SlideShare a Scribd company logo
1 of 155
Download to read offline
EKONOMIA
Viti 2006
Pjesa e parë
KUPTIMI I EKONOMISË
Kreu 1
HYRJE NE SHKENCEN E EKONOMISË
1.Definimi i ekonomisë
Ekonomia eshte çdokund rreth nesh. Ajo perbehet ne ate se si shoqeria ballafaqeohet me
problemin e mungeses.Nuk mund te kemi gjihe çka duam,dhe ajo velen njelloj kure behet fjala
per pushime te gjata, harxhime te tepruara ose ajre i paster. Neve me doemos duhet te zgjedhim.
Ekonomija eshte shkence qe zgjedh individi dhe shoqerija. Prandaj pernjeher do te themi se
ekonomia nuk ka domethenjen vetem te çmimit, fitimit dhe te hollave (parave). Disa here eshte
logjike te shfrytezohen tregjet dhe disahere eshte e nevojshme te sillen vendime jashte
tregut.Gjegjesishte analiza ekonomike na ndihemon sjelljen e vendimit, kur t’ia leme gjerat
tregut,dhe kure perveç atij te marrim edhe instrumente te tjera . Ekonomija eshte shkence per ate
si shoqeria udheheq me resurset e saja te rralla. Ne shume shoqeri resurset nuk shperndahen nga
nje plan qendrore, pore nepermjet aksioneve te bashkuara te miliona ndermarrjeve dhe
amviserive. Prandaj ekonomistet studejojne se si njerzit i sjellin vendimet: sa ata punojne,çka
blejne,sa kursejne dhe si i investojne kursimet e tyre. Ekonomistet gjithashtu studjojne si njerzit
mvaresishte veprojne njeri me tjeterin. Psh.ata hulumtojne, si shumica e shitesve dhe bleresve te
nje te mire bashkarishte e percaktojne çmimin me te cilin do shitet e mira dhe sasija sa do te
shitet. Perfundimishte ekonomistet analizojne forcat dhe trendet qe ndikojne mbi ekonomine
nepergjithesi, perfeshire ketu edhe rritjen e te ardhurave mesatare, pjese e popullates qe nuk
mund te gjej pune dhe shkallen ne baze se te ciles rriten çmimet.
Fjala ekonomi rrjedh nga fjala greke “per ate qe udheheq me amviserine “
Ne shikim te pare kjo tingellon jo rendomte. Ne fakt amviserit dhe ekonomia kane shume
karakteristika te perbashketa. Amviserija ballafaqohet me shume vendime. Ajo duhet te vendose
kush do jene detyrat e çdo anetari te familjes dhe çka do fitoj si demshperblim: Cili do te
pregatisi darken ? Cili do laj teshat? Cili do fitoj edhe nje cope embelsire mbas darke .
Amviserija medoemos duhet ti shperndaj resurset e veta te rralla ndermjet anetarve te saj, duke i
pasur parasyshe aftesit e tyre, perpjekjet dhe deshirat e tyre. Sikurese amviseria dhe shoqeria
ballafaqohet me shume vendime. Ajo medoemos duhet te vendosi cilat detyra duhet te kryhen
dhe cilat duhet te jene te kryera.. Disa njerez nevoiten per prodhimin e ushqimit, te tjere per te
bere veshjen dhe te tretet te dizajnojne softver per kompjutera. Kur njehere njerzit do te ndahen
(si toka,ndertesat dhe makinat) ne detyra te ndrysheme punuese,shoqeria duhet ta ndaj
prodhimtarine ne te mira dhe sherbime. Ajo duhet te vendosi kush do haje kavjar, dhe kush
pasul,kush do ngrah mercedes, dhe kush do udhetoj me autobus.
Sipas kesaj,çka eshte ekonomija ?Gjate tridhjet viteve te e fundit lemija e ekonomisë si
shkence eshte zgjeruar dhe ne te jane kyqur shume tema. Me te rendesishme jane ata sipas te
cilave ekonomija :
- Studjon se si ne ekonomi percaktohen çmimet punes, kapitalit dhe toka.
- Hulumton sjelljen e tregjeve finansiare, analizojn dhe shpernadajne kapitalin gjegjesishte
resurset finansiare.
- Analizon pasojat nga intervenimi i shtetit mbi efikasitetin e tregut.
- Hulumton shperndarjen e fitimit dhe propozon menyra si tu ndihemohet te verferive pa
mos u prishur mundesija e ekonomisë.
- Hulumton ndikimin e harxhimit te shtetit, tatimet dhe deficitin buxhetore per rritjen.
- Studjon ciklusin veperues, papunesine, gjegjesishte zhvillon politike ekonomike per
perparim dhe rritje ekonomike.
- Hulumton modelet per kembim midis shteteve , vlereson pengesat ne kembimin
nderkombetare , percjelle dhe analizon rritjen e shteteve ne zhvillim.
Regjistrimin e temave mundemi ta vazhdojme , por primare eshte se te gjitha keto tema
mund ti bashkojme ne nje definicion per ekonomine, shikuar ne aspektin e shoqerise:
Ekonomija eshte studim shkencore si shoqerija i perdeor mjetet qe te prodhohen
mallera te dobishem dhe ti shperndaj te njejtat ne njerez te ndryshem.
Ne baze te ketij definicioni per ekonomi jane dy ide kyqe:
1) Te mirat jane te pa mjaftueshme dhe 2) shoqerija duhet me doemos ne menyre efikase
ti perdori resurset e veta .
Udheheqja me resurset e shoqerise eshte shume e rendesisheme sepese resurset jane te
rralla dhe te kufizuara. Rrallitet do te thote se shoqerija ka resurse te kufizuara dhe per ate nuk
mund ti prodhoj gjithe te mirat dhe sherbimet qe i duan njerzit. Si qe eshte ne amviseri,
amviserija nuk mundet ti japi çdo anetari gjithçka qe ai ose ajo deshiron, ashtu dhe shoqerija nuk
mundet qe secilit individi ti ofroj standard te larte jetesor, nga i cili ai ose ajo tenton. Efikasiteti
dmth. kur shoqerija fiton me shumte prej resurseve te veta te rralla qe mundet.
Ekonomija eshte shkence qe na meson se si shoqerija udheheq me
resurset e veta te rralla.
Kur do te mund te prodhohen sasi te pakufizuara te te mirave materiale dhe kur te mund
te plotesohen deshirat apsolute te njerezve, njerezit si indivd nuk do te merziteshin per buxhetin
e te ardhurave te tyre, firmat nuk do te ishin shqetesuar per lartesine e harxhimeve te tyre, kurse
qeverite nuk do te shqetesoheshin per tatimet dhe harxhimin shteteror sepse nuk do te kishte
nevoj per zgjedhje dhe kompromis ndermjet efikasitetit dhe drejtesise. Me fjale te tjera, ne kesi
parajsi, nuk do te kishte te mira ekonomike,gjegjesishte te mira qe jane te pa mjaftueshme dhe
oferta e tyre eshte e kufizuar.
Ne kesi kushtesh nuk do te kishte nevoj per ekonomine si shkence. Pore asnje shoqeri nuk
e ka arritur utopine per mundesit e pakufizuara.Gjegjesishte te mirat mat. jane te kufizuara kurese
deshirat jane te pa kufizuara. Perderisa deshirat jane te pakufizuara,me rendesi eshte qe
ekonomija ne menyre me te mire ti perdori resurset e veta te kufizuara. Kjo na sjelle te nocioni
vendimtare i efikasitetit. Qensore e ekonomisë eshte te fillioj prje realitetit te pamjaftueshmerise
dhe pastaj te gjej menyr se si te rregullohet shoqerija e cila do te sjelli deri te perdorimi me
efikas i resurseve. Konkertishte, ekonomija prodhon ne menyre efektive kur nuk mundet te
prodhoj me shume se nje te mire pa mos prodhuar ma pak prej te mires tjeter.
Ndoshta jeni te habitur , ndoshta si njerz te rendomt nuk keni menduar keshtu per
ekonomine si shkence edhe pse ajo eshte e perditeshmje ne jeten tuaj.Tani te mundohemi te ua
afrojme principet e ekonomisë nepermjet te ashtuquajtures dhjete principet e ekonomisë.
2.Dhjete principet e ekonomisë
Fusha studjuese e ekonomisë bazohet ne disa ide themelore te cilat mund te perdoren ne
situata te ndrysheme. Te dhjete principet ne ekonomi jane te rradhitura ne tre grupe :1) si
individet sjellin vendime ; 2)si funksionojne individet bashkanrisht(bashkepunojne,konkurohen) ;
3)Si funksionon ekonomija nepergjithesi(princip agregacionit). Per pasqyre me te mire do te
hsfrytezojme tabelen ne vijim.
Tabela nr.1.1
Dhjet principet e ekonomisë
SI I SJELLIN
NJEREZIT
VENDIMET
1: njerezit ballafaqohen me kembim
2:harxhimi i diçkaje eshte ajo nga e cila
terhiqeni qe ta fitoni(harxhimi oportun).
3: njerezit racional mendojne ne margjinat
4: njerezit reagojne ne motivimet
5: tregetia mund te jete e mire per te gjithe
SI VEPROJNE
NJEREZIT
MVARESISHT
6: tregjet rendomt paraqesin menyre te mire te
organizohet aktiviteti ekonomik
7: shteti nganjeher mund ti permiresoj
rezultatet e tregut
SI FUNKCIONON
EKONOMIA
NEPERGJITHESI
8: Standardi jetesore ne vend varet prej
aftesise se saj qe te prodhoj te mira dhe
sherbime (produktiviteti)
9: kur shteti shtyp shume te holla ,çmimet
rriten
10:shoqerija ballafaqohet me kembim(trade-
off) ne afat te shkurter midis ifluacionit
dhe papunesise
2.1 Si individet sjellim vendime
Meqenese sjellja e ekonomisë e shpreh sjelljen e individeve qe e formojne, do ta fillojme
mesimin tone te ekonomisë me kater principet e sjelljes individuale te vendimeve. Me vone do te
shikojme se kjo eshte pjese e ekonomisë e njohur si mikroekonomi. Do te perqendrohemi ne
kater principet e pare te ekonomisë,sepse jane me te pershtaqem per hyrje ne dijenite e
komplikuara por interesante per ekonomine.
1) Njerzit ballafaqohen me kembim (trade- off)
Leksioni i pare per sjelljen e vendimeve eshte permbledhur ne thenjen: “Nuk egziston
drek pa te holla” . Qe te fitojme diçka qe duam, rendomte duhet te terhiqemi prej diçkaje tjeter
qe po ashtu e duam. Sjellja e vendimeve kerkon terheqje prej ndonje qellimi ne dobi te qellimit
tjeter. Meqenese ky tekst eshte liber, te marrim si shembull studentin i cili me doemods duhet te
vendosi si do ta shperndaj resursin e vet- kohen.Ai mund te harxhoj gjithe kohen duke studjuar
ekonomine, mundet ta harxhoj duke studjuar vetem matematike, ose mundet ta shperndaj kohen e
vet duke i mesuar te dy lemijet. Per çdo ore te kaluar duke mesuar nje lende ai largohet prej ores
te cilen ka mund ta kaloj duke mesuar lenden tjeter. Per çdo ore mesimi,ajo terhiqet prej nje ore
te cilen ka mund ta kaloj ne fjetje,shetitje me velosiped,shiqim tv., ose duke punuar honorar per
te fituar nje sasi te caktuar.Ose te shikojme shembullin e prinderve te cilit vendosin si ta
harxhojne buxhetin familjare. Ata mund te blejne ushqim,tesha ose te shkojne ne pushim.
Poashtu mundet te kursejne pjese prej buxhetit familjare per ditet ne pension ose ti shkollojne
femijet e tyre.Kure ata vendosin te harxhojne edhe ndoje denare ne keta te mira ata kane nje
denare me pak per harxhim per te mira tjera. Kure njerzit jane te organizuar ne shoqeri ata
ballafaqohen me lloj te ndryshme kembimi. Shembull klasik per kembim
eshte ai midis “pushkes dhe gjalpit”. Sa me teper harxhojme per mbrojtjen popullore, per
ti mbrojtur kufijet prej agresorve te huaj (armatim) aq me pak mund te blejme te mira per
harxhim per ta zmadhuar standardin tone (gjalpe).
Ne shoqerine moderne me rendesi te madhe eshte edhe kembimi midis ,mjedisit te
paster jetesore dhe nivelit te larte te te ardhurave. Ligjet te cilet kerkojne nga nderrmarrjet ta
zvogelojne ndotjen ti zmadhojne harxhimet e prodhimit te te mirave dhe sherbimeve. Pershkak te
shpenzimeve te medhaja keta ndermarrje ne fund ngelin me profit me te vogel, pagesa e rrogave
te vogela,percaktimi i çmimeve me te larta ose ndonje kombinim prej te tre alternativave. Sipas
kesaj edhe pse aktet ne lidhje me ndotjen na oferojne dobi prej mjedisit te paster jetesore dhe
shendet me te mire i cili vjen me ate, ata imponojne dhe harxhim i cili zvogelon te ardhurat e
ndermarrjeve ,punetoreve dhe bleresve. Kembim tjeter me te cilen ballafaqohet shoqerija eshte
ajo midis efikasitetit dhe drejtesise. Per efikasitetin folem me larte. Drejtesi dmth. Se dobite prej
atyre resurseve jane ne menyre te drejte te shperndare midis anetareve t shoqerise.
Me fjale te tjera efikasiteti nenkupton madhesine e petes ekonomike, kurese drejtesia
nenkupton si te ndahet peta. Shpeshehere kure dizajnohen politikat e qeverive keta dy qellime
jane ne kundershtim, ne konflikt.Kure qeverija bene rishperndarjen e fitimit prej te pasurve ne
dobi te te varefrive ,ajo e zvogelon shperblimin per punen e mundimeshme. Si rezultat i kesaj,
njerzit me pak punojne dhe prodhijne me pak te mira materiale dhe sherbime. Me fjale te tjera
,kure qeverija mundohet ta prese peten ekonomike ne me shume pjese te barabarta ajo behet
gjithnje me e voge. Ketu eshte e arsyeshme te thekesojme edhe diçka . fakti se njerzit
ballafaqohen me kembim vetevetiu nuk na tregojne çfar vendimesh ata do te sjellin ose duhet te
sjellin. Studenti nuk duhet te terhiqet nga mesimi i psikologjise vetem per ate se ashtu do ta
zmadhonte kohen ne disponim per te studjuar ekonomi. Shoqerija nuk duhet te ndalet ta mbroj
mjedisin jetesore vetem per ate se aktet ekologjike e zvogelojne standardin tone jetesore. Te
varferit nuk duhet ti lejme anesh vetem per ate duke i ndihmuar prishet motivacioni i punes.Pa
marre parasyshe kete respektimi i kembimit te gjerave midis tyre ne jete eshte e rendesisheme
,sepse njerzit tentojne te sjellin vendime te mira vetem nese i kuptojne opcionet qe i disponojne.
II ) Shpenzimi Oportun
Shpenzimi oportune eshte gjithe ajo ( e mire,sherbim,shfrytezim) nga e cila duhet te
terhiqemi per te fituar diçka tjeter (te mire,sherbim,shfrytezim). Pershkak se njerezit ballafaqohen
me kembim, sjellja e vendimeve kerkon krahasime te shpenezimev edhe dobive nga aksinet e
ndryshme.Pore ne shume raste,shpenezimi i nje akscion nuk eshte aq i dukeshem si qe duket ne
shikim te pare. Psh. Te marrim rastin per prurjen e vendimit a te shkohet ne fakultet. Dobija
(fitimi) eshte pasurim intelektual dhe mundesi per te gjetur vende me te mira te punes.Por ku
qendron shpenzimi? Per tu pergjigjur ne kete pyetje,me siguri do te permendni te hollat e
harxhuara per shkollim,libera, dhome dhe udhetim. Megjithese kjo permbeledhje nuk e pasqyron
realishte ate se nga çka jeni terehequr ( larguar) per te kaluar nje vit ne fakultet..
Problemi i pare i lidhur me kete pergjigje eshte se permbledhja e shpenzimeve te
mundeshme perfeshine disa pune qe nuk jane ne kuptimin e vertete shpenzime per studim ne
fakultet.Por edhe nese terhiqeni nga fakulteti, do te ju duhet vende fjetje dhe ushqim.
Vendebanimi dhe ushqimi do paraqesin shpenzimet per studimet vetem per shumen qe eshte me
e shtrenjet se vendebanimi dhe ushqimi kure studjoni ne krahasim me situaten kure nuk studjon.
Gjegjesishte shpenzimet per banim dhe ushqim ne fakultetin tuaj mund te jete me i vogel se prej
qirase dhe te dhenave per ushqim qe do
ti paguanit sikur te jetonit ne banesen tuaj. Ne kete rast kursimet nga banimi dhe
ushqimi shfrytezohen per shkuarjaene fakultet. Problemi i dyte ne ne logaritjen e
shpenzimeve eshte se ajo e mohon shpenezimin ma te madh per shkuarja ne fakulte- kohen
tuaj.Gjeresa e kaloni vitin duke ndegjuar ligjerata, duke lexuar libera dhe shkruar pune
seminarike, nuk mund te shpenzoni kohen tuaj ne ndonje vend pune. Per shumicen e studenteve
rrogat nga te cilat terhiqen per te studjuar jane shpenezimi me i madhe per aresimin e tyre. Ne
literature ceket rasti me basketbollistin e njohtur te NBA-se ne SHBA Kobi Brajan, i cili e ka
lene kohen per te shkuar ne universitet dhe i eshte perkushtuar trajnimeve per basketboll. Ai me
shume e ka çmuar shpenezimin oportun per kohen e humbur per trajnim te basketbollit dhe ne
funde i eshte paguar mundi: Te ardhurat e tij si basketbollist profesionist jane shume me te
medhaja se sa qe do te mirrte rroge si nje i diplomuar ne universitet.
Shpenzimi oportun ne nje te mire eshte ajo nga e cila duhet te terhiqemi per te fituar
nje te mire. Kur sillen çfaredo vendimi, psh. A te shkohet ne fakultet, ata qe vendosin duhet te
jene te vetedijshem ne shpenzimet opartune, te cilet e permbajne aksionin e marre.
Ne boten e resurseve te rralla njerzit çdohere ballafaqohen me mundesin qe te
zgjedhin nemes mundesive alternative per perdorimin e resurseve. Atehere nje gje eshte e
sigurte: perderisa ndermjet alternativave te ndryshme per perdorimin e resurseve te kufizuara
vendosni per njeren, automatikishte leshoni mundesine per te shfrytezuar alternativat tjera te
resurseve.Kjo eshte teza per shpenzimin oportun.Ai praktikishte eshte i lidhur me humbjen e te
ardhurave lidhur me alternativen e perdorimit te resurseve. Meqenese resurset kane me shume
alternativa te mundeshme te perdorimit ,shpenezimi oportun perhere nderlidhet me me vleren me
te larte ose me alternativen me te pershtatur te mundeshme te perdorimit te resuresit perkates. Ne
pjesen tjeter te liberit me poshte do te shohim se duhet te behet dallimi ndermjet fitimit llogarites
dhe fitimit ekonomik I cili eshte i korigjuar per shumen e shpenzimeve oportune dhe jo vetem per
shpenzimet faktike.
III) Ndryshimet kufitare (margjinale)
