 73 ha. dukshme përpjekjet e kompanive të vogla Shumica e serrave në Kosovë, janë tunele të lokale për të zhvilluar dhe promovuar larta, në shumicën e tyre të ndërtuar me dru, modele të përmirësuara të adaptuara nga apo kombinime të drurit me shufra metalike, vetë ato. të shoqëruara nga modelet e përmirësuara të tuneleve individualë, gjerësisht të Aktualisht prodhimi nga serat në Kosovë has identifikuara në Kosovë si “serra me nivel të në një numër të konsiderueshëm mesëm teknologjik”. Aktualisht, një modele vështirësishë. Për zgjidhjen e këtyre të përmirësuara, të ndërtuara me celik të problemeve është e nevojshme ndërrmarja e galvanizuar janë subvencionuar dhe një sërë studimesh të karakterit bio- promovuar me sukses nga organizata të agronomik të orientuara drejt vlerësimit të ndryshme që operojnë në Kosovë. efektivitetit dhe cilësisë së prodhimit e të Qëllimi i modeleve ekzistuese është mikroklimës në mjedise të mbrojtura në maksimizimi i grumbullimit të energjië raport me atë të fushës së hapur, rritjes së qëndrueshmërisë së bimëve kundrejt 1 Intercooperation 2008. Greenhouse inventorying of sëmundjeve, dëmtuesve dhe temperaturave Kosovo. 3
  • 4. ekstreme të mjedisit, aplikimin e sistemeve bimëve,etj. të mbrojtjes së integruar dhe biologjike të Mungesa e rregulloreve specifike për serat, mungesë e kontrollit mbi rritjen e në raport me zgjedhjen e tokës ku ato sistemit rrënjor. ndërtohen, modelet, strukturat dhe pajisjet e • lagështia ajrore e lartë sidomos gjatë tyre, është një element kufizues për zhvil- natës, çka favorizon zhvillimin e shumë limin këtij sektori të bujqësisë. Zgjidhjet e sëmundjeve këpurdhore. ardhëshme duhet të konsistojnë në • shkallë e ulët e ajrimit të serrave e rajonizimin e zonave më të përshtatëshme shoqëruar me shterim të rezervave të për ndërtimin e serave, bazuar në kriteret e CO2 gjatë ditës. ruajtjes së resurseve natyrore e të mjedisit, • kondesim i lartë i avujve të ujit në faqet përshtatshmërinë klimatike dhe potencialet e brendshme të serave, sidomos në ato të prodhuese të zonave të ndryshme, afërsitë mbuluara me materiale plastike, pasojë e me tregjet, mundësitë për komunikim dhe së cilës është reduktimi i ndriçimit që transport, etj. Vendet e Komunitetit futet në serrë dhe formimi i rrjedhjeve Evropian kanë aprovuar së fundi një standart konstante të pikave të ujit në pika të struktural të serrave. Adaptimi i kërkesave të ndryshme të serës. tij në Kosovë do të përbënte një instrument • humbje të larta termike, sidomos gjatë të fuqishëm për zhvillimin e suksesshëm të natës si pasojë e rrezatimit të lartë termik kësaj fushe. nga mbulesat e serrave. • përdorim gjithnjë dhe më masiv i ujit Rendimenti dhe cilësia e prodhimit të dhe i plehrave kimike. serrave është e kushtëzuar nga standartet • përdorimi gjithnjë dhe më intensiv dhe i teknologjike që karakterizojnë kushtueshëm i kimikateve për mbrojtjen konstruksionin e tyre. Në kushtet e nivelit e bimëve. relativisht të ulët të standarteve të ndërtimit, kontrollit të mikroklimës dhe shfrytëzimit të Me qëllim të përmirësimit të këtyre të serrave, në Kosovë, janë shqetësuese shumë metave është me rendësi që të nga problemet që vijojnë; • Të zvogëlohen humbjet e energjisë, • amplituda ekstreme midis temperaturave minimale të natës në serrë dhe atyre Të kenë ajrim efektiv. Dritaret duhet të maksimale të ditës. përfaqësohen në masën 18-25 % të sipër- • temperatura të larta të ajrit në serrë gjatë faqes së sipërfaqes së serës. Të përfshihet si sezonit të verës të cilat kufizojnë kërkesë e domosdoshme konstruktive ajrimi shfrytëzimin e serrave për të gjithë vitin. i serrave nga çatia. • mungese e kontrollit të temperaturës në mjedisin e kultivimit dhe për pasojë 4
  • 5. • Të kenë volum sa më të madh që të jetë e për dritë dhe temperaturë të llojeve të e mundur. ndryshme dhe me rezistencë të lartë • Të lejojnë instalimin e pajisjeve për mekanike karshi fenomeneve ngrohjen e serrës gjatë natës. Është e do- atmosferike. bishme të instalohen sisteme ngrohje të • instalimi i sistemeve të ujitjes me thjeshta të bazuara në shfrytëzimin e efektivitet të lartë, për të garantuar burimeve energjetike natyrore lokale, apo njëkohësisht mundësinë e kombinimit të instalimi i impianteve të thjeshta që tyre me sistemet e plehërimit të bimëve. shfrytëzojnë për ngrohje energjinë • krijimi në përspektivë i sistemeve të diellore. kultivimit të bimëve në sistemet pa tokë, të cilët krijojnë mundësinë e • rritja e standarteve të kontrollit të riqarkullimit të solucioneve ushqyes, mikroklimës në serrë nëpërmjet in- kosto të ulët dhe mundësinë e stalimit dhe shfrytëzimit të sistemeve të shfrytëzimit të mjediseve lokale artifi- ngrohjes, ftohjes, ajrimit, hijezimit, ciale. ekranëve termikë dhe mbulesave të dyfishta. • zgjedhja dhe shfrytëzimi i materialeve plastikë më të përshtatshëm për kërkesat gabimet eventuale në këtë fazë është shumë Zgjedhja e vendit për ngritjen e serrave vështirë që të përmirësohen, në fazat e mëvonshme gjatë eksploatimit të serrave. Me qëllim të racionalizimit sa më të madh të Është moment kyç në tërë ciklin e punëve, është e nevojshme që më parë të prodhimit, para së gjithash për arsye se bëhet plani i përgatitur, të zgjidhet vendi i 5
  • 6. përshtatshëm, në mënyrë që vendosja e serrës të jetë në mënyrë sa më të drejtë. 2. Të zgjedhen zonat me vlerat më të larta të temperaturave minimale. Du- Gjatë përcaktimit të vendit për ngritjen e het të kihet mirë parasysh që një serrë serrave para së gjithash duhet marrë pa ngrohje nuk e rrit domosdosh- parasysh tre faktor kryesor: mërisht temperaturën brenda saj. Në disa raste temperatura e saj mund të • Ekonomik jetë edhe më e ulët se ambienti rreth • Gjeografik saj. • Klimatik Përcaktimi i përshtatshmërisë së një rajoni të 3. Shmangni zonat me temperaturë caktuar për ndërtimin e serave kërkon para maksimale shumë të larta, sidomos në së gjithash të analizohen të dhënat e tij qoftë se në to lagështia ajrore është e klimatike dhe të krahasohen me kërkesat më ulët. Këta dy faktorë së bashku të rëndësishme biologjike të bimëve. shkaktojnë një nivel evapotranspirimi Serra nuk krijon një klimë artificiale. Ajo shumë të lartë. vetëm mund të transformojë klimën lokale natyrore dhe si e tillë duhet domosdoshmërisht të vendoset në një mjedis të favorshëm nëse dëshirojmë që ajo të jetë si produktive dhe ekonomike. Në zgjedhjen përfundimtare të zonave më të përshtatshme të kultivimit në serra duhen respektuar me përparësi kërkesat që vijojnë: 1. Të zgjedhen zonat që kanë rrezatimin diellor më të lartë në periudhën e dimrit Ujrat nëntokësore të mos jenë pranë tokës. përmbysjen e plotë të mjediseve të Afërsia e ujrave nëntokësore kufizon rritjen mbrojtura. normale të sistemit rrënjor të bimëve dhe në Afërsia me burimet energjetike, tregjet dhe ditë me reshje intensive mun d të rrezikojnë rrugët. Mjediset e mbrojtura janë konsumatorë të mëdhenj të energjisë, prandaj për të ulur koston e transportimit të energjisë, duhet të ndërtohen pranë burimeve energjetike ose pikave të shpërndarjes së saj. Në të njëjtën kohë për të mundësuar transportimin e shpejtë të prodhimeve të gatshme, mjediset e 6