Ekonomistet perdorin termin ndryshime kufitare per te pershkruar aftesite e vogela
plotesuese te planit ekezistues te aksionit. Shpesh perdoret termi margjinal,ne baze te gjuhes
angleze.
Vendimet ne jete pothuajse kurre nuk jane bardhe – zi, por perfeshijen nijans te perhimet.
Gjate afatit te provimeve, vendimi juaj nuk perbehet krejtesishte qe ju te hiqni dore nga provimet
ose te mesimit 24 ore ne dite, por a te kaloni edhe nje ore duke i perseritur shenimet nga
ligjeratat, ose te shikoni Tv. Ne shume raste njerezit i sjellin vendimet me te mira duke menduar
per madhesit kufitare. Psh. Te supozojme se kerkoni keshille nga miku juaj per ate se sa vite do
tu nevoiten per shkollim . Per deri sa ai u bene krahasime per dikend qe ka doktoraturen dhe per
nje tjeter qe e ka leshuar shkollimin, do te mundeni te vereni se ky krahasim nuk do te ju ndihmoj
qe te mund te vendoseni. Ju keni arsimin paraprak dhe me siguri tani mendoni a te vazhdoni edhe
nji apo dy vite ne arsim (shkollim) . Per ta sjelle vendimin, duhet te dini dobit (fitimet)
plotesuese qe mund te fitoni gjate nje viti te studimeve( te ardhura me te larta gjate jetes dhe
kenaqesi ne mesim ) dhe shpenzimet plotesuese qe do te paraqiten (shkollimi, dhe mjetet te cilat
nuk do ti keni gjersa jeni ne shkollim).Duke krahasua fitimet e kufizuara dhe shpenzimet e
kufizuara mund te vleresoni se sa viti plotesuse i studimeve do te ju paguhet .Si sembull tjeter do
te marrim rasin e aviokompanis e cila mendon sa do tu paguaj udhetareve qe jane duke pritur ne
rradhe. Te themi se fluturimi i nje aeroplani me 200 karrike aviokopanise i kushton 100.000$. ne
kete rast shpenezimi mesatar per nje karrike eshte 100.000$/ 200. ose 500$.Ne baze te kesaj,
dikush munde te perfundoj se aviokompania asnjhere nuk duhette shesi bileta me çmim ma te
vogel se 500$ . Mirepo aviokompania mund ta zmadhoj fitimin e saj duke menduar ne madhesit
kufitare. Paramendoni nese aeroplani do te duhej te fluturoj me dhjete vende te lira, dhe udhetari
i cili eshte ne listen e fluturimeve i gatshem per ete vend do te paguaj 300$. A do te duhej
aviokompania te shesi bileten ? Kupetohet se duhet ta shesi. Nese ne aeroplan ka karrike te lira,
shpenzimi edhe i nje udhetari eshte i parendesishem. Edhe pse shpenezimi mesatar i nje udhetari
eshte 500$, shpenezimi kufitar perputhet me çmimin e lançpakektit, qe do ta fitoj udhetari
plotesues. Perderisa udhetari ne listen e prtjes paguan me teper se shpenzimi kufitar,per
agjencionin do jete profitabile t’i shesi bileten. Si qe tregojne keto shembuj,kure mendojne
per madhesit kufitare , individet dhe ndermarrjet mund te sjellin vendime te mira. Njeriu racional
merr ndonje aksion, vetem dhe neqoftese vetem , kure fitimi kufitar prej stj aksioni e kalon
shpenezimin kufitar.
IV) Individet reagojne ne motivimet( motivacion)
Per deri sa njerzit sjellin vendime kure bejne krahasim ndermjet fitimit dhe
shpenezimt, sjellja e tyre mund te ndryshoj kur te ndryshojne shpenzimet ose fitimet. Dmth.
Njerezit reagojne ne motivacionet. Kure çmimi i molles rritet, atehere njerzit do te vendosin te
hajne me teper dardha dhe me pak molle, sepese shpenzimi per te blere molle eshte me i madhe.
Ne te njejten kohe pronaret e pemishteve te mollave vendosin te punesojne me shume punetore
dhe te mbledhin me shume molle,sepese fitimi (interesi ) prej shitjes se mollave eshte me i
madhe. Si qe do te shikojm ne vazhdim, efekti i çmimit ndaj sjelljes se blereseve dhe shitesve ne
treg ne kete raste ne tregune e molleve eshte e rendesishme te kuptojme funksionimin e
ekonomisë.Ne litereture eshte formuar termi per njeriun si „homo economicus“ perndryshe matja
e tij per fitimet dhe shpenzimet,dhe maksimumi i fitimit pre4j çdo vendimi te atij..Kreatoret e
politikes,asnjhere nuk duhet te harrojne motivimet, per arsye se ,si qe do te shikojm ne vazhdim,
shume politika i ndryshojne fitimet dhe shpenzimet mbi te cilat ballafaqohen njerezit, dhe prej
atje e ndryshojne sjelljen e tyre. Psh. tatimi i benzines i inkurajon njerezit te ngrahin vetura me te
vogela te cilat hrxhojne me pak benzine.
Gjithashtu ai i inkurajon njerezit qe me teper te shfrytezojne transportin publik ne vend qe
ata vete te ngrahin veturen edhe ata ata te jetojne me afer vendit te punes.
Kur kereatoret e politikes nuk do te vlersojne drejte se si politika e tyre ndikon ne
motivacionet,ata do te munde te kene rezultate te cilet edhe ata nuk i kane paramenduar ashtu.
Psh. ne literature permendet politika publike per sigurimin e trafikut. Ne SHBA as
Hulumtimeve te medhaja jane parapare problemet ne trafik dhe kane vendosur qe
sigurimi te permiresohet me rrypat sigurues qe i ka çdo veture. Me perdorimin e tyre zmadhohet
mundesija te mbijetohet fatkeqesia e madhe e nje aksidenti. Tani do shohim se si ligji per rrypat
sigurues e ndryshonlogarine e fitimeve dhe harxhimeve,te cilen e bene shoferi racional. Rrypat
sigurues i bejne aksidentet e trafikut me pak te shtrenjet nga aspekti i shoferit, sepese e
zvogelojne mundesine per lendim dhe vdekje.Sipas kesaj ,ligji per perdorimin e rrypave sigurues
zvogelon dobite nga vozitje e ngadalesuar dhe ekujdesur. Njerezit reagojne ne rrypat sigurues
sikurse qe do tereagonin ne permiresimin e kushteve te rruges, me shpejtesi me te madhe dhe
kujdes me te vogel gjate vozitjes. Rezultati i fundit i ligjit mbi rrypat sigurues prape eshet numer
me i madhe i fatkeqesive te komunikacionit.
2.2 Si veperojne individet bashkanerishte
Kater principet e para na treguan se si individet i sjellin vendimet e tyre, meqenese rruget
jetesore (te veprimit) te individeve kryqezohen, shume nga keta vendime ndikojne jo vetem ne ne
individin pore edhe ne njerezit tjer me te cilet jane ne interakcion. Tre perincipet e ardheshem
nga tabela 1.1. shpjegojne si indived bashkanrishte veprojn. Ne kete liber , principet :
5) tregetija eshte e mire per te gjithe 6) ekonomija e tregut eshte menyre e mire per
organizimin e aktivitetit ekonomik 7) shteti i permireson rezultatet e tregut, jane te perpunuar
edhe ne pjesen e mikroekonomisë (kreu 4 oferta dhe kerkesa, kreu 9 tregu I faktoreve te
prodhimetarise, 10) ekonomia e mireqenies- shteti dhe bizenesi) pore dhe ne pjesen e
makroekonomisë- keru per ekonomine nderkombetare dhe perparesite komparative. Prandaj ketu
nuk perqendrohemi me gjeresishte ne te njejtat.
2.3. Funksionimi i ekonomisë nepergjithesi ( makroekonomija)
Me larte u njoftuam me ate si individet sjellin vendime dhe si individet varesishte
ndikojne njeri ne tjeterin. Te gjithe keta vendime dhe interakcione bashkanerishte e perbejne ate
qe mund te quhet “mikroekonomi”. Tri principet e fundit prej tabeles 1.1. jane te lidhura me
funksionimin e ekonomisë nepergjithesi (makroekonomine). Makroekonomija mirret me rritjen
ekonomike (principi 8: standardi jetesore dhe produktiviteti) politiken monetare dhe pyetjet ne
lidhje me te hollat (principi 9) dhe problemi i papunesise i cili ne themel ne afat te shkurter
perputhet ne zgjedhje (principi 10). Edhepse pyetjet makroekonomike jane ne numer me te
madhe se keta tre, duhet ti keni parasyshe keto principe te makroekonomisë sidomos pershkak te
konfiktit dhe mosperputhjeve te politikes makroekonomike prej disa koncepteve te teorise
makroekonomike per te cilen do te behet fjale me poshte.
3. Tre pyetjet qendrore ekonomike
Meqenese prodhimetarija e çdo ekonomije eshte e kufizuar prej resurseve te
saja dhe diturive teknologjike ,çdo shoqeri pamarreparasyshe a eshte e pasur ose e varfer
medoemod te zgjedh se si do ti shperndaj resurset sipas principit te kembimit dhe efikasitetit. Me
fjale te tjera çdo shoqeri duhet te kete menyre me te cilen do te percaktoj 1) cilat mallera do ti
prodhij 2) si do te prodhohen te mirat materiale 3) per cilin do te prodhohet.
Tre pyetjet themelore te organizimit ekonomik çka ,si ,per cilin te prodhohet jane pyetje
kyqe edhe sot si qe kane qene ne fillimin e civilizimit bashkohore. Ti shikojme me afer Cilat
mallera te prodhohen dhe me çfare sasije
Shoqeria medoemos duhet te percaktoje sa prej çdo te mire do te prodhoj prej struktures
te shume te mirave, dhe kure do ta prodhoje. A do te prodhojme sot ushqim te ngrire ose
kemisha. Kemisha shume kualitative ose me pak kualitative. A do ti perdorim resurset e
kufizuara per prodhimin e te mirave per harxhim (ushqim te ngrire) te cilat do ta zmadhojne
harxhimin sot ose te mira ivestuese (makina dhe aparate per procesin e prodhimit te cilet do ta
zmadhojne harxhimin neser.
Si do te prodhohen te mirat. Shoqerija duhet te percaktoj kush do ta kryej
prodhimetarine , me cilat mjete dhe me çfare teknike prodhuese do ta beje ate. Kush do te mirret
me bujqesi,dhe kush me hulumtim. A do te fitohet energjija elektrike prej naftes ,hidroresurseve
eres ose do te kemi energji nukleare. Me pak ose me shume ndotje te mjedisit jetesore. Ne baze te
ketyre vendimeve eshte i madhe ndikimi i shpenzimeve te prodhimit ne njesi produkti.
Per cilin do te prodhohen mallerat.
Njera prej detyrave kyqe te çdo shoqerije eshte te percaktoj kush do ti perjetoj frytet e
mundimeve ekonomike. Me fjale te tjera domth. Si do te shperndahet produkti shoqerore. A do te
behet shperndarje ndermjet amviserive te ndrysheme ,a do te behet midis shume te verferve dhe
shume te pasurve. A do te marrin te ardhura te medha menaxheret,punetoret ose pronaret e
kapitalit dhe tokes. Ketu ne pjes te madhe vjen pyetje e efikasitetit dhe drejtesise, te cilen me
poshte do ta shikojme si hyrje normative dhe pozitive ne ekonomi.
Ne perpunimin e dilemes ekonomike, çka, si dhe per cilin do te prodhohet do te
shfrytezojme dy hyrje(qasje):
- ndryshimi i çmimit te te mires e cila ne menyre transparente paraqet me shume
ose me pak varferine ne kuptimin ekonomik.
-shperndarja e fitimit.
1.Ndryshimi i çmimit dhe varferija ne kuptimin ekonomik.
Kure behet fjale per çmimin si tregues i varferise ne kuptimin ekonomik ne literaturen , si
shembull figurativ mirret çmimi i naftes sidomos ne periudhen e krizes se naftes ne vitin 1973/74
,1979/80.
Levizjet dramatike te çmimit te naftes jane te njohtura si gjendje e tmerreshme . Ne
periudhen e pare çmimi eshte zmadhuar tre here ndersa ne rastin e dyte dy here. Pore çmimet e
larta te naftes nuk ishen te perjeteshme. Pse dhe si ndodhi ajo. Ne pjesen me te madhe te ketij
teksti do te behet fjale si njerezit ndikojne ne ndryshimin e çmimeve. Rregulla eshte kure çmimi i
ndonje te mire zmadhohet , harxhuesit mundohen ta shfrytezojne me pak , pore prodhuesit
mundohen ta shesin (prodhojne ) me shume .Gjegjesishte nje reaksion i tille i udhehequr nga
çmimi qe ndodhe ne treg eshte pjese e mekanizemit ne baze te cilit nje numer i madhe i shoqerive
percaktojne çka ,si dhe per cilin te prodhohet.
Te shikojme si ekonomija prodhon produkte dhe sherbime permes shembullit te
naftes.Kure çmimi i naftes zmadhohet ne menyre drastike çdo ndermarrje do te mundohet ta
zvogeloj shfrytezimin e produkteve q permbajne nafte. Fabrikat kimike zhvillojne supstitute
artificiale per imputet petrokimike, aviokompanite kerkojne aeroplane me ekonomik ,rryma
elektrike me shume prodhohet ne aparaturat qe perdorin qymyr. Te perfundojme : çmimet me te
larta te naftes e detyrojne ekonomine te prodhoj ne menyre (si ) gjate se ciles do te perdoret me
pak nafte.
Zmadhimi i çmimit te naftes mund te ndikoj edhe ne ate çka do te prodhohet.
Nderrmarrjet dhe amviserite e zvogelojne perdorimin e produkteve te naftes te cilat jane bere
shume te shtrejta. Amviserit per ngrohje me teper perdorin gazin ,dhe blejne vetura me te vogela
dhe me ekonomike. Ata qe shkojne ne pune bashkohen ose perdorin transportin publik.Me fjale
te tjera çmimet e larta te naftes jo vetem qe e zvogelojne kerkesen per produkte te lidhura me
naften por e zmadhojne kerkesen e substituteve. Zmadhohet çmimi i substituteve dhe e nxit
prodhimintarin e tyre me te madhe. Te perfundojme. Zmadhimi i çmimit te naftes nxit perseri
permes tregut shoqerija te vendosi çka do te prodhoj, a ajo eshte zvogelimi i produkteve te naftes
dhe zmadhimi i produkteve substitute: konstruktohen vetura me te vogela, hulumtohen burime
energjetike per te cilet nuk eshte e nevojshme nafta.
Ne fund, me çmimin e naftes do te pergjigjemi dhe ne pyetjen per te cilin prodhohet.Te
ardhurat e OPEK-ut prej shitjes se naftes u zmadhuan prej 35 miljardeve dollare amerikan 1973
pothuajse ne 300 miljarde amerikan 1980 . Pjese me e madhe prej zmadhimit te te ardhurave
kane qene te harxhuara per produkte te prodhuara ne vendet perendimore industriale. Shtetet
importuese te naftes hoqen dore nga pjesa e madhe e prodhimetarise se tyre ne kembimin per
import te naftes. Dmth.zmadhimi i çmimit te naftes e zmadhoj fuqine blerese te vendeve te
OPEK-ut, nderesa e zvogeloi fuqine blerese te importueseve te naftes ( Gjermanise dhe
Japonise).
Me larte pame se si tronditjet e naftes ne OPEK bene alokacion ne resurset e varfera
midis konkurenteve te nevojshem.
2. Distribuimi i te ardhurave.
Distribuimi i te ardhurave ( ne nje shtet ose ne bote ) na tregon si te ardhurat ndahen
midis grupeve te ndryshem ose individeve. Distribuimi i te ardhurave eshte ngushte i lidhur me
pyetjen per ate, çka ,si dhe per cilin te prodhohet.
Tabela nr.1.2.
Popullata boterore dhe te ardhurat
Vendet e varfera Vendet me te ardhura
mesatare
Vendet e
pasura
Te ardhura per kok
banori
231 1154 15.690
%prej
popull.boterore
35 49 16
% prej te
ardhurave boterore
2 18 80
Burimi: World bank, World Developement Report 1998-99
Te ardhurat per banore paraqetperafersishte tregues per standardin jetesore per çdo grupe
vendesh. Prej tabeles mund te shihet se me shume te ardhura ka ne vendet e zhvilluara ne te cilat
jeton 165 e popullates boterore. Keta dallime ne te ardhura parashtrojne shume pyetje edhe pere
shoqerine edhe per ekonomine.
Per cilin te prodhohet ? Per 16% te popullates e cila jeton ne vendet e zhvilluara
industriale. Pergjigjeja per te cillin prodhohet parashikon edhe pyetjen çka te prodhohet. Sipas
shembullit prodhimetarija boterore eshte e drejtuar kryesishte kah ata prodhime dhe sherbime qe
harxhohen ne vendet e pasura. Per tu pergjigjur ne pyetjen si prodhohen produktet ,me pare duhet
te bejme pyetjen Pse ka dallime te medha ne te ardhura midis grupeve te ndara ? Ne vendet e
varfera nuk ka mjafte makina ndersa numer i vogel i njerezve kane arsimim teknik dhe
profesional. Ne nje vend te industrializuar puntori mund te perdor paisje per germim dhe te beje
per kohe te shkurter detyre per te cilen ne vendet e varfera ka nevoje per shume puneteor po qe se
punohet me lopate. Te perfundojme: puneteoret ne vendet e varfera jane me pak produktiv sepse
punojne ne kushte jo te favorshme. Te ardhurat distributohen ne menyre jo te barabarte ne suazat
e nje vendi njelloj si midis vendeve. Faktoret e larte pjeserishte mundet ti pershkruhen edhe rastit
te nje vendi. Pore ne rastin e nje vendi duhet te mirren edhe dy faketore plotesues.
E para, te ardhurat individuale nuk rrjedhin vetem nga puna por edhe nga pronesia mbi
mjetet ( toka, ndertesat,mjetet koorporative ). Kure krahasohet e ardhura nacionale nuk eshte me
rendesi cili anetar i polullit i fiton keto te ardhura, mirepo gjate vleresimit te distribuimit te te
ardhurave mbrenda vendit ajo eshte e rendesisheme.
E dyta, shoqerija mund te sjelle vendim a do te marre hapa per ndryshim te distribuimit te
te ardhurave . Ekonomija e prones shteterore don te krijoj shperndarje proporcionale te te
ardhurave dhe pasurise. Ne ekonomine me pronesi private psaurija dhe fuqija koncentrohen ne
duaret e nje numeri te vogel njerzish. Shkalla deri te e cila te ardhurat ne menyre jo te barabart
shperndahen ne suazat e nje vendi ne menyre direkte ndikon ne pyetjen per te cilen prodhohen
produktet. Psh. Ne Brazil ku 20% e familjeve marrin 64% te te ardhurave , numeri i madhe i
njerezve do te punojne si ndihmes shtepijak,shofere dhe sherbeteor. Ne danimarke ku me te
pasurit 20% e popullates fitojne 35% e te ardhurave nacionale, shume pak njerez munden ti
lejojne vetes te punesojne sherbetore.
4. Mikroekonomia dhe makroekonomia
Shume dege te shkences mesohen ne nivele te ndrysheme .Ekonomia gjithashtu mesohet
ne nivele te ndrysheme.Ne mund ti studjojme vendimet e amviserive individuale dhe
nderrmarrjeve ose interakcionin e amviserive dhe ndermarrjeve ne tregjet e te mirave konkrete
dhe sherbimeve. Poashtu mund ta studjojme funksionimin e ekonomisë nepergjithesi,e cila
paraqet vetem mbledhjen e aktivitetve e te gjithe sjellsive te vendimeve ne te gjitha tregjet.
Numer i madhe i ekonomisteve jane specializuar per dege te caktuara te shkences
ekonomike . Ekonomistet e punes ballafaqohen me problemet e tregut te punes . Ekonomistet
urban ballafaqohen me problemet e qytetit, shfrytezimin e tokes ndertimore,transportin etj. S’ka
nevoj te behet klasifikimi I degeve ekonomike sipas fushes se jetes ekonomike kur interesohem
per pyetje standarde: çka ,si dhe per cilin te prodhohet. Deget e ekonomikes mund ti
klasifikojme edhe sipas qasjes qe perdoret. Ekziston ndarje e pergjitheshme e pranuar sipas se
ciles kemi qasje ne mikro dhe makro ekonomi. Ekonomija tradicionalishte eshte e ndare ne dy
fusha te gjera: mikroekonomi dhe makroekonomi.
Adam Smithi me te drejte mund te llogaritet si themelues i mikroekonomisë (pasurija e
poujve 1776), dege e ekonomisë e cila me kohe eshte marre me sjelljen e entiteteve individuale si
qe jane: tregjet ndermarrjet dhe amviserite.Per dallim nga mikroekonomia, makroekonomia eshte
dege e ekonomisë e cila merret me mundesite e pergjitheshme te shoqerise. Makroekonomine ne
formen bashkohore e ka kyqur Xhon Majnard Kejnz ne vitin 1936 me liberin : Teorija e
pergjitheshme per punesim ,kamaten dhe parat.
Mikroekonomia eshte shkence per ate se si amviserite dhe ndermarrjet sjellin vendime
dhe si jane interaksionet etyre ne tregjet konkrete. Makroekonomia eshte shkence per fenomenet
ekonomike qe vlejne per gjithe ekonomine. Mikroekonomisti psh. Do te mund ti studjoj efektet
prej kontrolles te qirave lidhur me banimin ne Nujork, ndikimi I konkurences se huaj ne
industrine automobilistike ne amerike ose efektet e mesimit te obligueshem qe ndikojne ne
fitimin e punetoreve. Ne Maqedoni mikroekonomia do te mund ta studjoj sjelljen e firmave te
privatizuara ne treg ose harxhimin e punetoreve qe jane ne falimentim. Makroekonomisti mund ti
studjoje efektet prej huas nga ana e qeverise , ndryshimet e shkalles se pa punesise me kalimin e
kohes se politikat alternative per ta nxitur rritjen e standardit jetesore. Ne Maqedoni
makroekonomistet mirren me rritjen , produktivitetin e ulet , kursin fiks devizor, ndryshimet
strukturale per shkak te pagesave jo te harmonizuara. Mikroekonomia dhe makroekonomija jane
ngushte te thurura . meqenese ndryshimet ne ekonomi mvaren prej vendimeve te miljona
individeve eshte e pa mundur te kuptohen levizjet makroekonomike pa shikuar lidhjet midis
vendimeve mikroekonomike.Psh. makroekonomisti mund te studjoj efektin e zvogelimit te
tatimit federal ne te ardhura ne prodhimetarine e pergjithshme te te mirave dhe sherbimeve. Per ti
analizuar keto pyetje ai ose ajo doemos duhet te shikojne si efektet e zvoglimit te shkalles se
tatimeve ndikojne ne vendimet e amviserive per ate sa te shpenzojne per te mira dhe sherbime.
5.Ekonomia pozitive dhe normative
Ne studimin e ekonomisë rendesi te madhe ka dallimi ndermjet ekonomisë “pozitive” dhe
dhe asaj “normative”.
Ekonomia pozitive perfeshine sqarime objektive per ate se si funksionon ekonomia.
Ekonomia normative jep udhezime tabazuara mbi aftesite e gjyqeve objektive ose subjektive. Te
bejme sqarim mbi kete.Kur ekonomistet mundohen ta sqarojne boten, ata jane shkenctare. Kure
ata mundohen te ndihmojne ne te mire te saj ,ata jane deshmitare.
Per ti sqaruar te dy llojet e konomisteve, do te fillojm me studimin e terminologjise.
Meqenese skenctaret dhe deshmitaret kane caqe te kunderta, gjuha e tyre ndryshon. Marre
nepergjithesi , per boten ekzistojne dy lloj qendrimesh. Njeri eshte pozitiv. Qendrimet pozitive
jane deskritive dhe ata na mesojne si eshte bota. Qendrimet normative jane ne forme te
propozimit dhe ata na mesojne se si duhet te te jete bota. Dallimi kryesore ndermjet qendrimeve
normatevi dhe atyre pozitive eshte ajo se si çmohet validiteti i tyre. Ne princip nuk mund ti
vertetojme ose ti anulojme qendrimet pozitive me kontrollimin e fakteve. Ekonomisti munde ta
vleresoj qendrimin pozitiv me analizimin e te dhenave per ndryshimin e variableve ekonomike te
cilat jane mjete te opservimit (vezhgimit). Perkunderejte kesaj vlerat e qendrimeve noremative
kyq vlera, si dhe fakte.Qendrimi normativ nuk mund te vleresohet vetem ne baze te te
dhenave.Vendimi per ate se çka eshte e mire dhe çka eshte politike e keqe nuk eshte pyetje vetem
e shkences. Kjo perfshin edhe shikimet tona mbi etiken,religjionin,dhe filozofine politike.
Kupetohet, qendrimet pozitive dhe ata normative mund te jene te lidhura . Shikimet tona pozitive
per ate se si funksionon bota ndikon ne shikimet tona normative ne ate se kush jane politika te
deshirueshme. Psh. Qendrimi se qiramarrja minimale paraqet papunesine (qendrim pozitiv),
derisa eshte e saket , munde ta hedhim perfundimin sepse qeveria duhet ta rrise qiramarrjen
minimale (qendrim normativ). Megjithe ate , qendrimet tona normative nuk mund te dalin vetem
nga analiza normative. Per te sjell vendime do te duhet edhe analiza pozitive dhe perfundime me
vlere. Duke mesuar ekonomine, duhet te kemi parasyshe dallimin ndermjet qendrimeve pozitive
dhe nomative. Ne kete kontekst , nje pjese e mire e ekonomisë mundohet te sqaroj si funksionon
ekonomia. Per ate nuke eshte rallitet qe qellimi i ekonomisë qe ta permiresoje funksionimin e
ekonomisë. Te perfundojme: Kure njerezit bisedojne per ekonomine shpeshhere bejne gabime
duke i perzier pyetjet e fakteve me pyetjet e drejtesis.Ekonomia pozitive pershkruan faktet e nje
ekonomie- si ,çka dhe ker kend te prodhohet dhe sjelljen e tyre. Ekonomia normative kyq te
drejta etike dhe sjelle perfundime te vlefshme per pyetjet çka, si dhe per kend te prodhohet. Psh.
A do te duhet te ndalohen lloj lloj produktesh ushqimore ose barera. Per pyetjet e natyres
normative nuk ka pergjigje te drejta dhe jo te drejta sepse ata perfeshine etiken dhe perfundimet
me vlere por jo faktet. Ata mund te zgjidhen vetem me pyetje, shqyrtim dhe vendim politik, dhe
jo me vete analizen ekonomike.Ekonomia ne asnje menyre nuk guxon te shfrytezohet per tu
treguar se nje gjyq normativ eshte i sakte kurse tjeter i gabuar.e gjithe kjo mvaret pre
preferencave te individit dhe shoqeris (politikes) te cilet duhet te zgjedhin. Por ekonomia pozitive
mund te perdoret per cekjen e detaleve te pasojave nga zgjedhja e bere.
Kapitulli 2
METODAT E EKONOMISË
1. Ekonomisti si shkëncëtar dhe këshilltar
Çdo fushë shkencore e ka terminologjinë e vet dhe mënyrën e vet të menduarit.
Matematikanët flasin për aksioma, integrale dhe fushat e vetktorëve. Psikologët flasin për egon,
identitetin dhe disonancën konjuktive. Juristët flasin për veprat penale, deliktet dhe forcën
obliguese të premtimit.
Edhe ekonomia nuk dallohet shumë. Oferta, kërkesa, elasticiteti, veprimtaria komparative,
teprica shpenzuese – këto termine janë pjesë nga gjuha e ekonomistëve. Në kapitujt që vijojnë,
do të ballafaqoheni me shumë termine të reja dhe disa fjalë të njohura të cilat ekonomistët i
përdorin në mënyrë të specializuar. Do të shihni se vlera e tij gjendet në aftësinë e tij t’ju sigurojë
mënyrë të re dhe të dobishme të menduarit për botën në të cilën jetoni.
Destinimi i vetëm, njëherit dhe më i rëndësishëm i këtij libri është t’ju ndihmojë ta
mësoni mënyrën e të menduarit të ekonomistëve. Kuptohet, si nuk mund të bëheni brenda natës
matematicientë, psikolog ose jurist, ashti edhe për të mësuarit të mendohet si ekonomist do të
duhetë kohë e caktuar. Të menduarit si ekonomistë mund ta sundoni tërësisht vetëm nëse, përveç
njohjes dhe pranimit të metodologjisë së ekonomisë, e zgjeroni edhe në përdorimin aktiv dhe të
përditshëm mbi shembujt praktik.
Para se të hymë në përmbajtjen dhe detajet e ekonomisë, është e dobishme që të japim një
pasqyrë për atë se si ekonomistët i prijnë bptës. Në këtë kapitull flitet për metodologjinë e
ekonomisë si fushë shkencore. Çfarë i bënë të dallohen ekonomistët? Ç’do të thotë të mendohet
si ekonomist?
Do të thotë këtu bëhet fjalë për veglat e analizës ekonomike. Për shembull, më mirë
ndjeheni nëse preni dru me sharrë elektrike. Do të thotë çdo aktivitet, gjegjësisht disiplinë
përfshinë edhe veglat. Veglat mund të jenë materiale, si maqinat për prerjen e druve, ose
jomateriale si aftësia për të servuar gjatë tenisit. Do të thotë në këtë kapitull theks do t’i vëmë
sundimit të veglave të zanatit ekonomist. Por ekonomisti mund të paraqitet në rol të dyfishtë:
ekonomisti si shkencëtar, kur lëndës i qaset me objektivitet shkencor (qasje pozitive);
ekonomisti si këshilltar kur merrë pjesë në krijimin e politikës ekonomike të qeverisë (qasja
normative).
A) Ekonomisti si shkencëtar. Ekonomistët përpiqen ta sqarojnë lëndën e tyre të të
shprehurit me objektivitet shkencor. Ata qasen drejt studimit të ekonomisë, pothuaj në të njëjtën
mënyrë si fizikanti i qaset lëndës së hulumtimit dhe biologu i qaset studimit të jetës: zhvillojnë
teori, grumbullojnë të dhëna, dhe pastaj i analizojnë këto të dhëna, duke u orvatur që t’i
verifikojnë ose t’i demantojnë teoritë e tyre.
Në shikim të parë tingëllon çuditshëm kur themi se ekonomia është shkencë. Gjegjësisht,
ekonomistët nuk shfrytëzojnë teste, epruveta ose teleskopë. Por, megjithatë thelbi i shkencës
është metoda shkencore – zhvillimi objektiv dhe testimi i teorive për atë se si funksionon bota.
Kjo metodë e hulumtimit është po aq e zbatueshme në studimin e ekonomisë nacionale, sa vlen
edhe për studimin e gravitacionit të tokës ose evolucioni i llojeve. Në të vërtetë duhet ta
respektojmë atë se shkenca në tërësi nuk është asgjë më shumë nga rafinimi i të menduarit të
përditshëm.
Edhe pse qëndrimi i tillë është valide për shkencat shoqërore, siç është ekonomia, po
ashtu edhe për shkencat natyrore, si për shembull fizika, shumica e njerëzve nuk janë mësuar që
ta shohin shoqërinë mes syve të shkencëtarit. Prandaj, në këtë kapitull do t’i shqyrtojmë disa nga
mënyrat (metodat) të cilat i përdorin ekonomistët, kur e zbatojnë qasjen e shkencës që ta
provojnë si funksionon ekonomia.
B) Ekonomisti si këshilltar. Shumë shpesh nga ekonomisti kërkohet që t’i sqarojë shkaqet
për ngjarje të caktuara ekonomike. Për shembull, pse papunësia është më e madhe te popullata e
grave se sa te meshkujt? Ndonjëherë nga ata kërkohet që t’i komentojnë politikat për
përmirësimin e rezultateve ekonomike. Për shembull, çfarë duhet të bëjë qeveria për ta
përmirësuar mirëqenien e grave? Kur ekonomistët përpiqen ta sqarojnë botën, ata janë
shkencëtarë. Kur ata përpiqen të ndihmojnë në përmirësimin e tij, ata janë shkencëtarë.
Ndikimi i ekonomistëve mbi politikën e tejkalon rolin e tyre si këshilltarë: hulumtimet
dhe punimet e tyre shpesh herë në mënyrë indirekte ndikon në politikë.
Jetojmë në kohë dhe mjedis (jo vetëm në Ballkan) ku shpesh herë flitet për politikën.
Argumentet “pro” dhe “kundër” për zgjidhjet e mundshme të problemeve të shoqërisë zgjojnë
debat të ashpër. Por, në arsim jemi të orientuar drejt shkencës. Atje ku politika është e paqartë,
shumë e përgjithshme dhe subjektive, shkenca është (duhet të jetë) analitike, sistemore dhe
objektive. Derisa debati politik vazhdon pa ardhur deri te ndonjë fund, shkenca bëri (vazhdon të
bëjë) progres.
Hulumtimi i parimeve të ekonomisë i hapë sytë për ndonjë mënyrë tjetër të menduarit.
Ekonomia i kombinon anët pozitive të politikës dhe shkencës. Lënda e saj e studimit është
shoqëria – si njerëzit zgjedhin të jetojnë dhe si ata ndikojnë mes veti. Por, ajo i qaset lëndës
objektivisht, e cila është karakteristikë e shkencës. Nëpërmjet afrimit të metodave shkencore ndaj
çështjeve të politikës, ekonomia përpiqet të bëjë progres në nxitjet me të cilat ballafaqohen të
gjitha shoqëritë.
Thënë më koncize, bëhet fjalë për apsolvimin e parimeve të ekonomisë, dhe respektimin e
tyre, por jo vetëm nga ekonomistët si shkencëtarë dhe ekspertë. Ose më konkretisht, ekspertët
ekonomistë a mbetet edhe më tej shkencëtarë kur zgjidhen si poltikanë, të cilët duhet ta krijojnë
politikën ekonomike.
Në fund, qasja komplekse dhe suptile në vendosjen metodologjike të ekonomistit si
shkencëtar dhe si këshilltar të udhëhequra nga qasja pozitive dhe normative në hulumtimin e
ekonomistit të dalluar Xhon Mejnard Kejnz:i
Studimi i ekonomisë dket se nuk kërkon ndonjë talent të specializuar nga rangu i lartë i
zakonshëm. A nuk është...shumë e lehtë disiplina në krahasim me degët më të larta të filozofisë
ose shkenca e pastër? Disiplinë e lehtë, në të cilën vetëm disa njerëz përparojnë! me siguri,
paradoksi e gjen sqarimin e vet në atë se ekonomisti i dalluar duhet të posedojë kombinim të
rrallë të talenteve. Ai duhet të jetë matematicient, historian, burrë shteti, filozof – në masë të
caktuar. Ai duhet t’i kuptojë simbolet dhe të flasë në mënyrë koncize. Ai duhet të mendojë për të
veçantën si pjesë nga e përgjithshmja, ta prekë abstrakten dhe ta konkretizojë në hovin e njëjtë të
mendimit. Ai duhet ta studiojë të tanishmen nëprëmjet prizmës së të kaluarës për shkak të
qëllimeve të ardhmërisë. Asnjë pjesë nga natyra njerëzore ose institucinet e tij nuk guxon
tërësisht të qëndrojë jashtë fushës së tij. Ai duhet njëkohësisht të jetë i kushtuar dhe i
painteresuar; rrebel dhe nepotkupliv si aktor, por ndonjëherë edhe tokësor si politikan.
2. Observimi, teoria dhe dëshmia
Observimi. Vendosëm të fillojmë me shkencëtarin dhe matematicinetin nga shekulli 17, Isak
Njutnin, në kohën e tij gjoja është bërë i intriguar, kur ka parë se si një mollë ka rënë nga druri.
Ky observim e ka motivuar Njutnin ta zhvillojë teorinë e gravitacionit, e cila nuk zbatohet
vetëmnë rëniën e mollës në tokë, por të cilado qoftë dy objekte në univerzum. Testimi në
vazhdim i teorisë së Njutnit ka dëshmuar se kjo është valide në shumë rrethana. Pasiqë teoria e
Njutnit ka qenë shumë e sukseshme në sqarimin e observimit, ajo sot ende studiohet në fakultetet
për fizikë anembanë botës.
Ky veprim i përbashkët i teorisë dhe observimit po ashtu është valide edhe për fushën e
ekonomisë. Ekonomisti mund të jetojë në shtet, i cili ballafaqohet me rritjen e shpejtë të çmimeve
dhe i nxitur nga ky observim të zhvillojë teorinë e inflacionit. Teoria ndoshta do të dëshmojë se
inflacioni i lartë del nga shtypi i madj i të hollave nga ana e shtetit. Që ta testojë këtë teori,
ekonomisti duhet të grumbullojë dhe të analizojë të dhëna për çmimet dhe lëvizjet monetare në
më shumë vende të ndryshme.
Edhe pse ekonomistët i përdorin teoritë dhe observimet si edhe shekncëtarët e tjerë, ata
megjithatë ballafaqohen me një pengesë, e cila detyrën e tyre e kthen në nxitje të vërtetë:
eksperimentet shpesh herë janë të parealizueshme në ekonomi. Fizicientët të cilët e studiojnë
gravitacionin mund të hedhin shumë gjëra në laboratorin e tyre, me të cilat do të krijojnë të dhëna
për t’i tstuar hipotezat e tyre. Përkundër tyre, ekonomistët për shembull, të cilët e studiojnë
inflacionin nuk janë në gjendje të manipulojnë me politikën monetare në vend, vetëm për shkak
të nevojës së grumbullimit të informatave. Është absurde të kriojohet hiperinflacion që të testohet
efekti i saj mbi ekonominë. Prandaj ekonomistët, ngjashëm si astronautët, duhet të munojnë me
të gjitha të dhënat e disponueshme, të cilat do t’ua japin ndodhitë në botë.
Që të gjejnë zëvendësim për eksperimentet laboratorike, ekonomistët ju kushtojnë
vëmendje të madhe ekspertimenteve natyrore, të cilat i ofron historia. Kur lufta në Lindjen e
Afërme në vitin 1991 e prishi rrjedhën e naftës së papërpunuar, për shembull, në botë çmimet e