  • 7. mbrojtura duhet të ndërtohen prana rrugëve mira, sidomos veti të mira fizike (pasi që kryesore. përmirësimi i tyre është i vështirë. Afërsia me qëndrat e banuara. Mjediset e Është shumë e rëndësishme që serrat të mbrojtura kërkojnë vëllime relativisht të ngrihen sa më afër me burimet energjetike, mëdha të punës së gjallë. Për këtë arsye tregjet dhe rrugët. Mjediset e mbrojtura janë duhet të ndërtohen pranë qëndrave të ba- konsumatorë të mëdhenj të energjisë, nuara që ofrojnë kontigjente të mjaftueshme të fuqisë punëtore. Ekspozicioni sa më i mirë i serrës ndaj dritës direkte diellore është shumë i rëndësishëm sidomos në mbjelljet e hershme, kur inten- siteti i rrezatimit diellor është i ulët dhe shpesh i pamjaftueshëm për rritjen normale të bimëve. prandaj për të ulur koston e transportimit të energjisë, duhet të ndërtohen pranë burimeve energjetike ose pikave të shpërndarjes së saj. Në të njëjtën kohë për të mundësuar transportimin e shpejtë të prodhimeve të gatshme, mjediset e mbrojtura duhet të ndërtohen sa më afër rrugëve kryesore. Është e rëndësishme që vendi ku ngrihet Afërsia me qendrat e banuara. Mjediset e serra të ketë intensitet të lartë të ndriçimit mbrojtura kërkojnë vëllime relativisht të edhe gjatë sezonës dimërore temperature mëdha të punës së gjallë. Për këtë arsye mesatare më të larta gjatë dimrit. Nga ana duhet të ndërtohen pranë qendrave të ba- jugore, nuk duhet të ketë objekte të larta apo nuara që ofrojnë kontingjente të drunj të lartë, të cilët sjellin hije mbi serrë. mjaftueshme të fuqisë punëtore. Toka në të cilën ngrihen serrat (pavarësisht nga tipi i serrave), duhet të jetë me veti të Serrat duhet të jenë së paku 1-5 km, larg nga shumë lëshueshmërinë e dritës. Mungesa e ndotësit industrialë (varësisht nga intensiteti dritës, jo vetëm që ndikon në intensitetin e i ndotjes dhe drejtimi i erërave). rritjes së bimëve, por mund të ndikojë mjaft Objektet industriale, të cilat lirojnë gazra të shumë edhe në cilësinë e tyre (ndikimi në ndryshëm dhe pluhur, përveç që mund të akumulimin e materieve të dëmshme si ndikojnë në mënyrë toksike në bimë, pluhuri nitrate dhe nitrite), sidomos tek perimet i cili bie mbi çatinë e serrës (qoftë prej gjethore. xhami, mase plastike etj) e zvogëlon mjaft 7
  • 8. Plani i vendosjes se serrave Është me rëndësi që vendosja e serrave të bëhet në mënyrë të drejtë. Në rastet kur serra sigurohej prodhimtari e vazhdueshme gjatë është e tipit bllok, apo e veçuar me dy rënie gjithë vitit e më këtë edhe qarkullim i të është e preferuar që ajo të vendoset në ardhurave gjatë gjithë vitit. drejtim veri-jug. Në këtë mënyrë, shfrytëzimi i dritës është më i mirë, si dhe mundësohet largimi i borës mbi çatinë e serrës, përmes erërave, që Kombinimi i prodhimit nga serra në serrë rëndom gjatë dimrit fryjnë nga veriu. Kur tek perimet mund të arrihet pa vështirësi të ndërtohen serrat me një strehë, është e mëdha, pasi që ato mund të trapiantohen apo preferuar që ato të ngri-ten në drejtim lindje- të ndërrohen nga një serrë në tjetrën, perëndim me kusht që rënia (streha) të jetë varësisht nga lloji i kulturës dhe mundësitë e nga ana jugore, me çka ekspozimi ndaj ngrohjes së serrës. diellit është më i mirë. Për fermerët është me rëndësi që serrat të jenë të radhitura në mënyrë sa më funksionale, në të cilat do të mund të Tipet e mjediseve të mbrojtura dhe • xham (materiali mbulues tradi- klasifikimi i tyre cional), ose Serrat mund të jenë të mbuluara me: 8
  • 9. • me materiale plastike të natyrave të atillë që nuk pengon kalimin e lirë të ndryshme. punonjësve nën to. Këto të fundit kanë fituar përhapje shumë të gjerë në Kosovë, pas viteve 80 të shekullit të Aktualisht zgjerimi i sipërfaqeve të mbjella kaluar dhe janë të përhapura sidomos në me serra tek ne është i orientuar në rajonet mesdhetare. Egzistojnë dy tipe krye- zgjerimin e sipërfaqeve të serrave të sore të serave: thjeshta për prodhimin e perimeve dhe të Klasa A. Serra të mbuluara me mbulesa jo elastike (xham ose materiale plastike të ngurtësuara), të cilat janë të bashkuara me Klasifikimi i tyre mund të bëhet konstruksionin e serës në mënyrë të atilë që në bazë të karakteristikave të ndryshme siç janë: deformimet apo zhvendosjet e mundshme të këtij konstruksioni , mund të shkaktojnë • për nga pamja e dëmtime në materialin mbulues. jashtme, Klasa B. Serra të mbuluara me mbulesa • ndërtimi, si dhe (filma, folie) plastike elastike (fleksibile), të cilët janë të bashkuara me konstruksionin në drejtimi i prodhimtarisë mënyrë të atillë që deformimet apo zhvendosjet e mundshme të konstruksionit luleve me kërkesa të vogla për të serës nuk shkaktojnë dëmtime të ma- temperaturë. Këto serra kërkojnë investime terielit mbulues. të vogla, kanë kosto të vogël shfrytëzimi dhe Serat e mbuluara me filma plastikë efektivitet të mirë të shfrytëzimit të përfshijnë të gjithë tipet e mundshme të energjisë. Ndërtimi i tyre bazohet në serave, forma dhe konstruksioni i të cilave shfrytëzimin e shufrave të lehta metalike ose manifeston një shkallë të lartë ngjashmërie materialeve të tjera të përshtatshme dhe me serrat me xham. Sera të tilla mund të mbulesave plastike, pa/ose me sisteme të jenë bllok dhe të pajisura me ullukë të thjeshta ngrohje, të destinuar për shfrytëzim pandërprerë në të gjithë gjatësinë e tyre. maksimal të energjisë diellore, kryesisht në Forma e çatisë së kësaj kategorie mund të zonat me kushte klimatike të përshtatëshme. jetë e harkuar ose me kulm. Kjo formë serre Ndërtimi i tyre shpesh bëhet në mënyrë lejon krijimin e një zonë të pandërprerë kul- artizanale dhe duke shfrytëzuar edhe tivimi falë vendosjes së ulluqeve në lartësi të materiale rrethanore. Sistemet e mbulimit të serrave prodhues të serrave. Ajo përcakton sasinë dhe tipin e rrezatimit diellor që mbërrin në mbulesën bimore brenda në serrë. Veç kësaj Zgjedhja e materialeve mbuluese, ka një faktorë mikroklimatikë të tillë si lagështia rëndësi të jashtëzakonshme në kapacitetin ajrore dhe përqëndrimi i dyoksidit të karbo- 9
  • 10. nit ndikohen indirekt nga zgjedhja e përshtatshme për bimët, është materialit mbulues. Për një vlerësim të saktë jashtëzakonisht e rëndësishme. të mbulesës së serrës, jo vetëm që është e Energjia diellore mund të transmetohet, domosdoshme që të vlerësohen potencialet e reflektohet ose absorbohet nga atmosfera saj, por gjithashtu të merren në konsideratë dhe mbulesat e serrave. Energjia që marrëdhëniet e saj në kuadrin e të gjithë transmetohet është e nevojshme për procesin sistemit të prodhimit në serrë. e fotosintezës, por vetëm një pjesë e saj (1-5 Zgjedhja e mbulesës është një nga %) përdoret nga bimët. Pjesa që mbetet komponentët e ndërtimit të serrës. Ajo është absorbohet dhe riemetohet si radiacion esenciale për të realizuar një mjedis optimal termik (nxehtësi), sidoqoftë duke ngrohur të kontrolluar, sidomos në raport me inten- ajrin e serrës. Ky “efekt serrë” është rezultati sitetin e rrezatimit diellor dhe gjatësinë e i mirëpritur i përshkueshmërisë së energjisë valës së dritës që depërton në atë. Asnjë së dritës në një ambient të mbyllur. material i vetëm nuk është ideal. Edhe në raste kur një material i caktuar ofron forcë, Nga studime të shumta që janë bërë për konsistencë të përshtatshme, qëndrueshmëri, vlerësimin e faktorit të përshkueshmërisë cilësi të kontrolluara prodhimi dhe siguri, për rrezatimin diellor dhe infra të kuq për faktorë të tjerë duhen marrë në konsideratë. disa lloje materialesh konkludohet që; Këta përfshijnë transmetimin e rrezatimit diellor dhe ruajtjen e energjisë si edhe mënyrën se si ato bashkëveprojnë me • të gjithë materialet mbulues njështresorë superstrukturën e serrës. të përshtatur për serra, kanë praktikisht vlera të barabarta të përshkueshmërisë Përshkueshmëria e rrezatimit diellor. për rrezatimin total diellor (87-92%). Qëllimi kryesor i mbulimit të një serrë është të krijojë një mjedis të brendshëm, të • vetëm materiale të veçanta, xhama me përshtatshëm për rritjen e bimëve, shkallë të ulët emetimi dhe xhama në dy pavarësisht nga mjedisi i jashtëm. Energjia shtresa, reduktojnë në një masë të diellore përcillet nëpërmjet mbulesës së konsiderueshme (72-74%) serrës tek bimët, në të cilat ajo mundëson përshkueshmërinë e rrezatimit total zhvillimin e fotosintezës. Aftësia e mbulesës diellor. për të përcjellë dritën në gjatësi vale të • disa PE janë lehtësisht të ngjyrosur. Pavarësisht se influenca e këtyre ngjyruesve në përshkueshmërinë e Për prodhuesin “jetëgjatësia optimale” e materialit mbulues është e provuar (2- materialeve sintetike është ajo që 3%), mund të injorohet në kushtet e korrespondon me numrin e cikleve të Mesdheut. prodhimit që ai dëshiron. Në treg egzistojnë Qëndrueshmëria e materialeve plastike materiale mbuluese 10
  • 11. me mundësi shfrytëzimi nga një cikël i • të mos lejojë grumbullimin e pluhurave vetëm prodhimi deri në 4-6 bile edhe më në sipërfaqe të tij, ose të paktën të jenë shumë. Numri i cikleve të shfrytëzimit të lehtësishit të largueshme (me ujë të mbulesave shpesh përcaktohet nga motive pastër ose acid oksalik 6%). ekonomike. Tendenca e përgjithshme është • të mos lejojnë formimin e pikave të ujit të rritet jetëgjatësia natyrore e fletëve në faqen e brendshme të mbulesave, por plastike, sidomos kur ato përdoren për të mundësojë krijimin e një cipe të hollë mbulimin e serrave. ujore, e cila përmirëson vetitë termike të MaterialI plastik, me një fletë ose mure materialit mbulues. dyfishe, me përdorim të gjatë ose të përkohshëm duhet të plotësojë kërkesat e mëposhtme: • të ofrojë përdorim ekonomik, cka nuk do të thotë se domosdoshmërisht ai duhet të ketë koston më të ulët të blerjes. • të ofrojë përshkueshmërinë maksimale për rrezatimin diellor, kryesisht për atë “të dukshëm” • të pengojë sa më shumë që është e mundur largimin e rrezatimit infra të kuq Mjediset e mbrojtura, të cilat shfrytëzohen nga serra, pra të parandalojë humbjet e në perimtari, mund të jenë nga më të energjisë nga serra. Kjo do të thotë që ndryshmet, duke filluar nga foletë e PE duhet të përmbajë substanca të mbuluara, lehët e nxehta për prodhimin e ndryshme të afta të absorbojnë fidanit e deri tek objektet më të përsosura, rrezatimin infra të kuq. siç janë serrat prej xhami. Klasifikimi i tyre • të kenë koeficient të ulët të humbjeve të mund të bëhet në bazë të karakteristikave të energjisë konduktive (k). Është me vend ndryshme siç janë; për nga pamja e jashtme, të thuhet se vlera e “k’ është e ndërtimi, si dhe drejtimi i prodhimtarisë. kushtëzuar nga karakteristikat klimatike të mjedisit ku ndodhen serrat. ; Një serrë mund të trajtohet se është perfekt, objektivat e planifikuara nga ana e nëse vlerat e përcaktuara të temperaturës dhe prodhuesit. Ky në të vërtetë është rasti i faktorëve të tjerë të mjedisit, mund të ruhen serrave moderne që sot ndërtohen në në serrë, pavarësisht çfarë janë ato vlera në vendet me bujqësi të përparuar. mjedisin jashtë saj (në mjedisin e jashtëm). Për dallim nga këto serra , modelet e njohura Në këto kushte, rritja dhe zhvillimi i bimëve si modele “mesdhetare të serrave”, në është optimal, në kuptimin që ai përkon me vend të kontrollit të plotë mbi mjedisin 11
  • 12. tentojnë adaptimin e bimëve me një mjedis ndërtimit të serrave sa më të larta, që “jo optimal”. Në këto serra kontrolli i krijojnë kushte shumë më të favorshme për temperaturës dhe faktorëve tjerë të mjedisit rritjen dhe zhvillimin e primeve. është i mundur vetëm pjesërisht. Mjedisi në . këto serra do të jetë në varësi si të mjedisit jashtë saj ashtu edhe të reagimit të bimëve ndaj tij. Këto dy modele të ndryshme, pa dyshim që edhe gjenerojnë rezultate të ndryshme. Gjetja e një kompromisi të përshtatshëm ekonomik midis kostos më të lartë të ndërtimit dhe shfrytëzimit të një serre me parametra të përmirësuar në drejtim të kontrollit të mikroklimës, dhe rendimentit serra prej xhami të tipit bllok më të lartë e prodhimit më cilësor që pritet prej saj, është dicka e komplikuar dhe që Në literaturë mund të hasen edhe kërkon zgjidhja specifike për kushte klasifikime tjera të serrave. Gjithashtu specifike natyrore dhe social ekonomike. në vende të ndryshme aplikohen Modeli dominues i serrave në Kosovë është (ndërtohen) tipe të ndryshme të serrve ai i tuneleve të thjeshta individualë. (duke filluar nga forma, materiali për Për shkak të nivelit të ulët të standarteve të konstruksion dhe ai për mbulim). Në këto ndërtimit, rritja dhe vetë prodhimi i bimëve raste mjediset e mbrojtura ndahen në tipe të në serra të tilla është i kushtëzuar në një ndryshme, si p.sh: masë shumë të madhe nga kushtet klimatike të regjionit ku ato janë të ndërtuara. Këto të fundit do të ndikojnë ndjeshëm si në sasinë e prodhimit dhe shpërndarjen e tij përgjatë vitit, po ashtu edhe cilësinë e prodhimit. Tendencat e ndërtimit të serrave bashkëkohore shkojnë në drejtim të • Tunele të ulëta Janë të ndërtuar nga materiale të ndryshme materiale të ndryshme plastike. Kjo është (plastike, metali etj), të mbuluar me 12
  • 13. formë dominuese te fermerët e vegjël. Tunele të larta – serrë e mbuluar me masë plastike serra prej xhami të veçuara Tunele të tipit bllok Ndërtimi i jashtëm i serrave ndryshëm (prej druri, metali apo konstruksione plastike), dhe i mbuluar me Në praktikën e gjerë me serra nënkuptohet material gjithashtu të ndryshëm (xhami, “objekti” i ngritur në konstruksion të masë plastike), në të cilën njeriu nga brenda 13
  • 14. kontrollon dhe rregullon faktorët e rritjes, sipërfaqet e këtyre rrugëve punohen së varësisht nga kërkesat e bimëve. bashku me sipërfaqet tjera. Ndërtimi i jashtëm i serrave kryesisht Instalimi elektrik, - Ka për qëllim që ta përfshinë; themelet, murin anësor, çatinë, ndriçojë serrën, në kohën kur bimët kanë dyert dhe dritaret, të cilat shërbejnë për nevojë për ndriçim plotësues) dhe t’i vë në ajrosjen e serrës. lëvizje motorët e ndryshëm që përdoren në serrë. Ndërtimi i brendshëm Tavolinat, - Rëndom në serrat për fidanë Përveç ndërtimit të jashtëm, është shumë i (në disa raste edhe në serrat për kultivimin e rëndësishëm edhe ndërtimi i brendshëm i serrave. Nga ky ndërtim në masë të madhe varet edhe funksionalizimi i serrës. Ky ndërtim përfshinë: Rrugët, - në serra janë dy llojesh, rrugët e përhershme, rrugët e përkohshme (ndihmëse). Rrugët definitive, në të shumtën e rasteve janë të betonuara, kurse rrugët e përkohshme punohen pas vjeljes së perimeve), ndërtohen tavolinat, të cilat perimeve dhe këto shfrytëzohen vetëm për mund të jenë të ndërtuara nga materiali i t’u shërbyer bimëve gjatë kultivimit të tyre, ndryshëm dhe të kenë dimensione të ndërkaq pas largimit (vjeljes) së kulturave, ndryshme. 14
  • 15. Instalimi i ngrohjes, zgjedhja e drejtë e planifikohet të kultivohen në serrë, kushteve këtij sistemi, është njëri nga parakushtet më klima-tike të rajonit përkatës etj. të rëndësishme gjatë prodhimtarisë së perimeve në serra (sidomos gjatë periudhës Instalimi për ujë, vendosja e këtij instalimi në serrë ka për qëllim që të mundësojë qarkullimin e ujit për ngrohje dhe ujit për ujitjen e bimëve. Hijesimi i ambienteve të mbrojtura, është masë e cila aplikohet në rastet kur si pasojë e dimërore). Pajisjet për ngrohje, duhet të jenë të konstruktuara në atë mënyrë, që të sigurojnë temperaturë optimale, për kultura të caktuara, pavarësisht nga ndryshimi i temperaturave në ambientin e jashtëm. Nga zgjedhja e sistemit për ngrohje dhe burimit për ngrohje, varet në masë të madhe kostoja temperaturave të larta në ambientin e e prodhimtarisë në serrë. jashtëm dhe ndriçimit intensiv, temperatura në serra, mund të jetë shumë e lartë (në kushtet tona gjatë muajve qershor-korrik), që mund të ketë ndikim të dëmshëm në rritjen dhe zhvillimin e bimëve në serrë. Për këtë arsye, në disa raste aplikohen metoda me të cilat bëhet një hijesim i vogël i serrave, përmes perdeve të ndryshme (në formë rrjete etj.), që vendosen në brendi apo në pjesën e jashtme të serrave. Zgjedhja e sistemit për ngrohje, duhet bërë varësisht nga lloji i serrës dhe konstruksioni i saj, llojeve të kulturave perimore, që Sistemi i ajrosjes Ajrosja e serrave është masë e 15