naftës thjesht fluturuan. Ngjarja e tillë e zvogëlon standardin jetësor të shpenzuesve të naftës dhe
derivateve të naftës. Për kreatorët e politikës ekonomike, përsëri imponohet zgjedhje e vështirë
rreth asaj se si më mirë të reagohet. Por, për shkencëtarët ekonomistë, kjo jep mundësi të mirë që
të studiohen efektet nha resursi kyç natyror mbi ekonomitë në botë, ndërsa kjo mundësi ekziston
një kohë të gjatë pas ndërprerjes të ngritjes së çmimeve të naftës, e cila ndodhi gjatë konfliktit.
Ekonomistët nuk e krijuan artificialisht krizën energjetike që të hulumtojnë, por në mënyrë
shumë të vetëdijshme bënin analiza të pasojave të cilat ajo i krijoi. Ose për shembull, rrëfimet
shumë të njohura historike për hiperinflacionin në Gjermani mes dy luftërave botërore, ose ajo në
RF të Jugosllavisë në fillim të viteve të nëntëdhjeta nga shekulli 20, të cilat ishin e vërtetë e
ashpër për njerëzit e rëndomtë, por informata të dobishme për shkencëtarët ekonomistë. Nga atje,
shqyrtimi i episodeve nga historia janë shumë të çmueshme gjatë hulumtimit, pasiqë mundësojnë
hyrjen në ekonomi në të kaluarën, dhe që është më e rëndësishme, pasiqë na mundësojnë t’i
ilustrojmë dhe vlerësojmë teoritë ekonomike në kohën e tashme.
Teoritë dhe dëshmitë. Tani do t’i qasemi rezimimit të mënyrës mes të cilës ekonomistët i
qasen analizës së një problemi të caktuar ekonomik. Ekzistojnë tre faza të ndryshme:
E para, fenomeni observohet ose krijohet dhe formulohet problemi. Me të menduarit
teorik ose shqyrtimin e shkurtë të informatave )do të flasim për ato më poshtë), vërehet se mes
variabilave të caktuara ka apo nuk ka lidhje me variabilat e tjera nga dukuria që observohet.
Qëllimi është të kuptohet cila është ajo lidhje dhe pse ajo ekziston.
Faza e dytë përbëhet në atë që të zhvillohet teoria ose modeli që e shpreh thelbin e
fenomenit. Për shembull, duke menduar për vendimin çfarë lloji transporti do të përdoret, ne i
identifikojmë faktorët relevantë të cilët ndikojnë mbi numrin e udhëtarëve të cilët janë vozitur me
metro, dhe për të ardhurat nga ky lloj i transporti.
Faza e tretë përbëhet në testimin e parashikimeve të teorisë me zbatimin e saj me të
informatat ekonomike. Testimi ekonomik i të dhënave mund të përdoret për kuantifikimin e
faktorëve të cilat janë theksuar në modelin. Mund të vërejmë nëse këta faktorë, në mesatare,
veprojnë në drejtim i cili është cekur në modelin tonë. Mund të shkojmë edhe më tutje. Me
inkuadrimin e disa faktorëve plotësues në hulumtimin tonë ekonomik, të cilat me qëllim i kemi
lënë pas dore në modelin tonë, me qëllim që të arrijmë të rëndomtën, mund të kontrollojmë nëse
këto ndikime plotësuese kanë rëndësi të vogël kuantitative që të mund çkyqen nga modeli.
Të supozojmë se e kemi krahasuar teorinë tonë me të dhënat dhe kemi ardhur deri te
përfundimi se ato janë kompatibile. Atëherë themi se nuk e hedhim poshtë teorinë tonë. Por, edhe
kur të dhënat nuk e mohojnë modelin tonë, ende nuk kemi garancë të sigurtë se e kemi gjetur
modelin e vërtetë. Ndoshta ekziston edhe model tjetër, të cilin nuk e kemi vërejtur dhe i cili po
ashtu mund të jetë kompaktibil me të dhënat tona. Me kalimin e kohës, ne grumbullojmë edhe të
dhëna të tjera. Sa më shumë e krahasojmë modelin tonë me grupe të ndryshmë të dhënave të cilat
nuk e mohojnë, aq më të sigurtë do të jemi se e kemi gjetur sqarimin e saktë të sjelljes ekonomike
për të cilën jemi të interesuar.
2. Supozime dhe parimi “ceteris paribus”
Supozime. Për hyrje ja një shembull ilustrativ. Nëse e pyesni ndonjë fizicient, sa kohë i
nevojitet që të bie ndonjë qelqe nga kulmi i një dhjetëkatëshi, ai do t’ju përgjigjet duke supozuar
se qelqja bie në vakum. Kuptohet, supozimi i tillë nuk është i saktë. Në të vërtetë, ndërtesa është
e rrethuar me ajër, i cili i jep rrezistencë qelqes që bie dhe e ngadalëson rëniën e saj. Por,
fizicienti me të drejtë do të theksojë se rrezistenca ndaj qelqes ështe qa e vogël, që efekti i tij
është i parëndësishëm. Në të vërtetë poenta është në atë se supozimi se qelqja bie në vakum ne
masë të madhe e thejshtëzon problemin, gjatë së cilës të ndikojë shumë në përgjigjen.
Ekonomistët bëjnë supozime pikërisht nga shkaqet e njëjta: supozimet mund ta bëjnë
botën të kuptohet më lehtë. Për shembull, që të studiohen efektet nga trgetia ndërkombëtare,
mund të supozojmë se bota përbëhet vetëm nga dy vende dhe se secili vend prodhon vetëm lloje
të mirave. Kuptohet, bota reale përbëhet nga më shumë vend, nga të cilat secila prodhon mijëra
lloje të ndryshme të mirave. Por, duke supozuar dy vende dhe dy të mira, ne mundësojmë që ta
përqëndrojmë të menduarit tonë. Kur do ta kuptojmë tregtinë ndërkombëtare në botën imagjinare
me dy vende dhe dy të mira, ne jemi në situatë më të mirë ta kuptojmë tregtinë ndërkombëtare në
botën shumë më komplekse në të cilën jetojmë, megjithatë dyke e shfrytëzuar teorinë për vlerat
komparative.
Shkathtësia e të menduarit shkencor, pa marrë parasysh nëse bëhet fjalë për fizikën,
biologjinë ose ekonominë, është ajo që vendos cilat supozime do të bëhen. Sa për ilustrim,
supozoni se në vend të qelqes, lëshojmë top për plazh nga kulmi i ndërtesës. Fizikanti ynë do të
vërejë se supozimi për mungesën e rezistencës është shumë jo i saktë në këtë rast: topi për plazh
ballafaqohet me rezistencë shumë më të madhe se sa qelqja. Që këtu, supozimi se gravitacioni
funksionon në vakum është në vend në rastin e studimit të qelqes, e cila bie, por jo edhe gjatë
studimit të rënies së topit për plazh.
Ngjashëm me këtë, ekonomistët shfrytëzojnë supozime të ndryshme për çështje të
ndryshme. Paramendoni se dëshirojmë të studiojmë çfarë do të ndodhë me ekonominë, kur
qeveria do ta ndryshojë numrin e dinarëve në qarkullim. Sipas të gjitha gjasave, pjesa e
rëndësishme e kësaj analize është si do të reagojnë çmimet. Shumë çmime në ekonomi nuk
ndryshojnë shpesh; çmimet e gazetave, për shembull, ndryshojnë vetëm një herë në disa vite. Të
njohurit e këtij fakti mund të na sjellë të bëjmë supozime të ndryshme gjatë studimit të efekteve
nga politika e ndryshuar në horizonte të ndryshme kohore. Në studimin e efekteve afatshkurte të
politikës, mund të supozojmë se çmimet nuk ndryshojnë shumë. Bile mund të bëjmë edhe
supozim ekstrem dhe artificial se të gjitha çmimet janë plotëisht fikse, të pandryshuara. Por,
analiza e efekteve afatgjate të politikës mund të nisë nga supozimi se të gjitha çmimet janë
plotëisht fleksibile.
Parim “ceteris paribus”. Nga ajo që u tha më sipër mund të përfundojmë se natyra e
ligjeve ekonomike është e tillë që e njëjta vepron si tendencë, si mesatare, me disa përjashtime,
lëshime nga ligjshmëria, që e arsyeton përdorimin e supozimeve. Bile përfunduam se supozimet
aplikohen edhe te shkencat natyrore, ku ligjshmëritë janë më shumë ekzakte dhe të sakta.
Megjithatë karakteristikat e ligjeve ekonomike të teoreticientëve të ekonomisë dhe analistëve ju
krijon shumë probleme gjatë miratimit të përfundimeve dhe gjatë kumtimit të tyre. Një problem i
tillë është i lidhur me parimin “ceteris paribus”, i cili do të thitë të ruhen të gjitha punët të
pandryshuara. Ta sqarojmë. Mbi dukuritë dhe proceset ekonomike njëkohëisht veprojnë një
numër i madh i faktorëve. Kërkesa për çdo mall, për shembull, është e kushtëzuar nga veprimi i
këtyre faktorëve: lartësia e çmimit, të ardhurat e disponueshme të konsumatorëve, çmimet e
supstituteve (mallrat të cilat mund të shpenzohen në vend të mallit që te observojmë) dhe tjera.
Nëse tani supozojmë se të ardhurat e konsumatorëve, si një nga faktorët, është zvogëluar,
përfundimi do të ishte se do të zvogëlohet kërkesa për mallin adekuat. Por, përfundimi i tillë do
të ishte i saktë vetëm nëse plotësohet parimi “ceteris paribus”, gjegjësisht vetëm nën supozimin
se faktorët tjerë që e kushtëzojnë kërkesë e mallit (lartësia e çmimit dhe çmimi i supstituteteve)
kanë mbetur të pandryshuara. Por e kemi shumë të qartë se në praksë vjen deri te ndryshime të
njëkohshme te më shumë shumë faktorë. Nëse rënia e të ardhurave është e ndjekur edhe me
rritjen e çmimeve të mallrave, do të jetë vështirë të vërtetohet në çfarë mase kërkesa është
zvogëluar si rezultat i rënies së të ardhurave, ndërsa në çfarë mase si rezultat i rritjes së çmimeve
të mallrave. Po ashtu do të ishte vështirë të parashikohet nëse do të zvogëlohet, do të stagnojë
ose do të rritet kërkesa për mallrat nëse çmimet e saja bien në kushte të rënies së të ardhurave.
Janë të mundshme edhe kombinime të tjera.
të përfundojmë: parimi “nëse faktorët tjerë janë konstantë” paraqet mënyrë të shqyrtimit
të lidhjes mes dy variabilave, por duhet të mbahet medn se variabilet tjera janë po ashtu të
rëndësishme.
4. Të dhënat ekonomike dhe modelet
Të dhënat janë pjesë të evidencës së sjelljes ekonomike. Modeli, gjegjësisht teoria, paraqet seri të
supozimeve të simplifikuara nga të cilat del përfundimi se si njerëzit sillen. Modeli paraqet
thjeshtëzim të qëllimshëm të realitetit (më shfrytzimin e supozimeve).
Modelet janë korniza për organizimin e mënyrës në të cilën mendojmë për probleme të
caktuara. më ato kryhet thjeshtëzimi dhe lëshimi i disa detajeve nga bota reale ekonomike me
qëllim që të përqëndrohemi në elementet thelbësore. Nga fotografia e këtillë e kontrolluar që e
jep modeli ne e zhvillojmë analizën tonë për atë se si funksionon ekonomia. Zbatimi efektiv i
modelit të cilin e shfrytëzon ekonomisti si shkencëtar në analizën pozititve ekonomike është me
udhëtarin që e përdor hartën. Nga harta e Shkupit janë lënë anash shumë pjesë nga bota reale,
semaforët, gjerësia e saktë e rrugëve dhe ngjashëm, por nëse e shohim do të fitojmë pasqyrë të
saktë për pjesët, rrjetin komunikues dhe mund ta zgjedhim rrugën më të shkurtë mes dy
largesave.Gjatë këaaj nuk do të kemi kurrfarë problemi gjatë vozitjes reale nëpër qytet.
Të dhënat ose faktet janë në interaksion me modelet në dy mënyra.
E para, të dhënat na ndimojnë shumë t’i kuantifikojmë marrëdhëniet mbi të cilat modelet
tona teorike e drejtojnë vëmendjen tonë. për shembull, ndoshta është e panevojshme që të
theksohet se në shumë ura mbi Vardarin mund të ketë rrëmujë e komunikacionit. Që ta zgjedhim
rrugën më të mirë duhet të dimë se sa gjatë duhet të presim para çdo ure. Do të thotë na nevojiten
fakte – të dhëna. Modeli është i dobishëm pasiqë na tregon cilat fakte me siguri janë më të
rëndësishme.
E dyta, të dhënat na ndihmojnë t’i testojmë modelet tona. Si dhe çdo shkencëtar të
kujdesshëm, ekonomistët duhet të verifikojnë nëse teoritë e tyre janë të harmonizuara me faktet
relevante. Kombinimi i modelit dhe të dhënave është kombinim suptil. Të dhënat do të mund të
na tregojnë edhe për lidhjet logjike të cilata paraprakisht i kemi lënë anash.
Teknika të analizës ekonomike. Këtu është e domosdoshme që ta potencojmë rëndësinë
nga teknika të caktuara të dobishme të analizës ekonomike, para së gjithash paraqitjen grafike të
dhënave. Shumë nga konceptet të cilat i studiojnë ekonomistët mund të shprehen me numra:
çmimi i bananeve, sasia e shitur e bananeve, shpenzimet e kultivimit të bananeve, etj. Shpesh
herë këto variabila ekonomike janë të lidhura mes veti. Kur rritet çmimi i bananeve, njerzit blejnë
më pak banane. Diagramet paraqesin një nga shkaqet për shprehjen e marrëdhënieve mes
variabilave.
Diagramet kanë dy dedikime. E para, kur elaborohen teoritë ekonomike, ato ofrojnë
mënyrë vizuele për shprehjen e ideve, të cilat nëse përhskruhen me rënjë katrorë ose fjalë, do të
mund të ishin më pak të qarta. E dyta, kur analizohen të dhënat ekonomike, diagramet
mundësojnë të zbulojmë në të vërtetë si janë të lidhura variabilet. pa marrë parasysh nëse
punojmë me teorin ose me të dhëna, diagramet sigurojnë thjerrëzën nëpër të cilën nga shumë
drurë, do ta njohim pyllin.
Informatat numerike në mëyra të ndryshme mund të paraqiten grafikisht, siç edhe në
mënyra të ndryshme mendimi mund të shprehet me fjalë. Shkrimtari i mirë zgjedhë fjalë të cilat
do ta bëjnë qëndrimin e tij më të qartë, përhskrimi – solid, ose, skena – dramatike. Ekonomisti i
suksesshëm e zgjedh atë tip të diagramit, i cili më mirë e përshkruan.
5. Ekonomia si shkencë dhe shkathtësi
Këtu parashtrohen tre çështje ose dilema lidhur me ekonominë: 1) nëse ekonomia është
shkencë, 2) ekonomia dhe ekonomistët dhe 3) kritikat e ekonomisë dhe ekonomistëve (shkenca
dhe shkencëtarët). Duke u njohtuar me metodologjinë e hulumtimeve ekonomike, kjo do të na
jetë edhe një lloj pikëpamjesh përfundimtare në këtë kapitull për metodat e ekonomisë.
Ekonomia shkencë dhe shkathtësi. Nga ajo që u tha më sipër u njohutam me natyrën dhe
aftësitë e ekonomisë. Gjatë kësaj konstatuam se ligjshmëritë në ekonomi, siç është rasti me të
gjitha shkencat shoqërore, nuk veprojnë si të vërteta të përhershme dhe universale, por vetëm si
tendenca. Po ashtu pamë se subjektivizmi (normativja) ka rrënjë të saka edhe në shkencën
ekonomike. Ekonomia nuk është shkencë plotëisht ekzakte, veçanërisht kjo është në pjesën e
makroekonomisë. Ka gjasa të mëdha se nuk do të mund të parashikohet me sukses shkalla e
rritjes së prodhimit shoqëror, shkalla e lëvizjes së inflacionit, papunësia etj. edhe më shumë,
ekonomistët shumë shpesh kanë qëndrime të ndryshme mes veti për çështje të njëjta. Kjo para së
gjithash del nga fakti se a janë kejnizian apo monetarët, si dhe nga qasja e tyre si këshilltarë
ekonomikë kur duhet të deklarohen edhe për gjyqet normative. E gjithë kjo a na jep të drejtë të
përfundojmë se ekonomia është më shumë shkathtësi se sa shkencë. përgjigja është jo.
Edhe nëpër ligjeratat e mëtejshme shumë herë do ta vërtetojmë faktin se ekonomia mund
të jetë shumë e dobishme për të gjithë. Këtu vetëm do të konstatojmë se: 1) fakti se ligjet
ekonomike veprojmë si tendencë nuk e bëjnë ekonominë më pak shkencore, pasiqë ekzistojnë
fakte se edhe në shknecat natyrore ekzistojnë përjashtime nga ligjshmëria dhe normalja (për
shembull ligji për transferimin e vetive trashëguese nga prindërit); 2) dhe saktësia e
pamjaftueshme e ekonomisë si shkencë nuk është fakt i cili të njëjtën e bënë vetëm të shkathët,
duke marrë parasysh se metereologjia është edhe më joekzakte, e megjithatë shkencë natyrore.
Kjo do të thotë se, për shembull, asnjë bankë serioze nuk do t’i drejtohet ndonjë atsrologu të
caktuar me magjia dhe ta parashehë lëvizjen e ardhshme të të ardhurave të popullatës, nga e cila
varet nga kursimet, por më shumë do t’i besojë ekonometrit të trajnuar, i cili e përdor metodën
shkencore të formimit të modelit ekonomik; 3) me këtë kritikat e shumta për ekonominë dhe
ekonomistët janë vetëm fryt i specifikave të caktuara të ekonomisë si shkencë, në të drejtën si
edhe çdo shkencë tjetër, ndërsa në një pjesë të vogël të makroekonomisë, për shkak të
primitivizmit të saj në përsosjen e veglave adekuate për hulumtime.
Konstatuam se është e dobishme që të studiohet ekonomia. Kjo do të thotë të pranohet e
njëjta si shkencë me qasje metodologjike, para së gjithash në pjesën e ekonomisë pozitive, ku
kërkuam dhe morrëm përgjigje – pse ndonjë dukuri ekonomike është e tillë. Tani mund të
përgjigjemi pse ju si studentë ta pranoni ekonominë si shkencë dhe ta studioni të njëjtën, me çka
do të fitoni zanatin – ekonomist. Ja tre shkaqe për këtë:
Shkaku i parë të studiohet ekonomia është se do t’ju ndihmojë ta kuptoni botën në të cilën
jetoni sot. Ka shumë pyetje për ekonominë të cilat ndoshta do ta shqetësojnë kërshërinë tënde.
Pse është aq vështirë të gjesh banesë në Ohër gjatë verës? Pse ndonjë artist i njohur është i paguar
aq shumë për ta luajtur rolin kryesor në film? Pse standardi jetësor është aq i varfër në shumë
vende afrikane? Pse disa vende kanë shkallë të lartë të inflacionit derisa të tjerat kanë çmime
stabile? Pse është lehtë të gjesh punë në disa vite e vështirë në tjera? Këto janë vetëm disa nga
pyetjet të cilave studimi i ekonomisë do të ndihmojë t’u përgjigjesh.