  • 16. domosdoshme gjatë prodhimtarisë tyre. Është e preferuar që ndriçimi të bëhet sëperimeve në mjedise të mbrojtura. Kjo në mënyrë sa më uniforme (sa më shumë t’i masë bazohet në hapjen e dritareve (me dorë përngjajë ndriçimit natyral). apo në mënyrë të mekanizuar), të cilat në masë më të madhe lihen në çati, dhe në në muretanësore të serës. Përmes ajrosjes së serrave, nuk bëhet vetëm rregullimi i temperaturës, por edhe i lagështisë relative të ajrit, si dhe i përmbajtjes së ajrit, sidomos Pajisjet për hijesim, hijesimi i ambienteve përqendrimit të CO2. të mbrojtura, është masë e cila aplikohet në rastet kur si pasojë e temperaturave të larta në ambientin e jashtëm dhe ndriçimit intensiv, temperatura në serra, mund të jetë shumë e lartë (në kushtet tona gjatë muajve qershor-korrik), që mund të ketë ndikim të dëmshëm në rritjen dhe zhvillimin e bimëve në serrë. Për këtë arsye, në disa raste aplikohen metoda me të cilat bëhet një Sistemi i ndriçimit, ndriçimi plotësues hijesim i vogël i serrave, përmes perdeve të aplikohet në orët e hershme të mëngjesit dhe ndryshme (në formë rrjete etj.), që vendosen në fillim të mbrëmjes. Në raste më të rralla në brendi apo në pjesën e jashtme të serrave. edhe gjatë ditës kur ka vranësira apo Reduktimi i sasisë së rrezatimit diellor mjegulla të dendura. Sistemi i ndriçimit të shoqërohet me zvogëlim të energjisë së serrave duhet të jetë çdo herë në varshmëri grumbulluar në serrë. Hijezimi i serrave me sistemin e ngrohjes së serrave. Në rastet është një nga mënyrat për reduktimin e kur ndriçimi është më intensiv, edhe rrezatimit diellor në serrë, por meqënëse temperatura në serrë duhet të jetë më e lartë drita është e domosdoshme për fotosintezën dhe anasjelltas. Në kushtet e prodhimtarisë e bimëve, masa e hijezimit të bimëve ka një bashkëkohore të perimeve në serra, limit të caktuar. Në tabelën që vijon ekzistojnë sisteme të ndriçimit (sikurse ato paraqitet efekti i hijezimit mbi temperaturën të ngrohjes etj.), shumë precize, të cilat me e ajrit, temperaturën e gjetheve të bimëve përpikëri u përshtaten kërkesave të bimëve dhe intensitetin e rrezatimit. varësisht nga faza e rritjes dhe zhvillimit të Tab. 1 Ndikimi i hijësimit në temperatureën në sera Temperatura e ajrit Temperatura e Intensiteti i ndriçimit 0 C gjetheve 0C në lux 16
  • 17. Serë e pahije- 36 40.3 70200 zuar Serë e hijezuar 32 31.6 27000 Në rastet e vranësirave të zgjatura, hijezimi shndrrohet në problem për rritjen normale të bimëve, por megjithatë ai mbetet një nga mjetet kryesore të uljes së temperaturave të serrës në verë. Materialet që përdoren për hijezim dhe kombinimet e mundshme midis tyre janë të shumta. Konstruksionet për mbajtjen (mbështetjen) e bimëve Për disa kultura perimore që kultivohen në serra për shkak të vetive të tyre morfologjike, është i nevojshëm sigurimi i mbështetëseve. Këto konstruksione mund të jenë në formë të rrjetës plastike, me tel (në formë të sistemit shpalir, ngjashëm me vreshtat), spago etj. Pyetjet Përshkruaj gjendjen e serrave në Kosovë Ndërtimi i jashtëm i serrave Ndërtimi i brendshëm i serrave Instalimet e nevojshme në serra Gjatë prodhimit të perimeve në mjedise të PARAKUSHTE E PRODHIMIT TË mbrojtura, është i rëndësishëm racionalizimi PERIMEVE NË SERRA sa më i madh i prodhimtarisë. Ky racionalizim mund të arrihet vetëm në kushte optimale: 17
  • 18. teknike • mikroklimatike dhe • agroteknike. Është e domosdoshme njohja e vetive biologjike të perimeve dhe disa veti specifike, të cilat kanë të bëjnë me kushtet mikro-klimatike në mjedise të mbrojtura, në mënyrë që të mund ta planifikojmë kohën e vjeljes dhe në një masë edhe të rendimentit. Zgjedhja e farës cilësore Fara cilësore është ndër parakushtet më të Duke i pasur parasysh kushtet rëndësishme të prodhimtarisë së perimeve specifike në serra, kultivarët në serra dhe për arritjen e rendimenteve të që përdoren në prodhimtari në larta serra, duhet të jenë të Cilësia e farës varet nga një kompleks faktorësh (nga kushtet ne te cilat ajo qëndrueshëm ndaj prodhohet deri tek mënyra se si ajo ruhet) sëmundjeve dhe dëmtuesve, Fara e cila përdoret për mbjellje në serra në temperatura të ulëta dhe të duhet të jetë me veti të mira biologjike dhe e larta, t’i qëndrojnë mirë shëndoshë (pasi që një numër i madh i gjatësisë së ndryshme të sëmundjeve barten përmes farës). ditës, të kenë potencial të lartë gjenetik etj. Në prodhimtarinë bashkëkohore (intensive) të perimeve, gati në tërësi për mbjellje shfrytëzohet fara hibride e F1 gjeneratës, e cila ka përparësi të theksuara në krahasim me farën e kategorive të tjera. Zgjedhjes së farës cilësore duhet kushtuar kujdes edhe për faktin se gabimet eventuale në këtë fazë, nuk ka mundësi që të përmirësohen në fazat e më vonshme. . Substrati në të cilën kultivohen bimët 18
  • 19. Toka në serrë para së gjithash duhet të ketë Vlera e pH (aciditeti apo alkaliteti i tokës), veti të mira fizike-kimike dhe biologjike dhe për shumicën e kulturave perimore, është e të ketë regjim të mirë ujoro-ajror të tokës. preferuar që të jetë neutral deri i dobët Meqenëse toka në serrë i nënshtrohet acidik. shfrytëzimit mjaft intensiv gjatë gjithë vitit dhe për një kohë më të gjatë, është me Tabela 2. Vlerat e pH mbrenda të cilave rëndësi që përmes plehërimit, punimit të është i mundur kultivimi i perimeve në serrë tokës, ujitjes, si dhe masave tjera agroteknike, të ruhen sa më mirë vetitë e tokës. Për arsye se gjatë kultivimit të perimeve, toka Lloji Minim Optimal Maksim në serrë ujitet mjaft shumë, është e ale e ale nevojshme që të ndërtohet sistemi i Trangulli 5,5 6,0 – 7,0 7,5 drenazhës, i cili do ta mundësojë kullimin Sallata 5,5 6,0 – 7,0 7,5 (largimin) e ujit të tepërt (kjo është sidomos e domosdoshme në rastet kur toka është me Domatja, 5,0 5,5 – 6,8 7,0 lëshueshmëri të dobët të ujit). speci Selino 6,0 6,5 – 7,0 8,0 Përmbajtja e materies organike (humusit) në Lulelakra 5,8 6,4 – 7,0 8,0 tokë, është me rëndësi të shumëfishtë. Ajo Rillka - 6,0 – 7,0 7,5 vepron si rregullator (bufer) i vetive fizike, Patatja 5,0 6,0 – 7,0 7,5 kimike dhe biologjike të tokës. Përmbajtja e Magdano. 6,0 7,0 – 7,5 8,5 humusit në tokë gjatë kultivimit në serra, duhet të jetë së paku 4-5% (për tokat e Karrota 5,5 6,0 – 6,8 7,5 lehta), ndërkaq tek tokat e rënda (të cilat përmbajnë mbi 20% argjilë) 8-10%. Në shumë serra bashkëkohore sot pothuajse në tërësi përdoren substratet artificiale për kultivimin e perimeve. Përdorimi i substrateve artificiale – më tepër bazohet në përdorimin e hidroponeve substrateve artificiale dhe hidroponeve. Në prodhimtarinë bashkëkohore, prodhimtaria e perimeve në serra, gjithnjë e 19
  • 20. Në përgjithësi, sistemi hidropon është bazë në mënyra të ndryshme si dhe kultivimin, ku për arritjen e rendimenteve të larta, si dhe si substrat përdoren tretjet me koncentrim të kultivimin e kulturave të njëjta për një kohë të gjatë rresht në të njëjtën objekt (sipërfaqe). Edhe pse kjo metodë është e njohur qysh moti gjatë shekullit 16-të, megjithatë zhvillimi i hidroponisë industriale lidhet me emrin e profesorit të Universitetit të Kalifornisë U. Gerek i cili në vitin 1920 përdori metodën e kulturave ujore, duke e quajtur atë hidroponi. Në të vërtetë përdorimi i kësaj metode në prodhimin e gjerë të perimeve fillon vetëm pas Luftës së Dytë Botërore. Eksperimentet e para me qëllim të përdorimit të substrateve artificiale për prodhim komercial të perimeve fillojnë në ndryshëm, varësisht nga lloji i bimës dhe faza vitin 1969. Arsyet kryesore që kanë ndikuar e zhvillimit të saj në nevojën e aplikimit të kësaj metode në kultivimin e perimeve, lidhen para së Për dallim nga toka, substratet inerte nuk gjithash me dëmtimet e mëdha të tokës gjatë kanë sistem rregullator (bufer), andaj është e shfrytëzimit intensiv të saj në serra dhe nevojshme kontroll i vazhdueshëm dhe përhapjen e sëmundjeve dhe dëmtuesve. Të korekcioni i tretjes, në mënyrë që mos të gjitha këto mund të menagjohen mjaft mirë vjen deri tek mungesa e ushqimit për bimën, me përdorimin e substrateve artificiale për apo rritja e tepërt e koncentrimit të ndonjë kultivimin e perimeve. elementi (që mund të ketë efekt toksik). Përparësitë e këtyre substrateve, përveç cilësisë dhe mundësisë së të ushqyerit Substratet mbështillen në thasë apo optimal të bimëve, bazohen edhe në atë që paketime tjera, dhe vendosen në serra. Ato mundësojnë ngritjen e serrave edhe në vendosen në sipërfaqe të izoluara nga regjionet ku toka nuk është e përshtatshme ndikimet tjera (në beton ose mbi sipërfaqe të për kultivimin e perimeve. toës vendoset folia plastike e cila shërben Sistemi hidropon i kultivimit është nëj term i për izolim të sipërfaqes në të cilën vendosen gjerë, i cili nënkupton kultivimin e bimëve substratet. Në serra ku përdoren substratet artificiale është e domosdoshme vendosja e 20
  • 21. ujitjes dhe fertigimit. Gjithashtu edhe sistemi i largimit të ujit. Substratet e ndryshme në të cilat kultivohen perimet mund të jenë: rëra, smollat e ndryshme, stropori, “leshi i qelqit etj. Si regjim optimal i temperaturës, llogaritet Regjimi i nxehtësisë në serrë ajo tempera-turë në të cilën si në aspektin sasior ashtu dhe në atë cilësor, zhvillohen 21
  • 22. më së miri ato pjesë të perimeve për të cilën pengohet dalja, ose futja e CO2 në to dhe ato kultivohen. praktikisht bimët vdesin. Veprimi i zgjatur i Nga kërkesat e perimeve për nxehtësi varen temperaturave ekstreme inicon dobësimin e edhe afati i mbjelljes dhe aspekti ekonomik i shpejtë të bimëve dhe vdekjen eventuale të kultivimit të perimeve në ambiente të tyre. Për shumë bimë funksionimi normal mbrojtura. realiz- ohet në shumicën e rasteve në kufijtë e temperaturave 12 deri në 24 0C. Sigurimi i nxehtësisë optimale në mjedise të mbrojtura, është njëri ndër parakushtet më të Në temperatura më të ulta se 5 0C shumica e rëndësishme. Është me rëndësi që të bimëve e ndërpresin fotosintezën. Mbi këtë dallohen temperaturat e skajshme (ekstreme) temperaturë intensiteti i fotosintezës rritet në të cilat bimët «vdesin». Në rastet kur gradualisht deri sa ajo arrin maksimumin e temperaturat janë ekstreme (qoftë të ulëta saj për shumicën e bimëve në 18-20 0C. Mbi apo të larta), bima nuk zhvillohet, por vetëm këtë temperaturë, jo vetëm që intensiteti i i kryen funksionet më elementare fotosintezës nuk ritet më tej, por përkundrazi fiziologjike, çka do të thotë stagnon në rritje. bimët pengohen në realizimin e aktiviteteve normale jetësore. Në temperatura më të larta Perimet, të cilat kanë kërkesa të mëdha ndaj se 35-40 0C intensiteti fotosintezës zbret deri nxehtësisë (domatja, speci, trangulli etj.), në kuota minimale. intensitetin më të lartë të fotosintezës e Kulturat e ndryshme perimore, kanë kërkesa arrijnë në temperatura 25 – 30 oC, të ndryshme ndaj temperaturës. Në këtë drejtim i dallojmë perimet në kërkesa të Amplituda e temperaturave shtrihet nga el- mëdha ndaj nxehtësisë (speci, domatja, eminimi nga ngricat në temperaturë 0 0C, tek trangulli, shalqina etj.), dhe ato me kërkesa tharja dhe vdekja nga temperaturat e larta më pak të theksuara ndaj nxehtësisë (lakrat, mbi 40 0C. Shumë bimë e ndërpresin spinaqi, sallata etj.). Gjithashtu duhet patur aktivitetin nën 10 0C, ose edhe 15 0C, dhe parasysh faktin se kërkesat për nxehtësi nuk shumica e bimëve e ndërpresin fotosintezën janë të njëjta në të gjitha fazat e rritjes dhe efektive mbi 30 0C. zhvillimit të bimëve. Në temperatura ekstreme gojëzat e gjetheve të bimëve mbeten të mbyllura, efektivisht Marrë në përgjithësi kërkesat më të mbirja deri tek paraqitja e luleve dhe theksuara për nxehtësi janë gjatë mbirjes së fryteve) kërkesat për nxehtësi rëndom janë farës dhe rritjes së organeve gjenerative. Në më të vogla. fazën e rritjes së organeve vegjetative (nga 22
  • 23. Dallimet e mëdha në mes temperaturës së ajrit dhe të tokës, mund të kenë efekte të dëmshme, në rritjen dhe zhvillimin e bimëve. • Për këtë qëllim është shumë e Në kushtet e Kosovës ngrohja e serrave bëhet rëndësishme zgjedha e lokacionit të në forma të ndryshme, duke përdorur për përshtatshëm, ngrohje materiale të ndryshme (kryesisht • Sigurimi i nxehjes uniforme në tërë thëngjill dhe dru). Shpesh herë nxehja në këto hapësirën e serrës objekte nuk është uniforme që shkakton defekte të mëdha në rritjen dhe zhvillimin e • aplikimit sa më profesional të bimëve. masave agroteknike - përfundimi më i shpejtë i vegjetacionit, me çka • Në përgjithësi sot në botë qymyri, pakësohen shpenzimet për ngrohje. vajrat (naftë dhe solar) dhe gazi natyror janë lëndët më të përhapura • Zgjedhja e kultivarit të përshtatshëm për sigurimin e energjisë në serrë. (që është më i qëndrueshëm ndaj temperaturave të ulëta). • Përzgjedhja midis tyre bëhet mbështetur në kritere ekonomike. • Kontrolli i temperaturës në serat me ngrohje bëhet në mënyrë automatike • Gazi natyror është një nga format më nëpërmjet sistemeve të ndryshme. efektive të ngrohjes, por në këtë rast Ekzistojnë tipe të ndryshme të duhet të parashikohen masa të sensorëve të temperaturës dhe të konsiderueshme sigurimi, për të termostateve. eliminuar gazrat helmuese që krijohen gjatë djegies • Sensorët e temperaturës duhet të vendosen në lartësinë e bimëve, të mbrohen nga rrezatimi direkt diellor Në serra moderne në Evropë ngrohja kryesisht dhe të shpërndahen në numër të bëhet me gas, ndërsa tendencat e fundit mjaftueshëm në pika të ndryshme të shkojnë në drejtim të ngrohjes me energji serrës, për arsye se shpesh herë solare. temperatura në serrë mund të Gjatë shfrytëzimit të serrave, është me ndryshojë edhe në distanca shumë të rëndësi që të arrihet një racionalizim sa më i shkurtra madh i shfrytëzimit të nxehtësisë. Ajrosja e serrave Është masë e rregullt (dhe e domosdoshme) gjatë kultivimit të perimeve në serra. Ajrosja para së gjithash ka për qëllim të zvogëlojë 23
  • 24. temperaturën dhe lagështinë relative të ajrit hapjes së dritareve duhet të jetë e në serrë. kontrolluar. Ajrosja e serrave bëhet varësisht nga kushtet klimatike, lloji, faza e rritjes dhe gjendja bimëve Me këtë mënyrë ajrimi është e veshtirë të përllogaritet sasia e ajrit që shkëmbehet dhe ndryshimet në nivelin e temperaturës në serë. Disavantazhi kryesor i saj është sipërfaqja e madhe e dritareve të ajrimit, e cila në rast se temperatura e ajrit jashtë serrës është shumë e ulët çon në ndryshime të menjehershme të temperaturës së ajrit brenda në serrë. Shpërndarja e energjisë në serrë mund të realizohet në mënyra të ndryshme: Ajrimi natyror. Serat duhet të jenë të pajisura me dritare ajrimi, në të dy anët dhe • shpërndarja në serrë e ajrit në kulmin e serrës. Sasia e ajrit që të ngrohtë nëpërmjet shkëmbehet varet nga diferenca e ajrit tubave të polietilenit brenda dhe jashtë serrës, shpejtësia e erës, • Përdorimi i sistemeve me madhësia e dritareve të ajrimit, si edhe distanca midis dritareve të ajrimit. qarkullim të ujit të ngrohtë Efektiviteti i kësaj mënyre rritet ndjeshëm kur dritaret anësore shoqërohen me dritare në kulmin e serrës. Lëvizja e ajrit nga poshtë Hapja e dritareve të ajrimit mund të bëhet drejt kulmit të serrës, krijon të ashtuqua- me dorë, ose e mekanizuar. Kur kontrolli jturin “efekt oxhak”. është manual shfrytëzuesit e serrave duhet të jenë vazhdimisht të gatshëm dhe të reagojnë Intensiteti i ajrimit të serrës ku- menjëherë ndaj ndryshimeve të motit. shtëzohet nga dy faktorë; diferenca e temperaturave brenda dhe jashtë serrës dhe shpejtësia e erës. Të dy këto forca veprojnë njëkohësisht dhe prandaj është e vështirë të përllogariten saktë- sisht. Në mot të qetë pa erë, dritaret mund të hapen plotësisht, ndërkohë që në kushte me erë, madhësia e 24