Shkaku i dytë të studiohet ekonomia është se do t’ju bëjë pjesëmarrës më të mençur në
ekonomi. Si ecën në jetë, sjell shumë vendime ekonomike. derisa si student, vendosish sa vjetë
do të studiosh. Pasiqë të gjesh punë, do të vendosish sa nga të ardhurat e tua do t’i shpenzosh, sa
do të kursesh dhe si do t’i investosh kursimet e tua. Një ditë ndoshta do të gjendesh në situatë të
udhëheqish biznes të vogël ose korporatë të madhe dhe ti do të vendosish cilat çmime do t’i
paguash për prodhimet e tua. Kuptimi dhe shkathtësitë e zhvilluara në kapitujt e ardhshëm do t’ju
zbulojë perspektivë të re, si më mirë t’i sillni këto vendime. Studimi i ekonomisë nuk do t’ju
pasurojë vetëm ashtu, por do të japë disa vegla të cilat do të ndimojnë në këtë përpjekje.
Shkaku i tretë që të studiohet ekonomia është ajo se do t’ju ndihmojë më mirë t’i kuptoni
potencialet dhe kufizimet e politikës ekonomike. Si votues, ti ndihmon që të zgjedhet ekonomia e
cila do ta udhëheqë alokacionin e resurseve shoqërore. Kur do të vendosish cilën politikë ta
mbështetish, mund të gjendesh në situatë që të pyetesh për çështje të ndryshme për ekonominë.
Cilat janë efektet nga tregtia e lirë me vendet tjera? Cila është mënyra më e mirë të kursehet
rrethina? Si ndikon deficiti buxhetor i ekonomisë?
Mospajtimi i ekonomistëve. Pse duket se ekonomistët aq shpesh u japin këshilla
konfliktuoze krijuesve të politikës ekonomike. Ekzistojnë dy shkaqe themelore:
Ekonomistët mund të mos pajtohen për validitetin e teorive pozitive alternative për atë se si
funksionon bota.
Ekonomistët mund të kenë vlera të ndryshme dhe që atje, pikëpamjet e ndryshme normative për
atë se si politikat duhet të zbatohen.
Para disa shekujve astronomët kanë debatuar nëse toka ose dielli janë në qendër të
sistemit diellor. Para do kohe, metereologët debatuan nëse toka ballafaqohet me “ngrohjen
globale” dhe nëse përgjigjja vërtetohet, pse është ashtu. Shkenca është hulumtim për njohjen e
botës që na rrethon. Aspak nuk na befason fakti se ashtu siç vazhdon hulumtimi, shkencëtarët
filluan të mos pajtohen bile as për drejtimin ku qëndron e vërteta.
Edhe ekonomistët shpesh herë janë me mendime të ndryshme, për shkak të këtij shkaku.
Ekonomia është shkencë e re, dhe ende ka edhe shumë punë, të cilat tani duhet të hulumtohen.
Ekonomistët ndonjëherë nuk pajtohen, pasi që kanë vlerësime të ndryshme për validitetin e
teorive të caktuara ose për madhësinë e parametrave të rëndësishëm.
Mospajtimi në ekonomi është veçanërisht e shprehur mes makro ekonomistëve.
Me kalimin e kohës, përpjekjet e mijëra analistëve, grumbullues të dhënave dhe
hulumtues, në masë të madhe e përmirësuan kuptimin për fenomenet makroekonomike.
megjithatë, pa marrë parasysh se për çfarë problemi makroekonomik bëhet fjalë, mjetet për
komunikim publik ndoshta mund të gjejnë ekonomist i cili diskuton për cilëndo qoftë anë të
problemit.
Deri në masë të caktuar, vëllimi i mospajtimit mes makro ekonomistëve është shumë i
theksuar, për shkak të tendencës se opinionit dhe mediumeve të fokusohen në çështjet më të
vështira dhe më kundërthëse. Më shumë se sa kontraverzet në fushat e tjera, diskutimet në
makroekonomi përpiqen të zënë vend në opinion më shumë se sa në sallë për seminar ose
laboratori. Por edhe pse ekzistojnë dallime të dukshme mes makro ekonomistëve, megjithatë ka
fusha në makroekonomi në të cilat ekziston pajtueshmëri e dukshme. Më vonë do ta vërtetojmë
këtë qëndrim.
Kritika ekonomisë dhe ekonomistëve. Në fund do të përfundojmë me disa kritika të zakonshme
ndaj ekonomisë dhe ekonomistëve.
(1) Ekonomia nuk është shkencë e vërtetë. Dy ekonomistë asnjëherë nuk pajtohen. Është
e rëndësishme të bëhet dallim mes ekonomisë normative dhe pozitive. Ne deri më tani pamë se
ekonomistët edhe të pajtohen për çështje të caktuara nga analiza pozitive ekonomike për atë se si
do të funksionojë bota, do të mbetet shumë hapësirë për moskuptim për rekomandimet normative
të bazuara mbi gjykimet e vlerave. na befason ajo se ekzistojnë mospajtime të rëndësishme dhe të
vazhdueshme në ekonominë pozitive. Ekonomia nuk është shkencë eksperimentale. Për shembul,
do të sihte absurde (edhe ekonomikisht shumë shtrenjtë) që të shkaktohet papunësi te gjysma e
popullatës që të shihet si atëherë do të funksionojë ekonomia. Zgjidhja është në kalimin drejt
supozimeve me të gjitha pasojat e mundshme të cilat më sipër i sqaruam. Në fund duhet të
konstatojmë se ekzistojnë mospajtime edhe te shkencëtarët nga shkencat natyrore, për shembull
në fizikë, mjeksi etj.
(2) Modelet në ekonomi janë tejet të thjeshta. Ato nuk kanë kurrfarë lidhje me realitetin.
Veçmë e dimë se modeli paraqet thjeshtëzim të qëllimtë që të na ndihmojë të mendojmë më
qartë. Modeli i mirë bënë thjeshtëzim të madh, por nuk e shtrembëron realitetin shumë.
Ndonjëherë mund të arrijmë shumë larg me model të thjeshtë. Testi i modelit nuk përbëhet në atë
se sa ai është i thjeshtë, por sa ka mundësi ta sqarojë sjelljen e observuar.
(3) Njerzit nuk janë materialistë siç pohojnë ekonomistët. Çmimet, të ardhurat dhe profiti
nuk janë determinantet kryesore të sjelljes. E pakontestueshme është se mund të shprehim
vendime sipas të cilave kjo është vërejtje e saktë. Për shembull, martesa është e thjeshtë, edhe pse
jo gjithnjë, i detemrinuar nga motive joekonomike. Ekonomistët besojnë se shumica nga
fenomenet që i studiojnë janë të determinuar së pari nga motive ekonomike. Kjo është më
ndryshe nga pohimi se janë të rëndësishme vetëm motivet ekonomike. Ekonomistët pranojnë se
politika, sociologjia dhe psikologjia është e domodoshme që të sigurohet përhskrimi i plotë i
sjelljes së njeriut. Ekonomia e thekson faktin e motiveve ekonomike pasiqë qëndrimet sociale
ndryshojnë ngadalë, e sipas kësaj merren si konstanta. Nëse ndodhë ndonjë ndryshim i dukshëm
në qëndrimet sociale, ekonomisti menjëherë do ta kyçë analizën ekonomike.
(4) Njerëzit janë krijesa n jerzore. Nuk mund t’i shpieni aksionet e tyre në ligje
shkencore. Fizicientët pranojnë se molekulat sillen rastësisht, por mund të krijohen dhe testohen
teori të bazuara mbi sjelljen mesatare ose sistemore. Ekonomistët si shkencëtarë e kanë
qëndrimin e njëjtë në pikëpamje të njerëzve. Asnjëherë nuk duhet të sqarohen veprimet mbi bazë
të disponimit ose për shkak të asaj se jeni ngritur në këmbën e majtë. Dallimet e rastësishme në
sjellje humben në mesataren.
Kapitulli 3
ÇËSHTJET THEMELORE EKONOMIKE
1. Inputet dhe autputet në ekonomi
Çdo ekonomi ka rezerva të kufizuara të mjeteve, siç janë: puna, dituritë teknike, fabrikat
dhe veglat, toka, energjia etj. Gjatë vendosjes çka dhe sa të prodhojë ekonomia në realitet vendos
si t’i vendosë mjetet e veta në mijëra mallra dhe shërbime të mundshme të ndryshme. E
ballafaquar me faktin se të mirat janë të varfëra lidhur me dëshirat, ekonomia duhet të miratojë
vendime për atë se si të ballafaqohet me resurset e kufizuara. Ajo duhet të zgjedhë mes llojeve të
ndryshme të mundshme të mirave (çka), të zgjedhë mes teknikave të ndryshme prodhuese (si)
dhe në fund të vendos kush i shpenzon të mirat (për cilin).
Do të thotë, që të përgjigjet tri pyetjeve ekonomike, secila ekonomi duhet të vendos për
shpenzimet ekonomike (inputet) dhe prodhimet (autputet).
Inputet (hyrjet) shpesh i definojmë si mallra dhe shërbime që i shfrytëzojnë ndërmarrjet
në procesin e prodhimit. Me kombinim të ndryshëm të inputeve të ndryshme mund të prodhohen
mallra dhe shërbime të ndryshme. Autputet (daljet) janë mallra dhe shërbime që fitohen në
procesin e prodhimtarisë me kombinim të inputeve. Autputet si mallra dhe shërbime janë vlera të
përdorshme të cilat në mënyrë të drejtëpërdrejtë shkojnë në shpenzim (buka) ose shërbejnë për
prodhimtarinë e mëtejshme (lënda e parë në prodhimtarinë e ardhshme).
Inputet i quajmë edhe faktorë të prodhimtarisë. Ekonomia klasike, inputet, gjegjësisht
faktorët për prodhimtari i ndan në tre kategori të gjera: puna, kapitali dhe toka. Ekonomistët
bashkëkohorë në teori sjellin edhe faktorin e katërt të prodhimtarisë – sipërmarrja
(enterpreneurship).
1
Shumë shpesh e përdorim terminin – resurse. Ai lirisht mund të përdoret si sinonim për
faktorët për prodhimtari, gjegjësisht për inputet. Juridiko formalisht ai është më i gjerë nga
nocioni faktor për prodhimtari. Për shembull, kategoria resurse njerzore do të thotë punë plus
sipërmarrje. Ja një klasifikim i faktorëve të prodhimtarisë:
Tabela 3.1.
Klasifikimi i faktorëve të prodhimtarisë.
Resurset natyrore Toka
Resurset njerëzore Puna dhe sipërmarësia
Resurset prodhuese Kapitali
Puna përbëhet nga koha e shpenzuar e njerëzve në prodhimtari. Mijëra operacione
afariste dhe detyra në të gjitha shkallët e diturisë, kryhen me punë. Dhe për ekonominë
bashkëkohore industriale është inputi më i zakonshëm dhe më i rëndësishëm.
Kapitalin e përbëjnë mallra të ndryshme prodhimi të cilat shërbejnë për prodhimtarinë e
mallrave dhe shërbimeve të ndryshme. Këto janë vegla dhe maqina më të ndryshme, paisje në
hollet e prodhimtarisë, vetë hollet e prodhitarisë, rrugët, kanalet etj. Më vonë do të shohim se
rritja e të mirave të kapitalit është e rëndësishme për zhvillimin ekonomik.
Toka ose më gjerë resurset natyrore janë dhurata kryesore nga natyra. Ky faktor prodhues
përbëhet nga sipërfaqet e punueshme bujqësore, toka për ndërtim, resurset energjetike, ujërat,
mineralet etj. Sot është e domosdoshme që në resurset natyrore vëmendje e posaçme t’i kushtohet
resurseve për mjedis të shëndoshë, siç janë: ajri, uji dhe klima.
Sipërmarrësit janë pronarë të kapitalit, gjegjësisht të firmave, të cilët janë të aftë: të
kryejnë zhvendosjen e vazhdimshme të resurseve drejt pikave më prouktive të përdorimit të tyre;
të bëjnë kombinimin e përhershëm dhe rikombinimin e faktorëve prodhues në kuptim të
zëvendësimit të faktorëve më të shtrenjtë me më të lirë; të sjellin inovacione në prodhimtari për
shkak të rritjes së profitit dhe në fund ta ndërmarrin rrezikun në punë. Është interesante se gjatë
kohë sipërmarrja ka qenë e lidhur me pronarët e kapitalit në ndërmarrjet e vogla dhe të mesme.
Sot sipërmarrja shkon nga strukturat menaxhere në korporatat e mëdha. Ka ardhur deri atje që
aplikohet fryma sipëramrrëse edhe në sektorin e shërbimeve publike, për shembull shëndetësia
dhe arsimi.
2. Kufinjtë e mundësive prodhuese
Kufinjtë e mundësive prodhuese është diagram i cili i tregon kombinimet e autputit, të
cilat ekonomia mund t’i prodhojë me faktorët që i disponon në prodhimtari dhe teknologjinë
prodhuese që e disponon.
1
T. Fiti, V. Filipovski, Bazat e mikroekonomisë, Fakulteti Ekonomik Shkup, 1999 god. Shkup, fq. 18
Edhe pse ekonomitë reale prodhojnë mijëra të mira dhe shërbime, megjithatë hipotetikisht të
paramendojmë një ekonomi e cila prodhon vetëm dy të mira – vetura dhe kompjuterë. Industria
eveturave dhe e kompjuterëve bashkë i shfrytëzojnë të gjithë faktorët e prodhimtarisë në
ekonomi. Kufinjtë e mundësive prodhuese është diagrami, i cili na i tregon kombinimet e
ndryshme të autputit, në këtë rast veturat dhe kompjuterët, të cilat ekonomia mund t’i prodhojë
me faktorët e dhënë që i disponon në prodhimtari dhe nivelin ekzistues të teknologjisë, të cilat
ndërmarrja mund t’i përdorë që t’i shndërrojë faktorët e prodhimtarisë në autput.
Fotografia nr. 3.1. është shembull për kufirin e mundësive prodhuese. Nëse të gjitha
resurset në këtë ekonomi të paramenduar përdoren në industrinë e veturave, ajo do të prodhojë
1000 vetura, ndërsa asnjë kompjuter. Nëse të gjitha rseurset përdoren në industrinë e
kompjuterëve, ekonomia do të prodhojë 1000 kompjuterë, e asnjë veturë. Dy pikat e skajshme të
kufirit të mundësive prodhuese i paraqesin këto dy raste ekstreme. Nëse ekonomia i ndan resurset
mes dy veprimtarive, ajo do të mund të prodhojë 700 vetura dhe 2000 kompjuterë, që është e
paraqitur në fotografinë me pikën A. Për dallim nga ajo, rezultati në pikën D nuk është i mundur,
pasiqë resurset janë të kufizuara: ekonomia nuk ka faktorë të mjaftueshëm të prodhimtarisë që ta
mbështesë këtë nivel të autputit. Me fjalë të tjera, ekonomia mund të prodhojë në cilëndo pikë të,
ose brenda në hapësirën e kufizuar me kufi të mundësive prodhuese, por nuk mund të prodhojë
në pikat që gjenden jashtë kufirit.
Për një rezultat thuhet se është efikas, nëse ekonomia fiton çdo gjë që është e mundur nga
resurset e kufizuara, të cilat i qëndrojnë në disponim. Pikat në vetë kufirin e mundësive
prodhuese (për dallim nga ato brenda) paraqesin nivele efikase të prodhimtarisë. Kur ekonomia
prodhon në ndonjërën nga këto pika, të themi pika A, atëherë ekziston mënyrë që të prodhojë më
shumë nga njëra e mirë, gjatë së cilës të mos prodhojë më pak nga e mira tjetër. Pika B paraqet
rezultate joefikas. Për shkak të shkaqeve të caktuara, me siguri papunësia e madhe, ekonomia
prodhon më pak nga ajo që ëhstë mundur të prodhohet me resurset që i ka në disponim: ajo
prodhon vetëm 300 vetura dhe 1000 kompjuterë. Nëse eliminohet burimi i joefikasitetit,
ekonomia mund të lëvizë nga pika B drejt A, gjatë së cilës do të rritet prodhimtaria edhen e
veturave (në 700) dhe e kompjuterëve (në 2000).
Fotografia nr. 3.1.
Kufiri i mundësive prodhuese
Kufiri i mundësive prodhuese tregon se një ndërrim me një tjetër me të cilën ballafaqohet
shoqëria. Pasiqë të vimë deri te pikat e efikasitetit, të cilat janë në vetë kufirin, mënyra e vetme
që të prodhohet më shumë nga njëra e mirë është të prodhojmë më pak nga tjetra. Kur ekonomia
lëvizë nga pika A drejt pikës C, për shembull, shoqëria prodhon më shumë kompjuterë, por në
llogari të prodhimtarisë së zvogëluar të veturave.
Kufiri i mundësive prodhuese e tregon shpenzimin oportunist të njërës së mirë e matur
nëpërmjet së mirës tjetër, Kur shoqëria rialocon një pjesë nga faktorët e prodhimtarisë nga ajo e
veturave drejt të kompjuterëve, që e lëvizë ekonominë nga pika A drejt pikës C, ajo heq dorë nga
100 vetura me qëllim që të fitojë 200 kompjuterë plotësues. Thënë më mirë, kur ekonomia është
në pikën A, ndërsa dëshiron të lëvizë në pikën C shpenzimi oportunist i 200 kompjuterëve është
100 vetura.
Vëreni se kufiri i mundësive prodhuese në Fotografinë 3.1. është nxjerrë jashtë. Kjo do të
thotë se shpenzimi oportunist i veturave, i shprehur nëpërmjet kompjuterëve, varet nga ajo se sa
ekonomia prodhon nga çdo e mirë. Kur ekonomia shfrytëzon pjesën më të madhe nga resurset që
të prodhojë vetura, kufiri i mundësive prodhuese është shumë i pjerrët. Pasiqë bile edhe njerëzit
dhe maqinat të cilat janë më të pëlqyeshëm për prodhimtarinë e kompjuterëve, përdoren në
prodhimtarinë e veturave, ekonomia realizon rritje të dukshme të numrit të kompjuterëve për çdo
veturë nga e cila heq dorë. Përkundër kësaj, kur ekonomia shfrytëzon pjesën më të madhe të
resurseve për të prodhuar kompjuterë, kufiri i mundësive prodhuese është pothuaj e rrafshtë. Në
këtë rast, resurset të cilat janë më të pëlqyeshme për prodhimtarinë e kompjuterëve janë veçmë
në industrinë e kompjuterëve, dhe secila veturë nga e cila heq dorë ekonomia kontribuon vetëm
për rritje të vogël të numrit të kompjuterëve.
Kufiri i mundësive të prodhimtarisë e tregon ndërrimin mes prodhimtarisë së të mirave të
ndryshme në kohë të caktuar, por ndërrimi mund të bëhet gjatë kohës. Për shembull, nëse
përparimi teknologjik në industrinë e kompjuterëve e rritë numrin e kompjuterëve që një punëtor
mund të prodhojë për njëjavë, ekonomia mund të prodhojë më shumë kopmpjuterë për cilindo
Sasia e
kompjuterave
të prodhuar
Sasia e automjeteve
të prodhuara
Kufiri i
mundësive
prodhuese
D
C
B
A
0 300 600 700 1.000
3.000
2.200
2.000
1.000
numër të dhënë të veturave. Si rezultat i kësaj, kufiri i mundësive prodhuese zhvendoset nga
jashtë, si në Fotografinë nr. 3.2. Për shkak të kësaj rritje ekonomike, shoqëria mund ta
zhvendosë prodhimtarinë nga pika A drejt pikës E, duke u kënaqur me më shumë kompjuterë dhe
më shumë vetura.
Fotografia nr. 3.2.
Zhvendosja e lakores së mundësive prodhuese
Kufiri i mundësive prodhuese e thjeshtëzon ekonominë komplekse për ta potencuar dhe sqaruar