  • 25. Kontrolli automatik i dritareve të ajrimit Në mungesë të dritës bimët zgjaten më tepër lehtëson mjaft punën e krahut dhe rrit efek- dhe janë shumë më të ndjeshme ndaj tivitetin e kontrollit të mikroklimës në serrë. sëmundjeve. Në mungesë të dritës së mjaftueshme vegjetacioni zgjatet mjaft shumë, vie deri te rritja më e madhe e pjesëve vegjetative e më pak e atyre reproduktive. Gjithashtu edhe cilësia e fryteve është më e dobët. Drita rregullon gjithashtu disa funksione morfologjike të perimeve, të tilla si lulëzimi dhe formimi i farave nëpërmjet gjatësisë së ditës, ose më saktë nëpërmjet gjatësisë së natës. Bimë të caktuara reagojnë kundrejt gjatësisë së ditës në të ashtuquajturin reagim fotoperiodik, kalimi nga faza vegjetative në atë riprodhuese. Ndriçimi Kostoja e lartë e ndërtimit të mjediseve të mbrojtura, bën të domosdoshëm Është mjaft shumë e lidhur me shfrytëzimin maksimal të dritës që hyn në temperaturën, andaj është e rëndomtë që serrë. Përpara se drita të mbërrijë tek bimët, perimet të cilat kanë kërkesa të mëdha ndaj ajo duhet të përshkojë mbulesat e serrës. nxehtësisë, kanë edhe kërkesa më të mëdha Këto të fundit absorbojnë dhe transpirojnë për dritë. një pjesë të dritës dhe në varësi nga lloji i Në intensitetin e ndriçimit, brenda në serrë materialit mbulues, një maksimum prej 80 prej, përveç tjerash ndikim të madh ka edhe % të rrezatimit diellor në orët e mesditës dhe cilësia dhe pastërtia e mbulesës së serrës. një mesatare ditore prej vetëm 68 % të tij Edhe në variantin më të mirë tek bima në mbërrin tek bimët. Një pjesë e kësaj drite serrë nuk arrin e gjithë drita (rrallë herë arrin përthyhet në mënyra të ndryshme nga në 80 %). Ky element duhet të merret mbulesat e serrës dhe mbërrin tek bimët në parasysh gjatë kultivimit të perimeve në trajtë difuze. Drita difuze depërton më lehtë serra. në shtresat e poshtme të gjetheve, ndërkohë që drita direkte bën që gjethet e bimëve të hijezojnë njëra tjetrën. Në shfrytëzimin racional të dritës kanë ndikim edhe masat agroteknike, si dendësia e mbjelljes, drejtimi i vendosjes së rendeve, etj. 25
  • 26. Është e rëndësishme që bimët në serrë të Gjatë planifikimit të ujitjes së perimeve në orientohen në mënyrë të atillë që të lejojë serra duhet përmbushur kushtet themelore: maksimumin e shpërndarjes së dritës në masën gjethore të bimëve. Bimët e mbjella • Që sasia e ujit të jetë e mjaftueshme, në serre kanë strukturë vertikale, kështu që pasi që në serra nevojitet sasi e drita depërton drejt bazës së tyre duke kaluar madhe e ujit. nëpërmjet një sistemi “filtrash” të gjetheve të kateve të mësipërme, derisa vetëm një përqindje e vogël e totalit të saj arrin në • Që uji të jetë i pastër në pikëpamje të sipërfaqe të tokës. përbërjes kimike (pH optimale, përbërje të përshtatshme minerale, Aplikimi i ndriçimit plotësues, mund të mos jetë i ndotur me mbetje të bëhet në mëngjes dhe në pasditen e ndryshme kimike ). vonshme, në fillim të mbrëmjes e në raste më të rralla edhe gjatë ditës kur ka vranësira Në qoftse uji nuk i sigurohet bimës në sasi të apo mjegulla të dendura. mjaftueshme përpara se ato të arrijnë në stadin e vyshkjes së përhershme do të Hijesimi ndodhë shkatërrimi i qelizave dhe do të Është masë që ka për qëllim të zvogëlojë zvogëlohet prodhimi përfundimtar i bimëve. mbrojtjen e bimëve nga temperaturat e larta, Për të siguruar prodhim maksimal bimët posaçërisht në orët e mes ditës, kur perimore duhet të mbrohen nga streset ujore temperatura në serrë (posaçërisht tek ato me të zgjatura. sistem të dobët të ajrosjes) mund të arrijë Është e rëndësishme të theksohet se rreth 90 vlera shumë të larta. % e ujit të konsumuar nga bimët përdoret kryesisht për të rregulluar regjimin e temperaturës së bimëve, nëpërmjet procesit të transpirimit. Transpirimi është i mundur vetëm nëse gojëzat janë të hapura dhe për Ujitja këtë duhet dritë. Gjatë natës kur gojëzat janë Sigurimi i lagështisë optimale në tokë dhe të mbyllura, bima nuk konsumon ujë për lagështisë optimale, të ajrit, është njëri ndër transpirim dhe thithja e ujit gjatë kësaj kohe parakushtet më të rëndësishme, gjatë realizohet vetëm në sajë të presionit rrënjor. prodhimtarisë së perimeve ambienteve të Sidoqoftë, kjo sasi uji lejon rikuperimin e mbrojtura deficitit ujor në bimë, që mund të jetë krijuar Uji tek perimet (dhe te bimët tjera ka rol të gjatë ditës dhe për pasojë bimët fitojnë shumëfishtë dhe mjaft kompleks. Gjithashtu sërish turgor të plotë. uji i rregullon proceset, kimike, fizike dhe biologjike në tokë. Në toka në të cilat është niveli i lartë i ujit nëntokësor, për shkak të ujitjes së shpeshtë, 26
  • 27. është e nevojshme që në tokë të vendosen • Zvogëlohet mundësia e shfaqjes së gypat për drenazhin në thellësi 80-120 cm sëmundjeve (varësisht nga tipi i tokës), me qëllim të • Zvogëlohet mundësia e zhvillimit të largimit të ujërave të tepërta. barërave të këqija. • Rritet prodhimi i bimëve dhe Afatet dhe numri i ujitjeve, varen nga një përmirësohet cilësia kompleks faktorësh si nga lloji, faza e rritjes • Zvogëlohet mundësia e ngjeshjes së zhvillimit të bimëve dhe nga kushtet e tokës, erozionit dhe shpëlarjes së ambientit të jashtëm (periudha e vitit). elementëve ushqyes nga toka. • Lejon mundësinë e ndërhyrjeve të Edhe pse mund te hasen edhe sot ujitje në tjera në bimë dhe në tokë edhe gjatë formë shiu e më rrallë edhe në formë ujitjeve. brazdave, në prodhimn bashkëkohor të • Gjatë përdorimit të këtij sistemi perimeve ujitja e bimëve bëhet vetëm me është e nevojshme mirëmbajtja e tij. sistemin pikë – pikë i cili njëherit Kjo masë në rend të parë nënkupton përfaqëson sistemin më të përshtatshëm të përdorimin e filtrave të ujitjes së perimeve në serra. përshtatshëm dhe shfrytëzimit të ujerave të pastër, pa mbetje të ngurta, Ujitja me pika është përdorur për herë të parë në Angli, që nga viti 1940, por kjo Në kultivimin e perimeve në serra, përveç mënyrë ujitjeje është përhapur gjerësisht pas lagështisë në tokë është shumë e rëndësishme viteve 60 të shekullit të kaluar, kur filloi edhe lagështira relative e ajrit në serra. Andaj shfrytëzimi i materialeve plastike për është e nevojshme që përmes ajrosjes së prodhimin e tubave. Ajo është në mënyrë të rregullt, lagështia relative e ajrit të përshtatet veçantë e përshtatshme për kulturat bu- sa më shumë kërkesave të bimëve jqësore intensive. Ujitja me pika përfaqëson mënyrën më të përshtatshme të ujitjes së bimëve në serra. Dozat e ujitjeve Sipërfaqet e ujitura në këtë mënyrë kanë ardhur vazhdimisht duke u zgjeruar, falë avantazheve të saj krahasuar me mënyrat e Dozat e ujitjeve varen nga nevojat ditore për tjera tradicionale të ujitjes. ujë. Këto nevoja përcaktohen së pari nga rezervat ujore që gjenden në tokë apo Ky sistem i ujitjes ka përparësi të mëdha në substrat dhe që janë lehtësisht të asimilue- krahasim me ujitjet tera. shme nga bimët. Në një tokë lymo-argjilore • Rritet efektiviteti i përdorimit të dozat e ujitjeve mund të jenë nga 4-6 mm plehrave (l/m2), ndërkohë që në një tokë lymore dozat e ujitjeve shkojnë në 2-4 l/m2. Në toka të lehta dhe të drenuara dozat e ujitjeve 27
  • 28. shkojnë në 1-2 l/m2, ndërkohë që në rastin e bimëve, por në të njëjtën kohë edhe koston e kultivimit në substrate çdo dozë ujitjeje ujitjeve. Përcaktimi i drejtë i frekuencës së shkon jo më shumë se 1 l/m2 dhe në ujitjeve është edhe më i rëndësishëm, nëse shumicën e rasteve shkon nga 0.2 në 0.5 ujitja me pika shoqërohet me plehërimin e mm(l/m2). Nëse kërkesat ditore për ujë janë lëngshëm apo përdoret mulçirimi i tokës me më të ulta se sa doza e ujitjes, është mirë që fletë polietileni. kjo e fundit të copëtohet në kohë. Përgjithësisht këshillohen doza të vogla Të ushqyerit e bimëve në mjedise të ujitjeje. Vetëm në kushte të veçanta, siç jane mbrojtura rastet qe vijojne, mund të përdoren doza të larta ujitjeje. Të ushqyerit e bimëve është masë e rregullt • Për të krijuar një sipërfaqe më të gjatë prodhimtarisë së perimeve (si dhe te madhe të lagur në toka të lehta, ose kulturat tjera bujqësore), përmes së cilës në substrate shumë të lehta. rregullohet tempoja e rritjes dhe zhvillimit, • Për të parandaluar bllokimin e pjekja më e hershme, si dhe rendimenti dhe shpejtë të pikuesve (driperave) në cilësia e perimeve. rastet kur përdoret per ujitje ujë me përmbajtje të lartë kripërash. Në sistemin hidropon, kjo arrihet përmes Doza e ujit varet nga numri i driperave për koncentrimit optimal