disa ide themelore. Ne e shfrytëzuam për të ilustruar disa nga konceptet, të cilat shkurtimisht i
përmendëm në Kapitullin 1: rrallësi, efikasiteti, ndërrimi, shpenzimi oportunist dhe rritja
ekonomike. Si do të hymë në “fshehtësitë” e ekonomisë, këto ide përsëri do t’i hasim në forma të
ndryshme. Kufiri i mundësive prodhuese ofron kornizë të thjeshtë për të menduar rreth këtyre
temave.
2. Ekonomia e tregut
Në librin e vet Studimi i natyrës dhe shkaqet për pasuritë e popujve, të publikuar në vitin
1776, ekonomisti Adam Smit e nxorri idenë më të njohur në gjithë shkencën ekonomike:
Amvisëritë dhe ndërmarrjet, të cilat janë të lidhura në mënyrë interaktive në treg, veprojnë si të
udhiheqn nga ndonjë “dorë e padukshme”, e cila i udhëheq drejt rezultatit të dashur në treg. Një
Sasia e
kompjuterave
të prodhuar
Sasia e
automjeteve të
prodhuara
E
A
0 700 750 1.000
4.000
3.000
2.100
2.000
nga qëllimet e këtij libri të ekonomisë është të shohim se si funksionon “magjia” në këtrë dorë të
padukshme të tregut si ambient. më hyrjen në ekonomi, do të mësojmë se çmimet janë instrument
me të cilin dora e padukshme e drejton aktivitetin ekonomik.
Shoqëria duhet të gjejë ndonjë mënyrë për të vendosur çfarë, si dhe për cilin do të prodhojë.
Ekonomitë perëndimore në masë të madhe mbështeten mbi tregjet dhe çmimet gjatë lokacionit të
resurseve mes përdorimeve konkurrente. Me qëllim që plotëisht ta kuptojmë këtë proces, na
nevojitet model i një tregu tipik. Korniza e analizës është shumë e përgjithshme. Karaketiristikat
themelore janë kërkesa, e paraqitur me sjelljen e blerësve, dhe oferta, e paraqitur me sjelljen e
shitësve (prodhuesve). Interaksioni i kërkesës dhe ofertës e cakton sasinë e mallrave të prodhuar
dhe çmimeve, me cilat ato blihen dhe shiten.
Tregjet dhe konkurrenca. Tregu është grup i blerësve dhe shitësve të një të mire ose
shërbimi të caktuar. Blerësit si grup e determinojnë kërkesën e prodhimit, ndërsa blerësit si grup
e determinojnë ofertën e prodhimit. Para se të bisedojmë për sjelljen e blerësve dhe të shitësve, së
pari t’i shohim detajisht çfarë nënkuptojmë me “treg”, si dhe tipet e ndryshme të tregjeve që i
hasim në ekonomi.
Tregjet nuk janë të organizuara (nuk janë zbulim nga ndonjë njeri apo bashkësi). Blerësit
me një të mirë të caktuar mund por edhe nuk është e obligueshme të takohen në asnjë moment.
Shitësit e një malli të caktuar mund të jenë në lokacione të ndryshme dhe të ofrojnë prodhime të
cilat pak dallohen. Tregu në kuptimin ekonomik nuk është ngushtë i kufizuar në auksion,
gjegjësisht, atje nuk ka dhënie të qartë e cila e cakton çmimin.Secili blerës i caktuar ia jep
çmimin mallit dhe ndonjë blerës i caktuar vendos sa mall do të blejë në ndonjë nga shitoret.
Edhe krahas asaj që kjo nuk është e organizuar, grupi i blerësve të një malli të caktuar dhe
shitësit e të njëjtit mall formojnë treg. Secili blerës e di se mund të zgjedhë mes disa shitësve, dhe
secili shitës e di se prodhimi i tij është i ngjashëm me atë të cilin e ofrojnë shitësit tjerë. Çmimi i
mallit të caktuar dhe sasia e shitur e të njëjtit mall nuk janë të caktuar nga asnjë blerës apo shitës
individual. Përkundrazi, çmimi dhe sasia janë të caktuara nga të gjithë blerësit dhe shitësit nëpër
ndikimin e tyre të ndërsjellë në treg.
Tregu konkurrues është treg në të cilin marrin pjesë shumë blerës dhe shumë shitës,
kështuqë secili prej tyre ka ndikim të dukshëm mbi çmimin e tregut.
Shumica e tregjeve në ekonomi janë shumë konkurrente. Për shembull, secili shitës i
caktuar i mallit akullore ka ndikim të kufizuar mbi çmimin sespse edhe shitësit tjerë ofrojnë
prodhim të ngjashëm. Shitësi nuk ka arsye të paguajë çmim më të ulët nga ajo që është pranuar
më gjerë, e nëse paguan më shumë, blerësit do të blejnë në ndonjë vend tjetër. Ngjashëm, asnjë
blerës i caktuar i mallit akullore nuk mund të ndikojë mbi çmimin e akullores sepse ai blenë sasi
shum të vogël.
Në këtë pikë e hulumtuam si mes veti janë të lidhur blerësit dhe shitësit në tregjet
konkurrente. Qëllimi ynë është të shohim si forcat e ofertës dhe të kërkesës e determinojnë: 1)
sasinë e të mirës e cila është shitur 2) dhe çmimi i tij.
Në këtë kapitull ne supozojmë se tregjet janë konkurrentë të përsosur. Tregjet e përsosura
konkurruese definohen nëpërmjet dy karakteristikave primare:
(1) të gjitha të mirat e ofruara për shitje janë të njëjta, dhe
(2) blerësit dhe shitësit janë të shumtë kështuqë asnjë blerës ose shitës i caktuar nuk mund
të ndikojë mbi çmimin e tregut. Pasiqë blerësit dhe shitësit e tregjeve të përsosura konkurruese
mund ta pranojnë çmimin të cilin e cakton tregu, ato quhen çmim-pranues.
Duhet të bëhet dallim mes termineve konkurrencë dhe konkurrrim. Konkurrenca është
situatë e tregut kur ekzistojnë shumë ofrues të një prodhimi ose shërbimi, ndërsa konkurrimi,
paraqet aftësi që të fitohet ajo konkurrëncë me garë të hapur tregu.2
Ekzistojnë disa tregje për të cilat supozimi për konkurrencën e përsosur i përgjigjet. Në
tregun e drithrave, për shembull marrin pjesë mijëra farmerë të cilat shesin drith dhe milionë
konsumatorë të drithit dhe prodhimeve të drithit. Pasiqë asnjë nga blerësit ose shitësit e caktuar
nuk mund të ndikojnë mbi çmimin e drithit, të gjithë e pranojnë çmimin i cili vlen në treg.
Megjithatë, të gjitha të mirat dhe shërbimet nuk shiten në tregje të përsorura konkurrente.
Në disa tregje ekziston vetëm një shitës dhe ai e cakton çmimin. Shitja e tillë është quajtur
monopol. Për shembull, kompania lokale komunale mund të jetë shembull për monopol. Banorët
në një qytet të vogël, me siguri, mund ta blejnë këtë shërbim vetëm nga një kompani komunale.
Disa tregje gjenden mes ekstremeve të konkurrencës dhe monpolit. Një treg i tillë,i
quajtur oligopol, ka disa shitës të cilët nuk garojnë aq në mnëyrë agresive. Një tip tjetër i tregut
është tregu konkurrent monopolist; në atë marrin pjesë shumë shitës të cilët ofrojnë prodhime që
dallohen shumë pak.
Funksionimi i tregut. Tregu është sistem në të cilin blerësit dhe shitësit e mallrave dhe
shërbimeve veprojnë mes veti që ta caktojnë çmimin dhe sasinë e mallrave dhe shërbimeve.
Tregu është veprimtari komunikimi për shoqërimin e diturive dhe veprimtarive të miliona
individëve të ndryshëm. Tregu funksionon pa llogaritje ose planifikim qendror, tregu i zgjidh
problemet e prodhimtarisë dhe distribuimit, duke përfshirë milona të panjohur dhe marrëdhënie,
probleme të cilat janë jashtë mundësive edhe të kompjuterëve më të përsorur. Sundon rregulli
ekonomik e jo kaosi.
Në ekonominë e tregut asnjë individ ose organizatë nuk përgjigjet për prodhimtarinë,
shpenzimin, distribuimin dhe caktimin e çmimeve. Sipas kësaj, si tregu i cakton çmimet,
huazimet dhe sasitë e prodhimtarisë?
Kurdoqoftë që të përpiqemi ta sqarojmë sjelljen e njerëzve, na nevojitet ëqë të kemi
kornizë mbi të cilën do të mund ta bazojmë analizën tonë. Në pjesën më të madhe të ekonomisë,
përdorim kornizë të ndërtuar mbi dy parimet e thjeshta.
Parimi i optimizmit: Njerëzit përpiqen t’i zgjedhin kombinimet më të mira të shpenzimit,
të cilat mund t’i lejojnë vetes.
Parimi i barazpeshës: Çmimet akomodohen derisa sasia për diçka që ekziston kërkesë
nga ana e njerëzve nuk bëhet e njëjtë me sasiën e ofertës. T’i shohim këto dy parime. I pari
pothuaj tautologjik, është e logjikshme të supozohet se ato përpiqen t’i kuptojnë gjërat që i
dëshirojnë, e jo gjërat që nuk i dëshirojnë. Gjithsesi se ekzistojnë përjashtime nga ky parim i
përgjithshëm, por ato zakonisht qëndrojnë jashtë fushës së sjelljes ekonomike.
Koncepri i dytë është më pa problematik. Të paktën është e kuptueshme se në cilëndo
kohë të dhënë kërkesa nga ana e njerëzve dhe oferta nuk janë kompatibile, dhe sipas kësaj, diçka
duhet të ndryshojë. Këtyre ndryshimeve mund t’u nevojiten kohë e gjatë që të zhvillohen, dhe që
është më e keqja, ato mund të shkaktojnë ndryshime të tjera të cilat do të mund ta
“destabilizojnë” gjithë sistemin. Një gjë e tillë mund të ndodhë, por zakonisht nuk ndodhë. Ne
jemi të interesuar pikërisht për këtë çmim të barazpeshës, e jo për atë se si tregu vjen deri te kjo
barazpeshë ose si do të mund të ndryshojë gjatë periudhave të gjata kohore.
Vlen të vërehet se definicioni i përdorur për barazpeshë mund të dallohet te modele të
ndryshme. në rastin e tregut të thjeshtë, të cilin do ta shqyrtojmë në këtë punim, ideja për
barazpeshë mes ofertës dhe kërkesës do të jetë adekuate ndaj nevojave tona. Por, në modelet më
2
V. Uzunov, Për konkurrencën përsëri, Utrinski vesnik, 6 shtator 2004, fq.11
të përgjithshme janë të nevojshme definicione më të përgjithshme të barazpeshës. Është
karakteristike, barazpesha do të kërkojë veprime të kryrësve ekonomik të jenë të harmonizuar me
sveti.
Mekanizmi i çmimeve. Në sistemin e tregut çdo gjë ka çmim. Çmimi është vlerë e mallit e
shëndrruar në të holla. Çmimet janë kushte në harmoni me të cilat njerzit dhe firmat vullnetarisht
i shkëmbejnë mallrat. Për shembull, kur një person merret vesh me tregtarin që të blejë veturë të
përdorur për 4000 dollarë, kjo tregon se për atë person, vetura edhe pse e përdorur vlen më
shumë se 4000 dollarë dhe se ato 4000 dollarë për tregtarin vlejnë më shumë se vetura. Tregu u
veturave të përdorura e ka caktuar çmimin e veturës së përdorur dhe nëpërmjet tregtisë së lirë e
ka përcaktuar atë të mirë personit për të cilën ajo ka vlerë më të madhe.
Po ashtu çmimet shërbejnë dhe si sinjal për prodhuesit dhe konsumatorët. Nëse
konsumatorët dëshirojnë më shumë nga cilado e mirë, çmimet do të rriten njëkohësisht duke i
dërguar sinjale prodhuesve se është e nevojshme ofertë më e madhe. Anasjelltas është nëse
konsumatorët dëshirojnë më pak nga nodnjë mall i caktuar. Për shembull, çdo verë kur familjet
do të shkojnë në pushim, kërkesa për benzin rritet. Kjo i inkurajon ndërmarrjet për prodhimin e
naftës që të prodhojnë më shumë benzin, derisa i dekurajon udhëtarët që të heqin dorë nga
vazhdimi i udhëtimeve të tyre. Po ashtu, nëse malli siç janë veturat, ka shumë rezerva dhe
prodhuesit i zvogëlojnë çmimet e veturave, konsumatorët do të dëshirojnë të kenë më shumë
vetura.
Të përfundojmë, çmimet i harmonizojnë vendimet e konsumatorëve dhe të pridhuesve në
treg. Çmimet më të mëdha sjellin deri te zvogëlimi i blerjes së konsumatorëve dhe i inkurajon
prodhuesit. Çmimet më të ulta i inkurajonë konsumatorët dhe i dekurajojnë prodhuesit. Çmimet
janë rrotë e barazpeshës në sistemin e tregut.
Në të vërtetë çfarë paraqet barazpesha e tregut. Ajo paraqet barazpeshë mes të gjithë
blerësve të ndryshëm dhe shitësve. Të gjitha amvisëritë ose firmat dëshirojnë të blejnë ose të
shesin sasia të caktuara në varësi nga çmimi.Tregu e gjenë çmimin e barazpeshuar i cili
njëkohësisht i plotëson dëshirat e blerësve dhe shitësve. Çmimet tepër të larta do të shkaktonin
ngopje me të mirat. Çmimet tepër të ulta do të shkaktonin radhë të gjata para shitoreve dhe
mungesë të mallrave. Ai çmim për të cilin blerësit dëshirojnë ta blejnë atë sasi, të cilën shitësit
dëshriojnë ta shesin e jep ofertën dhe kërkesën e barazpeshuar.
Gatishmëria maksimale e një personi që të paguajë për diçka, ekonomistët e quajnë çmim
i kapshëm për atë person. Çmimi i kapshëm është çmimi më i lartë të cilin do ta pranojë personi i
caktuar dhe akoma do ta blejë të mirën. Me fjalë të tjera, çmimi i kapshëm për një person është
çmimi me të cilin atij i duket njësoj nëse do ta blejë të mirën.
Kur tregu i zgjidhë tre problemet ekonomike. Pamë se si çmimet ndihmojnë që të
barazpeshohet konsumimi dhe prodhimi në tregje të caktuara. Çfarë ndodhë kur të gjitha tregjet
(benzina, veturat, banesat, kapitali etj,) veprojnë bashkë. Ato tregje veprojnë njëkohësisht për ta
caktuar barapeshën e çmimeve dhe prodhimtarinë.
Në të vërtetët bëhet fjalë për ndërvarshmëri të tregjeve. Ndërvarshmëria mund të jetë e
dyfishtë: 1) ndërvarshmëria mes tregut të mallrave dhe shërbimeve dhe tregut të faktorëve të
prodhimtarisë (inputeve); 2) ndërvarshmëria e tregjeve të mallrave të ndryshëm.
Rritja e kërkesës për të mirat do të shkontre drejt rritjes së çmimeve dhe të profitit. Firmat
do t’u përgjigjeshin rritjes së ofertës. Por që ta bëjnë këtë duhet t’i rrisin inputet, gjegjësisht ta
rrisin kërkesën e faktorëve të prodhimtarisë. Me këtë do të rritej edhe çmimi i faktorëve të
prodhimtarisë. Përfundimi është se tregu i të mirave ndikon mbi tregun e faktorëve të
prodhimtarisë.
Sa i përket sjelljes së ndërvarhsmërisë së tregut të prodhimeve të ndryshme, rritja e
çmimit e një të mire do t’i inkurajonte konsumuesit që të blejnë të mira suptitute (rritja e çmimit
të benzinës e rritë konsumimin e gazit). Kjo do të shpiente drejt rritjes edhe të çmimit të
supstituteve. Çmimi më i lartë do t’i inkurajonte prodhuesit të supstituteve që ta rrisin ofertën
nëpërmjet prodhimit më të madh.
Me adoptimin e shitësve dhe blerësve në tregje të caktuara, ekonomia e tregut
njëkohësisht i zgjidhë të tre problemet, çfarë, si dhe për cilin do të prodhojë. Në të vërtetë
barazpesha është realizim i të tre çështjeve.
Cilat (çfarë) mallra dhe shërbime do të prodhohen e përcaktojnë votat e të hollave, dhe
atë jo në çdo katër vite si në zgjedhjet, por me vendime të përditshme për blerje. Me të hollat e
fituara ndërmarrjet sigurojnë pagesa për mëditjet, rentat dhe dividendat. Firmat njëkohësisht e
rrisin dëshirën për maksimalizimin e profitit, profiti si neto dallimi mes shitjes së përgjithshme
dhe shpenzimeve të përgjithshme. Me fjalë të tjera, ndërmarrjet e lëshojnë fushën ku i humbin të
hollat. Ata e kanë dëshminë se profiti i lartë është në veprimtaritë ku ka kërkesë të madhe.
Njëkohësisht atje shkojnë edhe firmat e reja.
Si prodhohen të mirat i cakton konkurrenca mes prodhuesve të dnryshëm. mënyra më e
mirë është që prodhuesit ta plotësojnë konkurrencën e çmimeve dhe ta maksimaliozjnë profitin,
është që t;i mbajnë shpenzimet në minimum me miratimin e metodave më efikase për prodhim.
Ndonjëherë ndryshimi në metodat është e parëndësishme, por ndonjëherë ekzistojnë zhvendosje
drastike në teknologji, e cila për shkak të konkurrencës do të bëhet e pashmangshme që të
shfrytëzohet.
Kështu, maqina me avull i ka zhvendosur kuajt, ndërsa aeroplanët i kanë zëvendësuar
trenat në udhëtim në distanca të largëta. Tregu vepron si ndërmjetësues i cili i harmonizon shijet
e konsumatorëve me aftësitë e teknologjive.
Për cilin do të prodhohen prodhimet, kush shpenzon dhe sa, në masë të madhe varet nga oferta
dhe kërkesa e tregut për faktorët e prodhimtarisë. Tregu i faktorëve i përcakton qiratë, rentën e
tokës, kamatat dhe profitin. Personi i njëjtë mund të marrë qira nga punësimi, dividendë të
aksioneve, kamatë të depozitave të kursyer pa bile edhe rentë nëse është pronar i tokës. Me
mbledhjen e të gjitha të ardhurave nga faktorët mund t’i llogarisim të ardhurat e tregut të
njerëzve. Do të thotë, distribuimi i të ardhurave mes popullatës caktohet nga sasia e faktorëve të
prodhimit dhe çmimit të faktorëve të prodhimtarisë, të tregut të faktorëve të prodhimtarisë sipas
parimit të ligjit për ofertë dhe kërkesë.
Që ta kemi më të qartë mundësinë e këtillë të tregut, në vazhdim do ta paraqesim
diagramin e unazores në ekonomi, në formën e saj më të thjeshtë kur janë të inkuadruar vetëm
pjesëmarrësit e tregut konkurrues.
3. Unazorja në ekonomi
Fotografia nr. 3.3. prezenton një model vizuel të ekonomisë, i cili është quajtur diagrami i
unazores. Në këtë model, ekonomia ka dy lloje të vendimmarrësve: amvisëritë dhe ndërmarrjet
3
.
Ndërmarrjet prodhojnë të mira dhe shërbime duke i shfrytëzuar inputet, siç janë puna, toka dhe
kapitali (objektet e ndërtimtarisë dhe maqinat). Këto inpute quhen edhe faktorë të prodhimtarisë.
3
Këtu bëhet fjalë për ligjeratat hyrëse. Më vonë në unazoren e ekonomisë do t’i sjellim sektorët shtet (qeveri)
dhe sektorin e jashtëm-tregtar (importi-eksporti).
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia
Ekonomia