të tretësirës ujore me njësi të sipërfaqes dhe doza e ujit që jep makro dhe mikroelementet e nevojshme, si secili prej tyre. Sasia e ujit që jep çdo driper dhe pH optimale. Në prodhimtarinë duhet të zgjidhet në funksion të parametrave intensive-bashkëkohore të perimeve, në që vijojnë: kushtet e zhvillimit të hovshëm të a. tipi i tokës ose substratit, teknologjisë së prodhimtarisë bimore, të b. kripëzimi i ujit për ujitje ose i solucionit ushqyerit e bimëve bazohet në njohjen e ushqimor. kërkesave të bimëve të ndryshme ndaj c. Faza e rritjes dhe zhvillimit në të cilën materjeve ushqyese, lloji, kultivari, faza e gjindet bima. zhvillimit të bimëve, qëllimi i prodhimtarisë, kushteve klimatike si dhe mënyrës së kultivimit. Duke i patur parasysh këto të Frekuenca e ujitjeve dhëna, sasirat e materjeve ushqyese të Përcaktimi i saktë i frekuencës (numrit të shprehura në njësi të ndryshme për hektar ujitjeve në një ditë), është absolutisht i paraqesin vetëm vlera orjentuese, të cilat domosdoshëm për të garantuar rendimente çdoherë duhet përshtatur kushteve të të larta të bimëve dhe cilësi të mira të prodhimtarisë së perimeve në raste konkrete. produkteve të tyre. Frekuenca e ujitjeve, ashtu si edhe sasia e ujit që aplikohet nëpërmjet tyre influencojnë direkt rritjen e 28
  • 29. Pra, të ushqyerit e bimëve është masë mjaft ulëta, (faktor ky shumë i rëndësishëm gjatë delikate dhe e cila varet nga një kompleks kultivimit të primeve në serra). faktorësh. Kërkesat e bimëve për elementë ushqyes, Plehërimi i bimëve i kryen dy funksione dozat dhe intensiteti i asimilimit, përcakto- kryesore; bimëve të kultivuara u siguron hen eksperimentalisht për cdo specie dhe sasinë e nevojshme të materieve ushqy-ese mundësisht kultivar, në kushte sa më të dhe e ruan, apo sipas nevojës e rritë afërta me ato të kultivimit në fushë të hapur. plleshmërinë (potenci-ale) të tokës. Këto të dhëna mund të jenë të mjaftueshme, Gjendja e materieve ushqyese në tokë nuk për të përcaktuar sasinë e elementëve është statike, përkundrazi, ajo është shumë ushqyes që u duhet dhënë bimëve nëpërmjet dinamike edhe i ekspozohet ndryshimeve plehërimit, në kushte ideale. Me kushte mjaft të shpeshta. ideale supozohet një situatë ku nuk egziston mundësia e reaksioneve midis elementëve të Mënyra më e shpeshtë në bazë të së cilës ndryshëm ushqyes, apo e fiksimit të ujit nga bëhet plehërimi i kulturave perimore në substrati i rritjes, kështu që bimët mund të serra, është ajo në bazë të analizave të tokës. absorbojnë të gjithë sasinë e elementëve të Kjo metodë është bazë për caktimin e ofruar nëpërmjet plehërimit. dozave të plehërave, në kushtet e prodhimit bashkëkohor të perimeve në serra. Është e Ne praktiken e të ushqyerit të bimëve në preferuar që analizat e këtilla të bëhen çdo mjedise të mbrojtura eshte e rendesishme të vit, apo së paku çdo dy vjet. bëhet dallimi midis çrregullimeve te shkaktuara nga patogjenet dhe çrregullimeve Efekti i përdorimit të plehrave (në mënyrë të te shkaktuara nga mungesa ose teprica e ele- drejtë) është i shumëfisht. Përveç ndikimit të menteve të caktuar ushqyes për bimët. Të drejtpërdrejtë në ushqimin e bimëve (e me ashtuquajturat çrregullime ushqimore mund këtë edhe me rendimente) dhe rritjes së të shkaktohen nga; plleshmë-risë së tokës, plehërimi (në mënyrë 1. mungesa absolute e një elementi të drejt) ndikon edhe në zvogëlimin e ushqyes ne mjedisin e rritjes. efekteve të dëmshme të kushteve të 2. mungesa e induktuar e elementeve ambientit të jashtëm. P.sh. oplikimi i ushqyes në mjedisin e rritjes. plehrave e zvogëlon ndikimin negativ të 3. teprica absolute e elementeve të temperaturave të ulëta në bimë, për arsye se caktuara ushqyese në mjedisin e rrit- stimulon rritjen më të mirë të sistemit jes. rrënjor, akumulim më të madh të lëndës së 4. teprica e induktuar e elementeve thatë, sheqernave dhe materieve organike, ushqyese në mjedisin e rritjes. me çka zvogë-lohet efekti i temperaturave të 29
  • 30. PËRLLOGARITJA E NEVOJAVE TË BIMËVE PËR ELEMENTE USHQYESE Toka dhe pjelloria e saj Pjelloria e tokës ku janë ndërtuar mjediset e mbrojtura eshte nje aspekt shume i rende- sishem si për prodhimin, ashtu edhe për 30
  • 31. cilësinë e tij. Përveç përmbajtjes optimale të rëndësishme për të siguruar një prodhim elementëve kryesorë ushqyes, pjelloria ne optimal si sasior ashtu edhe cilësor, por nje kuptim më të pergjithshem perfshin rrallë herë ndodh që ajo është optimale në të gjithashtu, cilësi të mira fizike dhe çfarë gjitha parametrat e saj. është shumë e rëndësishme, ujë të Klasifikimi i tokave në përputhje me disponueshëm. përmbajtjen totale të azotit, fosfateve të Toka, duke qenë burimi kryesor i ushqimit asimilueshme dhe të kationeve të për bimët në rritje, duhet të përmbaje një shkëmbyeshëm (mg/kg shumëllojshmëri elementesh ushqyes, që janë të nevojshëm për rritjen e bimës. Meg- jithatë, është e mundshme, që krahas tyre, toka mund të përmbajë komponente kimike të rrezikshëm apo helmues për jetën e bimëve, siç jane metalet e rënda. Pjelloria natyrale e Treg.analizës Shumë e E pasur Mesatarisht E varfër tokës, është sigurisht e së tokës pasur e pasur Koeficienti 1 1.25 1.4 0 Tab3. Treguesit e Azoti total >3 2-3 1-2 <1 pjellorisë së tokës P2O5 i >0.3 0.2-0.3 0.1-0.2 <0.1 asimilueshëm K2O Toka të lehta >0.2 0.15-0.2 0.1-0.15 <0.1 Toka aluvion- >0.25 0.2-0.25 0.15-0.2 <0.15 ale Toka argjilore >0.3 0.25-0.3 0.2-0.25 <0.2 CaO >75 25-75 12.5-25 <12.5 MgO Toka të lehta >0.15 0.12-0.15 0.08-0.12 <0.08 Toka aluviale >0.25 0.15-0.25 0.12-0.15 <0.12 Toka argjilore >0.3 0.25-0.3 0.15-0.25 <0.15 Nëse një tokë e caktuar është mjaft e pasur që ky element të merret në konsideratë në në një element, nuk është e domosdoshme hartimin e skemës së plehërimit, por, 31
  • 32. megjithatë, është mirë që një analizë e dytë përpara mbjelljes së bimëve të përdoret një të bëhet gjatë vegjetacionit dhe pas kësaj të sasi plehrash, në formën e plehërimit bazë. bëhen korigjimet e mëvonshme. Në qoftëse Ky i fundit duhet të sigurojë; toka është e pasur, këshillohet që plehërimi • sasitë e rekomanduara të të bëhet në të njëjtën sasi me nevojat e mikroelementëve, përllogaritura, ndërkohë që në tokat • sasitë e rekomanduara të mesatarisht të pasura dhe në ato të varfëra kalciumit, magnezit dhe squfurit, dozat e plehërave duhet të jenë 1.25 dhe 1.4 • sasitë e rekomanduara të fosforit, herë më të larta se sa nevojat për plehëra. • 20-40 % të sasive të Për të realizuar të ushqyer efektiv dhe të rekomanduara të azotit dhe balancuar të bimëve duhet të mbahen në potasit. konsideratë kërkesat që vijojnë; • të përdoren plehra të prodhuar posaçerisht për kultivimin e bimëve në Mënyrat e injektimit të solucionit serra, ushqimor • të njihen saktë nevojat e bimëve për secilin nga elementët ushqyes, Detyra e plehërimit të bimëve është ruajë në • të njihet saktësisht doza e aplikimit zonën ku shtrihet sistemi rrënjor i bimëve, nëpërmjet plehërimit për secilin nga ele- atë përqëndrim të të gjitha joneve të mentët ushqyes, elementëve ushqyes që është mbi nivelin • të kontrollohet dhe korektohet kritik të të ushqyerit të bimëve dhe periodikisht vlera e pH dhe e konduk- ndërkohë, të parandalojë rritjen e kripëzimit tivitetit elektrik të solucionit ushqyes, të substratit në nivele të dëmshme për bimët. • të monitorohen simptomat e mungesës Ajo që e dallon shumicën e bimëve ose të tepricës së ndonjë elementi perimore, nga bimët e tjera të arave është ushqyes në bimë, fakti që ato vazhdojnë të rriten, shpesh me • të monitorohet periodikisht statusi i të intensitet të lartë, edhe në kohën e vjeljeve ushqyerit të bimëve nëpërmjet analizimit të tyre, ndërkohë që këto të fundit e kanë të mostrave të tokës dhe të bimëve. ndërprerë rritjen e tyre në këtë periudhë. Për këtë arsye, plehërimi i bimëve perimore du- Egzistojnë dy modele të plehërimit të het të vazhdojë pa ndërprerje edhe gjatë bimëve, klasik dhe modern. Metodat klasike kohës së vjeljeve të tyre. Nëse është e të plehërimit të bimëve, mbështeten në mundur, injektimi i plehrave duhet të bëhet hedhjen në tokë përpara mbjelljes dhe gjatë në çdo ujitje, me qëllim që të ruhen kripërat vegjetacionit të plehrave të ngurta të cilat në tokë në një nivel të stabilizuar. Në varësi futen në tokë nëpërmjet punimeve në thellësi nga lloji i bimës dhe faza fenologjike e të ndryshme të tokës. zhvillimit të saj, këshillohet që sasia e Praktika moderne e plehërimit mbështetet në plehrave në solucion të jetë midis vlerave aplik-imin e pandërprerë të plehrave, në çdo 0.5 dhe 2 gr/liter. Shpërndarja e plehrave ujitje. Megjithatë, është e këshillueshme që nëpërmjet ujitjes mund të bëhet në mënyra 32