More Related Content

What's hot

Pyetje-Pergjigje nga lënda e Mikroekonomisë 1 .
Pyetje-Pergjigje nga lënda e Mikroekonomisë 1 . Pyetje-Pergjigje nga lënda e Mikroekonomisë 1 .
Pyetje-Pergjigje nga lënda e Mikroekonomisë 1 . Arianit Zeqiri
 
Kufiri i mundësive të prodhimit
Kufiri i mundësive të prodhimitKufiri i mundësive të prodhimit
Kufiri i mundësive të prodhimitMenaxherat
 
NDËRMARRËSIA - Dr. Safet Merovci (Pyetje dhe përgjigje)
NDËRMARRËSIA - Dr. Safet Merovci (Pyetje dhe përgjigje)NDËRMARRËSIA - Dr. Safet Merovci (Pyetje dhe përgjigje)
NDËRMARRËSIA - Dr. Safet Merovci (Pyetje dhe përgjigje)fatonbajrami1
 
Makro . paraja dhe sistemi bankar
Makro . paraja dhe sistemi bankarMakro . paraja dhe sistemi bankar
Makro . paraja dhe sistemi bankarKastriot Gashi
 
Analiza e likuiditetit të njësisë ekonomike
Analiza e likuiditetit të njësisë ekonomikeAnaliza e likuiditetit të njësisë ekonomike
Analiza e likuiditetit të njësisë ekonomikeMenaxherat
 
Tregu, oferta dhe kerkesa
Tregu, oferta dhe kerkesaTregu, oferta dhe kerkesa
Tregu, oferta dhe kerkesaMenaxherat
 
Pyetje Pergjigje I Xii Kapituj Mikro
Pyetje Pergjigje I Xii Kapituj    MikroPyetje Pergjigje I Xii Kapituj    Mikro
Pyetje Pergjigje I Xii Kapituj MikroKosovar Sopjann
 
Ndermarrja dhe ndermarresia
Ndermarrja dhe ndermarresiaNdermarrja dhe ndermarresia
Ndermarrja dhe ndermarresiaekonomia
 
Ciklet e biznesit dhe rritja ekonomike
Ciklet e biznesit dhe rritja ekonomikeCiklet e biznesit dhe rritja ekonomike
Ciklet e biznesit dhe rritja ekonomikeMenaxherat
 
Konkurrenca e plotë apo përfekte
Konkurrenca e plotë apo  përfekteKonkurrenca e plotë apo  përfekte
Konkurrenca e plotë apo përfekteValdet Shala
 
Mikroekonomi-Pytje dhe Pergjigje
Mikroekonomi-Pytje dhe PergjigjeMikroekonomi-Pytje dhe Pergjigje
Mikroekonomi-Pytje dhe PergjigjeBessnik Latifi
 

What's hot (20)

Pyetje-Pergjigje nga lënda e Mikroekonomisë 1 .
Pyetje-Pergjigje nga lënda e Mikroekonomisë 1 . Pyetje-Pergjigje nga lënda e Mikroekonomisë 1 .
Pyetje-Pergjigje nga lënda e Mikroekonomisë 1 .
 
Kufiri i mundësive të prodhimit
Kufiri i mundësive të prodhimitKufiri i mundësive të prodhimit
Kufiri i mundësive të prodhimit
 
NDËRMARRËSIA - Dr. Safet Merovci (Pyetje dhe përgjigje)
NDËRMARRËSIA - Dr. Safet Merovci (Pyetje dhe përgjigje)NDËRMARRËSIA - Dr. Safet Merovci (Pyetje dhe përgjigje)
NDËRMARRËSIA - Dr. Safet Merovci (Pyetje dhe përgjigje)
 
Makro Papunesia
Makro  PapunesiaMakro  Papunesia
Makro Papunesia
 
Inflacioni ne shqiperi
Inflacioni ne shqiperi Inflacioni ne shqiperi
Inflacioni ne shqiperi
 
Makro . paraja dhe sistemi bankar
Makro . paraja dhe sistemi bankarMakro . paraja dhe sistemi bankar
Makro . paraja dhe sistemi bankar
 
Analiza e likuiditetit të njësisë ekonomike
Analiza e likuiditetit të njësisë ekonomikeAnaliza e likuiditetit të njësisë ekonomike
Analiza e likuiditetit të njësisë ekonomike
 
Dobia Marxhinale
Dobia MarxhinaleDobia Marxhinale
Dobia Marxhinale
 
Tregu, oferta dhe kerkesa
Tregu, oferta dhe kerkesaTregu, oferta dhe kerkesa
Tregu, oferta dhe kerkesa
 
Makroekonomi
MakroekonomiMakroekonomi
Makroekonomi
 
Mikroekonomi 1
Mikroekonomi 1Mikroekonomi 1
Mikroekonomi 1
 
Monopoli
MonopoliMonopoli
Monopoli
 
Elasticiteti i ofertës dhe këkresës
Elasticiteti i ofertës dhe këkresësElasticiteti i ofertës dhe këkresës
Elasticiteti i ofertës dhe këkresës
 
Paraja Kuptimi, Format, Dhe Funksionet
 Paraja   Kuptimi, Format, Dhe Funksionet Paraja   Kuptimi, Format, Dhe Funksionet
Paraja Kuptimi, Format, Dhe Funksionet
 
Pyetje Pergjigje I Xii Kapituj Mikro
Pyetje Pergjigje I Xii Kapituj    MikroPyetje Pergjigje I Xii Kapituj    Mikro
Pyetje Pergjigje I Xii Kapituj Mikro
 
Ndermarrja dhe ndermarresia
Ndermarrja dhe ndermarresiaNdermarrja dhe ndermarresia
Ndermarrja dhe ndermarresia
 
Ciklet e biznesit dhe rritja ekonomike
Ciklet e biznesit dhe rritja ekonomikeCiklet e biznesit dhe rritja ekonomike
Ciklet e biznesit dhe rritja ekonomike
 
Konkurrenca e plotë apo përfekte
Konkurrenca e plotë apo  përfekteKonkurrenca e plotë apo  përfekte
Konkurrenca e plotë apo përfekte
 
Projekt ekonomi
Projekt ekonomiProjekt ekonomi
Projekt ekonomi
 
Mikroekonomi-Pytje dhe Pergjigje
Mikroekonomi-Pytje dhe PergjigjeMikroekonomi-Pytje dhe Pergjigje
Mikroekonomi-Pytje dhe Pergjigje
 

Viewers also liked

Njohurite elemntare per kuptimin e ekonomise
Njohurite elemntare per kuptimin e ekonomiseNjohurite elemntare per kuptimin e ekonomise
Njohurite elemntare per kuptimin e ekonomiseMenaxherat
 
Ekonomia e kosoves dhe be s kapitulli 9
Ekonomia e kosoves dhe be s kapitulli 9Ekonomia e kosoves dhe be s kapitulli 9
Ekonomia e kosoves dhe be s kapitulli 9Menaxherat
 
Tregjet financiare
Tregjet  financiareTregjet  financiare
Tregjet financiareMenaxherat
 
Borxhi publik dhe deficiti buxhetor ne Shqiperi
Borxhi publik dhe deficiti buxhetor ne ShqiperiBorxhi publik dhe deficiti buxhetor ne Shqiperi
Borxhi publik dhe deficiti buxhetor ne ShqiperiDarla Evangjeli
 
Teoria e shpenzimeve
Teoria e shpenzimeveTeoria e shpenzimeve
Teoria e shpenzimeveShpejtim Rudi
 
Investimet E Huaja Direkte
Investimet E Huaja DirekteInvestimet E Huaja Direkte
Investimet E Huaja DirekteMenaxherat
 
çmimet,objektivat dhe strategjite e caktimit te tyre (marketing)
çmimet,objektivat dhe strategjite e caktimit te tyre (marketing)çmimet,objektivat dhe strategjite e caktimit te tyre (marketing)
çmimet,objektivat dhe strategjite e caktimit te tyre (marketing)Sabir Asipi
 
Sistemi i raportimit financiar
Sistemi i raportimit financiarSistemi i raportimit financiar
Sistemi i raportimit financiarMenaxherat
 
Sistemi i raportimit financiar
Sistemi i raportimit financiarSistemi i raportimit financiar
Sistemi i raportimit financiarMenaxherat
 
Ekonomia e kosoves dhe be s kapitulli 1 adriatik hoxha
Ekonomia e kosoves dhe be s kapitulli 1 adriatik hoxhaEkonomia e kosoves dhe be s kapitulli 1 adriatik hoxha
Ekonomia e kosoves dhe be s kapitulli 1 adriatik hoxhaMenaxherat
 
Kufiri i mundësive të prodhimit
Kufiri i mundësive të prodhimitKufiri i mundësive të prodhimit
Kufiri i mundësive të prodhimitMenaxherat
 
Sistemi financiar
Sistemi financiar Sistemi financiar
Sistemi financiar Menaxherat
 
Njohurite elementare per kuptimin e ekonomise
Njohurite elementare per kuptimin e ekonomiseNjohurite elementare per kuptimin e ekonomise
Njohurite elementare per kuptimin e ekonomiseMenaxherat
 
Statistika dr rahmije mustafa provime nga afatet e kaluara
Statistika dr rahmije mustafa provime nga afatet e kaluaraStatistika dr rahmije mustafa provime nga afatet e kaluara
Statistika dr rahmije mustafa provime nga afatet e kaluaraMenaxherat
 
Statistike nocionet kryesore dhe mostra ligjerata 2 - ardiana gashi
Statistike   nocionet kryesore dhe mostra ligjerata 2 - ardiana gashiStatistike   nocionet kryesore dhe mostra ligjerata 2 - ardiana gashi
Statistike nocionet kryesore dhe mostra ligjerata 2 - ardiana gashiMenaxherat
 
Tregu unik financiar dhe sistemi monetar evropian
Tregu unik financiar dhe sistemi monetar evropianTregu unik financiar dhe sistemi monetar evropian
Tregu unik financiar dhe sistemi monetar evropianMenaxherat
 

Viewers also liked (20)

Njohurite elemntare per kuptimin e ekonomise
Njohurite elemntare per kuptimin e ekonomiseNjohurite elemntare per kuptimin e ekonomise
Njohurite elemntare per kuptimin e ekonomise
 
Ekonomi
EkonomiEkonomi
Ekonomi
 
7. kostot
7. kostot7. kostot
7. kostot
 
Ekonomia e kosoves dhe be s kapitulli 9
Ekonomia e kosoves dhe be s kapitulli 9Ekonomia e kosoves dhe be s kapitulli 9
Ekonomia e kosoves dhe be s kapitulli 9
 
Tregjet financiare
Tregjet  financiareTregjet  financiare
Tregjet financiare
 
Borxhi publik dhe deficiti buxhetor ne Shqiperi
Borxhi publik dhe deficiti buxhetor ne ShqiperiBorxhi publik dhe deficiti buxhetor ne Shqiperi
Borxhi publik dhe deficiti buxhetor ne Shqiperi
 
Teoria e shpenzimeve
Teoria e shpenzimeveTeoria e shpenzimeve
Teoria e shpenzimeve
 
Investimet E Huaja Direkte
Investimet E Huaja DirekteInvestimet E Huaja Direkte
Investimet E Huaja Direkte
 
çmimet,objektivat dhe strategjite e caktimit te tyre (marketing)
çmimet,objektivat dhe strategjite e caktimit te tyre (marketing)çmimet,objektivat dhe strategjite e caktimit te tyre (marketing)
çmimet,objektivat dhe strategjite e caktimit te tyre (marketing)
 
Sistemi i raportimit financiar
Sistemi i raportimit financiarSistemi i raportimit financiar
Sistemi i raportimit financiar
 
Sistemi i raportimit financiar
Sistemi i raportimit financiarSistemi i raportimit financiar
Sistemi i raportimit financiar
 
Ekonomia e kosoves dhe be s kapitulli 1 adriatik hoxha
Ekonomia e kosoves dhe be s kapitulli 1 adriatik hoxhaEkonomia e kosoves dhe be s kapitulli 1 adriatik hoxha
Ekonomia e kosoves dhe be s kapitulli 1 adriatik hoxha
 
Kufiri i mundësive të prodhimit
Kufiri i mundësive të prodhimitKufiri i mundësive të prodhimit
Kufiri i mundësive të prodhimit
 
Sistemi financiar
Sistemi financiar Sistemi financiar
Sistemi financiar
 
Njohurite elementare per kuptimin e ekonomise
Njohurite elementare per kuptimin e ekonomiseNjohurite elementare per kuptimin e ekonomise
Njohurite elementare per kuptimin e ekonomise
 
Mikroekonomi
MikroekonomiMikroekonomi
Mikroekonomi
 
Cmimet
CmimetCmimet
Cmimet
 
Statistika dr rahmije mustafa provime nga afatet e kaluara
Statistika dr rahmije mustafa provime nga afatet e kaluaraStatistika dr rahmije mustafa provime nga afatet e kaluara
Statistika dr rahmije mustafa provime nga afatet e kaluara
 
Statistike nocionet kryesore dhe mostra ligjerata 2 - ardiana gashi
Statistike   nocionet kryesore dhe mostra ligjerata 2 - ardiana gashiStatistike   nocionet kryesore dhe mostra ligjerata 2 - ardiana gashi
Statistike nocionet kryesore dhe mostra ligjerata 2 - ardiana gashi
 
Tregu unik financiar dhe sistemi monetar evropian
Tregu unik financiar dhe sistemi monetar evropianTregu unik financiar dhe sistemi monetar evropian
Tregu unik financiar dhe sistemi monetar evropian
 

Similar to Ekonomia

Ekonomia dhe kriza globale
Ekonomia dhe kriza globale Ekonomia dhe kriza globale
Ekonomia dhe kriza globale Bekim Bajrami
 
Sistemi financiar i bazuar mbi tregun apo mbi bankat ? Cili është më i miri ?
Sistemi financiar i bazuar mbi tregun apo mbi bankat ? Cili është më i miri ?Sistemi financiar i bazuar mbi tregun apo mbi bankat ? Cili është më i miri ?
Sistemi financiar i bazuar mbi tregun apo mbi bankat ? Cili është më i miri ?Xhino Brokaj
 
2020-04-08-temat-e-ligjeruara-deri-te-kolokiumi-1.pdf
2020-04-08-temat-e-ligjeruara-deri-te-kolokiumi-1.pdf2020-04-08-temat-e-ligjeruara-deri-te-kolokiumi-1.pdf
2020-04-08-temat-e-ligjeruara-deri-te-kolokiumi-1.pdfAlbanBaci
 
Përgaditje për provimin pranues
Përgaditje për provimin pranuesPërgaditje për provimin pranues
Përgaditje për provimin pranuesStudentët e Pejës
 
Teste(literatur) pranues ne fakulteti ekonomik admin hanq-qendrim xhylani - h...
Teste(literatur) pranues ne fakulteti ekonomik admin hanq-qendrim xhylani - h...Teste(literatur) pranues ne fakulteti ekonomik admin hanq-qendrim xhylani - h...
Teste(literatur) pranues ne fakulteti ekonomik admin hanq-qendrim xhylani - h...Festim Hajdari
 
Ekonomia ne-politiken-global
Ekonomia ne-politiken-globalEkonomia ne-politiken-global
Ekonomia ne-politiken-globalali lacej
 
ETIKA NË BIZNES - Dr. Ymer Havolli (Pyetje dhe përgjigje)
ETIKA NË BIZNES - Dr. Ymer Havolli (Pyetje dhe përgjigje)ETIKA NË BIZNES - Dr. Ymer Havolli (Pyetje dhe përgjigje)
ETIKA NË BIZNES - Dr. Ymer Havolli (Pyetje dhe përgjigje)fatonbajrami1
 
Mikroekonomi 1
Mikroekonomi 1Mikroekonomi 1
Mikroekonomi 1AronRudaku
 
Menaxhimi i vetvetes alma dimo(qemalli) mpa 11
Menaxhimi i vetvetes  alma dimo(qemalli) mpa 11Menaxhimi i vetvetes  alma dimo(qemalli) mpa 11
Menaxhimi i vetvetes alma dimo(qemalli) mpa 11Alma Dimo
 

Similar to Ekonomia (13)

ekonomi dhe ndermarresi
ekonomi dhe ndermarresiekonomi dhe ndermarresi
ekonomi dhe ndermarresi
 
Ekonomia dhe kriza globale
Ekonomia dhe kriza globale Ekonomia dhe kriza globale
Ekonomia dhe kriza globale
 
Sistemi financiar i bazuar mbi tregun apo mbi bankat ? Cili është më i miri ?
Sistemi financiar i bazuar mbi tregun apo mbi bankat ? Cili është më i miri ?Sistemi financiar i bazuar mbi tregun apo mbi bankat ? Cili është më i miri ?
Sistemi financiar i bazuar mbi tregun apo mbi bankat ? Cili është më i miri ?
 