  • 33. të ndryshme. Cilado qoftë mënyra e me CO2 është bërë në kushtet e ndriçimit të përdorur duhet të plotësojë kushtet që plotë. Megjithatë, një përqëndrim i lartë i vijojnë; të sigurojë sasinë e kërkuar të CO2, mundet që të kompensojë pjesërisht plehrave, të respektojë kohën e plehërimit, të mungesën e dritës, duke dëshmuar në këtë ruajë proporcionet e parashikuara të mënyrë mundësi të gjera sinergjizmi midis plehrave me ujin e ujitjes dhe të ketë CO2 dhe intensitetit të ndricimit. mundësi të rregullojë kohën e fillimit dhe përfundimit të procesit të plehërimit Në rast se intensiteti i ajrimit të serrës është i lartë, kostoja e pasurimit të mjedisit të serrës (Dozat detale për çdo lloj janë dhënë në është gjithashtu e lartë. Kjo është shumë e pjesën ku flitet për Kultivimin e llojeve të rëndësishme kur sistemi i ventilimit të serrës ndryshme të perimeve në mjedise të është i rregulluar në intervalin 19-21 0C. mbrojtura) Faktor tjetër që duhet patur parasysh është se efekti i rritjes së % në CO2 në serra, mund Cilësia e ajrit në serra të arrihet vetëm nëse edhe faktorët tjerë që ndikojnë në procesin e fotosintezës dhe rritjes së bimëve në përgjithësi, (përveç Kur flitet për cilësinë e ajrit në serra, para së dritës që u përmend më lart), si lagështia, gjithash mendohet në përmbajtjen e temperatura, të ushqyerit etj., të jenë në dioksidit të karbonit (CO2) dhe ajrosjen e optimum. Andaj është gabim nëse mendohet rregullt në serra. për ndonjë rregull të përgjithshëm për Rezultatet e hulumtimeve të shumta, aplikimin e CO2 në serra. Çdo kulturë duhet tregojnë se me rritjen e përqendrimit të CO2 të trajtohet veçmas për arsye se ekzistojnë deri 0,3-0,5% në ajër mund të ketë efektet një kompleks faktorësh, të cilët ndikojnë në mjaft pozitiv në rendiment, madje edhe në rritjen apo uljen e % së CO2 dhe efektin e tij cilësinë e prodhimeve. në serra. Me rastin e aplikimit të plehrave organike në tokë, mund të vjen deri tek rritja e Rekomandimi më i mirë për të rritur përqendrimit të CO2 në ajrin e serrës. efektivitetin e shfrytëzimit të CO2 është të Për rritjen e % në CO2, në serra përveç pasurohet serra deri në, ose pak më lartë se përdorimit të plehut organik aplikohet edhe përqëndrimi natyror i tij, 300-350 ppm. Në gazifikimi me CO2. Në serrat moderne ky këtë mënyrë minimizohet rrjedhja e CO2 nga proces është i automatizuar. serra në atmosferë. Praktikisht në këtë rast shtohet në serrë, ajo sasi gazi që konsumohet nga bimët gjatë fotosintezës. Teknikat e pasurimit të serrës me CO2 janë relativisht standarte. Intensiteti më i lartë i Në temperatura më të larta se 25 0C, rritjes së bimëve është arritur kur pasurimi intensiteti i fotosintezës fillon të zvogëlohet dhe prandaj pasurimi i serrës me CO2, mbi 33
  • 34. këtë temperaturë nuk është efektiv. Në rastet kur intensiteti i ndriçimit është i lartë, periudha relativisht të gjata të pasurimit të si pasojë e reduktimit të intensitetit të serrës me CO2, gojëzat e bimëve mbeten transpirimit, rritet temperatura dhe mund të pjesërisht të mbyllura. Në këto kushte, në shfaqen dëmtime në bimë. Planifikimi i AKTIVITETEVE Tabela 4. Koha e mbjelljeve dhe periudha e vjeljeve në serra Lloji i Ndërrimi i objektit Periudha kohore Mbjellja e farës Fillimi i vjeljes fidaneve (serrës) Dimërore 5 – 15.X. 15 – 20.XI. 20.XII.– 05.I. Serra me ngrohje E hershme 15 –25 .XI. 20–25.XII. 10 – 15. II. pranverore Serra pa Pranverore 01. – 10. III. 5 – 10.IV. 10 – 20. V. ngrohje Vjeshtore 01 – 10.VII. 5– 10.VIII. 10 – 15.IX. Lehë të E hershme 1 – 10. II. 5 – 15. III. 1- 20 .IV. nxehta pranverore Shumica e serrave në Kosovë zakonisht numrin e vogël të frutave të formuar në mbillen një herë të vetme në vit. Periudha bimë, si edhe në plakjen e përshpejtuar të më e zakonshme e shfrytëzimit të tyre është bimëve gjatë kësaj periudhe. nga fundi i Shtatorit deri në fund të Tetorit. Në disa Së bashku me këto, praktikat modeste të raste sallata jeshile apo spinaqi përdoren si kultivimit të bimëve, njohuritë e kultura të dyta përgjatë dimrit. Është krejt e pamjaftueshme në të ushqyerit e bimëve, qartë që kjo është një kohë shumë e shkurtër mungesa e kombinimeve të përshtatshme në shfrytëzimi, që padyshim ndikon negativisht qarkullimin e bimëve, apo përzgjedhjen e në efektivitetin e shfrytëzimit të serrave. kultivarëve, mund të konsiderohen si Nga ana tjetër, temperaturat e larta të ajrit në faktorët më të rëndësishëm të rendimenteve serrë gjatë muajve të verës për shkak të të ulta në serra. Ekziston opinioni i ajrimit të pamjaftueshëm mund të përgjithshëm te fermerët që qëllimi i konsiderohen ndër faktorët më negativë për shfrytëzimit të serrave është realizimi i 34
  • 35. prodhimeve të hershme dhe natyrisht që, ata bëjnë përpjekjet maksimale për të realizuar këtë. Tabela 5: Afatet e mundshme të prodhimtarisë së domates në serra Lloji i objektit (serrës) Periudha Mbjellja e farës Ndërrimi i fidaneve Fillimi i vjeljes kohore Vjeshtore 15-30.VII 5 – 15.IX 1 – 15.XI. Serra me Dimërore 10.IX–5.X. 15.XI.–15.XII. 10.I.– 20.II. ngrohje Pranverore 20.XI–15.XII. 25.I. – 20.II. 25.III.– 15.IV Vjeshtore 25.I.–15.II. 25.III.–10.IV 10-20 .VI. Serra pa Dimërore 1-15.III. 25.IV – 5 .V. 25.VI –15.VII. ngrohje Pranverore 10-20 V. 20.VI.-5.VII. 12.IX.-15.X. Zgjatja e periudhës së shfrytëzimit të Shfrytëzimi i tuneleve të përkohshëm brenda serrave, nëpërmjet mbjelljeve më të në serra, mund të jetë gjithashtu një tjetër hershme, apo përtej afateve të zakonshme të alternativë për të përmirësuar hershmërinë e shfrytëzimit të tyre (nëpërmjet mbjelljeve të prodhimeve nga serrat. dyta), është alternativa më realiste. . 35 Lloji/maji I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
  • 36. SPEC DOMATE TRANGUJ Afatet e mundshme te prodhimtarisë se perimeve ne serrë. LEGJENDA: Periudha mbjelljes; Periudha e vjeljes Për specin: - mbjellja e fidanit 15 mars deri15 prill. - vjelja fillon 20 maj deri 1 qershor. Për domate: - mbjellja fillon me 20 qershor deri 05 korrik . - vjelja fillon me 12 shtator deri me 15 tetor . Për tranguj: - mbellja fillon me 25 tetor deri me 15 nentor. - vjelja fillon me 25 dhjetor deri me 10 janar. Ne muajn shkurt mund te kryhen pune per mirembajtjen e serres Për prodhuesit e perimeve në serrë është e për një mënyrë krejt jo efektive të zakonshme që të përpiqen ti shfrytëzojnë shfrytëzimit të serrave. Në rastin e domates gjatë bimët e mbjella në serra, mundësisht dhe të shumicës së bimëve të tjera deri në fillim të ngricave të para të vjeshtës. (përjashtuar specin), ndërprerja e ciklit të Ndonëse në pamje të parë duket të jetë një prodhimit të bimëve që në fillim të Gushtit praktikë e dobishme, duhet nënvizuar që (shumë më shpejt për rastin e kastravecit, ritmi i vjeljeve zvogëlohet në mënyrë të ose të pjeprit), me qëllim që menjëhershme gjatë gjysmës së dytë të mundësojë mbjelljen e kulturave të dyta të Gushtit, ndërkohë që sasia e prodhimit të me cikël të shkurtër vegjetativ, do të ishte vjelë gjatë Shtatorit është e papërfillshme. një mënyrë më efektive e shfrytëzimit të Praktikisht, kjo dëshmon serrave, si nga pikëpamja agronomike ashtu edhe ekonomikisht. 36