2020-04-08-temat-e-ligjeruara-deri-te-kolokiumi-1.pdf
2020-04-08-temat-e-ligjeruara-deri-te-kolokiumi-1.pdf2020-04-08-temat-e-ligjeruara-deri-te-kolokiumi-1.pdf
2020-04-08-temat-e-ligjeruara-deri-te-kolokiumi-1.pdf
 
Mikroekonomi 1
Mikroekonomi 1Mikroekonomi 1
Mikroekonomi 1
 
Përgaditje për provimin pranues
Përgaditje për provimin pranuesPërgaditje për provimin pranues
Përgaditje për provimin pranues
 
Teste(literatur) pranues ne fakulteti ekonomik admin hanq-qendrim xhylani - h...
Teste(literatur) pranues ne fakulteti ekonomik admin hanq-qendrim xhylani - h...Teste(literatur) pranues ne fakulteti ekonomik admin hanq-qendrim xhylani - h...
Teste(literatur) pranues ne fakulteti ekonomik admin hanq-qendrim xhylani - h...
 
Ekonomia ne-politiken-global
Ekonomia ne-politiken-globalEkonomia ne-politiken-global
Ekonomia ne-politiken-global
 
ETIKA NË BIZNES - Dr. Ymer Havolli (Pyetje dhe përgjigje)
ETIKA NË BIZNES - Dr. Ymer Havolli (Pyetje dhe përgjigje)ETIKA NË BIZNES - Dr. Ymer Havolli (Pyetje dhe përgjigje)
ETIKA NË BIZNES - Dr. Ymer Havolli (Pyetje dhe përgjigje)
 
Mikroekonomi 1
Mikroekonomi 1Mikroekonomi 1
Mikroekonomi 1
 
Etika e biznesit
Etika e biznesitEtika e biznesit
Etika e biznesit
 
Menaxhimi i vetvetes alma dimo(qemalli) mpa 11
Menaxhimi i vetvetes  alma dimo(qemalli) mpa 11Menaxhimi i vetvetes  alma dimo(qemalli) mpa 11
Menaxhimi i vetvetes alma dimo(qemalli) mpa 11
 
Etika e biznesit
Etika e biznesitEtika e biznesit
Etika e biznesit
 

More from Menaxherat

Statistike treguesit e korelacionit ardiana gashi
Statistike treguesit e korelacionit   ardiana gashiStatistike treguesit e korelacionit   ardiana gashi
Statistike treguesit e korelacionit ardiana gashiMenaxherat
 
Statistike indekset
Statistike indeksetStatistike indekset
Statistike indeksetMenaxherat
 
Si te bejme hulumtim
Si te bejme hulumtimSi te bejme hulumtim
Si te bejme hulumtimMenaxherat
 
Tatimi mbi vleren e shtuar dhe tatimi ne te ardhurat e korporatave taksa d...
Tatimi mbi vleren e shtuar  dhe tatimi ne  te ardhurat e korporatave  taksa d...Tatimi mbi vleren e shtuar  dhe tatimi ne  te ardhurat e korporatave  taksa d...
Tatimi mbi vleren e shtuar dhe tatimi ne te ardhurat e korporatave taksa d...Menaxherat
 
Sjellja organizative berim ramosaj
Sjellja organizative   berim ramosajSjellja organizative   berim ramosaj
Sjellja organizative berim ramosajMenaxherat
 
Statistike treguesit statistikor te pozicionit ardiana gashi
Statistike treguesit statistikor te pozicionit   ardiana gashiStatistike treguesit statistikor te pozicionit   ardiana gashi
Statistike treguesit statistikor te pozicionit ardiana gashiMenaxherat
 
Seminar analiza e tregut te punes ne kosove
Seminar   analiza e tregut te punes ne kosoveSeminar   analiza e tregut te punes ne kosove
Seminar analiza e tregut te punes ne kosoveMenaxherat
 
Promocioni nail reshidi
Promocioni nail reshidiPromocioni nail reshidi
Promocioni nail reshidiMenaxherat
 
Treguesit e pozicionit ushtrime
Treguesit e pozicionit ushtrimeTreguesit e pozicionit ushtrime
Treguesit e pozicionit ushtrimeMenaxherat
 
Variabla e rastësishme dhe distribucionet diskrete të probabilitetit ardian...
Variabla e rastësishme dhe distribucionet diskrete të probabilitetit   ardian...Variabla e rastësishme dhe distribucionet diskrete të probabilitetit   ardian...
Variabla e rastësishme dhe distribucionet diskrete të probabilitetit ardian...Menaxherat
 
Projektimi i procesit Vehbi Ramaj
Projektimi i procesit Vehbi RamajProjektimi i procesit Vehbi Ramaj
Projektimi i procesit Vehbi RamajMenaxherat
 
Politika e produktit nail reshidi
Politika e produktit   nail reshidiPolitika e produktit   nail reshidi
Politika e produktit nail reshidiMenaxherat
 
Permbledhje pytjesh ne nvm prof besnik krasniqi
Permbledhje pytjesh ne nvm prof besnik krasniqiPermbledhje pytjesh ne nvm prof besnik krasniqi
Permbledhje pytjesh ne nvm prof besnik krasniqiMenaxherat
 
Politika e cmimit nail reshidi
Politika e cmimit nail reshidiPolitika e cmimit nail reshidi
Politika e cmimit nail reshidiMenaxherat
 
Mjedisi ligjor i bizneseve
Mjedisi ligjor i bizneseveMjedisi ligjor i bizneseve
Mjedisi ligjor i bizneseveMenaxherat
 
Menaxhment ymer havolli permbledhje
Menaxhment   ymer havolli permbledhjeMenaxhment   ymer havolli permbledhje
Menaxhment ymer havolli permbledhjeMenaxherat
 
Menaxhimi i qmimeve
Menaxhimi i qmimeveMenaxhimi i qmimeve
Menaxhimi i qmimeveMenaxherat
 
Menaxhimi i resurseve humane pytje
Menaxhimi i resurseve humane pytjeMenaxhimi i resurseve humane pytje
Menaxhimi i resurseve humane pytjeMenaxherat
 
Kuptimi i sjelljes organizative so
Kuptimi i sjelljes organizative soKuptimi i sjelljes organizative so
Kuptimi i sjelljes organizative soMenaxherat
 
Krizat ekonomike kriza ne shqiperi ligj.9 myrvete badivuku pantina
Krizat ekonomike kriza ne shqiperi ligj.9 myrvete badivuku pantinaKrizat ekonomike kriza ne shqiperi ligj.9 myrvete badivuku pantina
Krizat ekonomike kriza ne shqiperi ligj.9 myrvete badivuku pantinaMenaxherat
 

More from Menaxherat (20)

Statistike treguesit e korelacionit ardiana gashi
Statistike treguesit e korelacionit   ardiana gashiStatistike treguesit e korelacionit   ardiana gashi
Statistike treguesit e korelacionit ardiana gashi
 
Statistike indekset
Statistike indeksetStatistike indekset
Statistike indekset
 
Si te bejme hulumtim
Si te bejme hulumtimSi te bejme hulumtim
Si te bejme hulumtim
 
Tatimi mbi vleren e shtuar dhe tatimi ne te ardhurat e korporatave taksa d...
Tatimi mbi vleren e shtuar  dhe tatimi ne  te ardhurat e korporatave  taksa d...Tatimi mbi vleren e shtuar  dhe tatimi ne  te ardhurat e korporatave  taksa d...
Tatimi mbi vleren e shtuar dhe tatimi ne te ardhurat e korporatave taksa d...
 
Sjellja organizative berim ramosaj
Sjellja organizative   berim ramosajSjellja organizative   berim ramosaj
Sjellja organizative berim ramosaj
 
Statistike treguesit statistikor te pozicionit ardiana gashi
Statistike treguesit statistikor te pozicionit   ardiana gashiStatistike treguesit statistikor te pozicionit   ardiana gashi
Statistike treguesit statistikor te pozicionit ardiana gashi
 
Seminar analiza e tregut te punes ne kosove
Seminar   analiza e tregut te punes ne kosoveSeminar   analiza e tregut te punes ne kosove
Seminar analiza e tregut te punes ne kosove
 
Promocioni nail reshidi
Promocioni nail reshidiPromocioni nail reshidi
Promocioni nail reshidi
 
Treguesit e pozicionit ushtrime
Treguesit e pozicionit ushtrimeTreguesit e pozicionit ushtrime
Treguesit e pozicionit ushtrime
 
Variabla e rastësishme dhe distribucionet diskrete të probabilitetit ardian...
Variabla e rastësishme dhe distribucionet diskrete të probabilitetit   ardian...Variabla e rastësishme dhe distribucionet diskrete të probabilitetit   ardian...
Variabla e rastësishme dhe distribucionet diskrete të probabilitetit ardian...
 
Projektimi i procesit Vehbi Ramaj
Projektimi i procesit Vehbi RamajProjektimi i procesit Vehbi Ramaj
Projektimi i procesit Vehbi Ramaj
 
Politika e produktit nail reshidi
Politika e produktit   nail reshidiPolitika e produktit   nail reshidi
Politika e produktit nail reshidi
 
Permbledhje pytjesh ne nvm prof besnik krasniqi
Permbledhje pytjesh ne nvm prof besnik krasniqiPermbledhje pytjesh ne nvm prof besnik krasniqi
Permbledhje pytjesh ne nvm prof besnik krasniqi
 
Politika e cmimit nail reshidi
Politika e cmimit nail reshidiPolitika e cmimit nail reshidi
Politika e cmimit nail reshidi
 
Mjedisi ligjor i bizneseve
Mjedisi ligjor i bizneseveMjedisi ligjor i bizneseve
Mjedisi ligjor i bizneseve
 
Menaxhment ymer havolli permbledhje
Menaxhment   ymer havolli permbledhjeMenaxhment   ymer havolli permbledhje
Menaxhment ymer havolli permbledhje
 
Menaxhimi i qmimeve
Menaxhimi i qmimeveMenaxhimi i qmimeve
Menaxhimi i qmimeve
 
Menaxhimi i resurseve humane pytje
Menaxhimi i resurseve humane pytjeMenaxhimi i resurseve humane pytje
Menaxhimi i resurseve humane pytje
 
Kuptimi i sjelljes organizative so
Kuptimi i sjelljes organizative soKuptimi i sjelljes organizative so
Kuptimi i sjelljes organizative so
 
Krizat ekonomike kriza ne shqiperi ligj.9 myrvete badivuku pantina
Krizat ekonomike kriza ne shqiperi ligj.9 myrvete badivuku pantinaKrizat ekonomike kriza ne shqiperi ligj.9 myrvete badivuku pantina
Krizat ekonomike kriza ne shqiperi ligj.9 myrvete badivuku pantina
 

Ekonomia

  • 2. Pjesa e parë KUPTIMI I EKONOMISË Kreu 1 HYRJE NE SHKENCEN E EKONOMISË 1.Definimi i ekonomisë Ekonomia eshte çdokund rreth nesh. Ajo perbehet ne ate se si shoqeria ballafaqeohet me problemin e mungeses.Nuk mund te kemi gjihe çka duam,dhe ajo velen njelloj kure behet fjala per pushime te gjata, harxhime te tepruara ose ajre i paster. Neve me doemos duhet te zgjedhim. Ekonomija eshte shkence qe zgjedh individi dhe shoqerija. Prandaj pernjeher do te themi se ekonomia nuk ka domethenjen vetem te çmimit, fitimit dhe te hollave (parave). Disa here eshte logjike te shfrytezohen tregjet dhe disahere eshte e nevojshme te sillen vendime jashte tregut.Gjegjesishte analiza ekonomike na ndihemon sjelljen e vendimit, kur t’ia leme gjerat tregut,dhe kure perveç atij te marrim edhe instrumente te tjera . Ekonomija eshte shkence per ate si shoqeria udheheq me resurset e saja te rralla. Ne shume shoqeri resurset nuk shperndahen nga nje plan qendrore, pore nepermjet aksioneve te bashkuara te miliona ndermarrjeve dhe amviserive. Prandaj ekonomistet studejojne se si njerzit i sjellin vendimet: sa ata punojne,çka blejne,sa kursejne dhe si i investojne kursimet e tyre. Ekonomistet gjithashtu studjojne si njerzit mvaresishte veprojne njeri me tjeterin. Psh.ata hulumtojne, si shumica e shitesve dhe bleresve te nje te mire bashkarishte e percaktojne çmimin me te cilin do shitet e mira dhe sasija sa do te shitet. Perfundimishte ekonomistet analizojne forcat dhe trendet qe ndikojne mbi ekonomine nepergjithesi, perfeshire ketu edhe rritjen e te ardhurave mesatare, pjese e popullates qe nuk mund te gjej pune dhe shkallen ne baze se te ciles rriten çmimet. Fjala ekonomi rrjedh nga fjala greke “per ate qe udheheq me amviserine “ Ne shikim te pare kjo tingellon jo rendomte. Ne fakt amviserit dhe ekonomia kane shume karakteristika te perbashketa. Amviserija ballafaqohet me shume vendime. Ajo duhet te vendose kush do jene detyrat e çdo anetari te familjes dhe çka do fitoj si demshperblim: Cili do te pregatisi darken ? Cili do laj teshat? Cili do fitoj edhe nje cope embelsire mbas darke . Amviserija medoemos duhet ti shperndaj resurset e veta te rralla ndermjet anetarve te saj, duke i pasur parasyshe aftesit e tyre, perpjekjet dhe deshirat e tyre. Sikurese amviseria dhe shoqeria ballafaqohet me shume vendime. Ajo medoemos duhet te vendosi cilat detyra duhet te kryhen dhe cilat duhet te jene te kryera.. Disa njerez nevoiten per prodhimin e ushqimit, te tjere per te bere veshjen dhe te tretet te dizajnojne softver per kompjutera. Kur njehere njerzit do te ndahen (si toka,ndertesat dhe makinat) ne detyra te ndrysheme punuese,shoqeria duhet ta ndaj prodhimtarine ne te mira dhe sherbime. Ajo duhet te vendosi kush do haje kavjar, dhe kush pasul,kush do ngrah mercedes, dhe kush do udhetoj me autobus.
  • 3. Sipas kesaj,çka eshte ekonomija ?Gjate tridhjet viteve te e fundit lemija e ekonomisë si shkence eshte zgjeruar dhe ne te jane kyqur shume tema. Me te rendesishme jane ata sipas te cilave ekonomija : - Studjon se si ne ekonomi percaktohen çmimet punes, kapitalit dhe toka. - Hulumton sjelljen e tregjeve finansiare, analizojn dhe shpernadajne kapitalin gjegjesishte resurset finansiare. - Analizon pasojat nga intervenimi i shtetit mbi efikasitetin e tregut. - Hulumton shperndarjen e fitimit dhe propozon menyra si tu ndihemohet te verferive pa mos u prishur mundesija e ekonomisë. - Hulumton ndikimin e harxhimit te shtetit, tatimet dhe deficitin buxhetore per rritjen. - Studjon ciklusin veperues, papunesine, gjegjesishte zhvillon politike ekonomike per perparim dhe rritje ekonomike. - Hulumton modelet per kembim midis shteteve , vlereson pengesat ne kembimin nderkombetare , percjelle dhe analizon rritjen e shteteve ne zhvillim. Regjistrimin e temave mundemi ta vazhdojme , por primare eshte se te gjitha keto tema mund ti bashkojme ne nje definicion per ekonomine, shikuar ne aspektin e shoqerise: Ekonomija eshte studim shkencore si shoqerija i perdeor mjetet qe te prodhohen mallera te dobishem dhe ti shperndaj te njejtat ne njerez te ndryshem. Ne baze te ketij definicioni per ekonomi jane dy ide kyqe: 1) Te mirat jane te pa mjaftueshme dhe 2) shoqerija duhet me doemos ne menyre efikase ti perdori resurset e veta . Udheheqja me resurset e shoqerise eshte shume e rendesisheme sepese resurset jane te rralla dhe te kufizuara. Rrallitet do te thote se shoqerija ka resurse te kufizuara dhe per ate nuk mund ti prodhoj gjithe te mirat dhe sherbimet qe i duan njerzit. Si qe eshte ne amviseri, amviserija nuk mundet ti japi çdo anetari gjithçka qe ai ose ajo deshiron, ashtu dhe shoqerija nuk mundet qe secilit individi ti ofroj standard te larte jetesor, nga i cili ai ose ajo tenton. Efikasiteti dmth. kur shoqerija fiton me shumte prej resurseve te veta te rralla qe mundet. Ekonomija eshte shkence qe na meson se si shoqerija udheheq me resurset e veta te rralla. Kur do te mund te prodhohen sasi te pakufizuara te te mirave materiale dhe kur te mund te plotesohen deshirat apsolute te njerezve, njerezit si indivd nuk do te merziteshin per buxhetin e te ardhurave te tyre, firmat nuk do te ishin shqetesuar per lartesine e harxhimeve te tyre, kurse qeverite nuk do te shqetesoheshin per tatimet dhe harxhimin shteteror sepse nuk do te kishte nevoj per zgjedhje dhe kompromis ndermjet efikasitetit dhe drejtesise. Me fjale te tjera, ne kesi parajsi, nuk do te kishte te mira ekonomike,gjegjesishte te mira qe jane te pa mjaftueshme dhe oferta e tyre eshte e kufizuar. Ne kesi kushtesh nuk do te kishte nevoj per ekonomine si shkence. Pore asnje shoqeri nuk e ka arritur utopine per mundesit e pakufizuara.Gjegjesishte te mirat mat. jane te kufizuara kurese deshirat jane te pa kufizuara. Perderisa deshirat jane te pakufizuara,me rendesi eshte qe ekonomija ne menyre me te mire ti perdori resurset e veta te kufizuara. Kjo na sjelle te nocioni vendimtare i efikasitetit. Qensore e ekonomisë eshte te fillioj prje realitetit te pamjaftueshmerise dhe pastaj te gjej menyr se si te rregullohet shoqerija e cila do te sjelli deri te perdorimi me
  • 4. efikas i resurseve. Konkertishte, ekonomija prodhon ne menyre efektive kur nuk mundet te prodhoj me shume se nje te mire pa mos prodhuar ma pak prej te mires tjeter. Ndoshta jeni te habitur , ndoshta si njerz te rendomt nuk keni menduar keshtu per ekonomine si shkence edhe pse ajo eshte e perditeshmje ne jeten tuaj.Tani te mundohemi te ua afrojme principet e ekonomisë nepermjet te ashtuquajtures dhjete principet e ekonomisë. 2.Dhjete principet e ekonomisë Fusha studjuese e ekonomisë bazohet ne disa ide themelore te cilat mund te perdoren ne situata te ndrysheme. Te dhjete principet ne ekonomi jane te rradhitura ne tre grupe :1) si individet sjellin vendime ; 2)si funksionojne individet bashkanrisht(bashkepunojne,konkurohen) ; 3)Si funksionon ekonomija nepergjithesi(princip agregacionit). Per pasqyre me te mire do te hsfrytezojme tabelen ne vijim. Tabela nr.1.1 Dhjet principet e ekonomisë SI I SJELLIN NJEREZIT VENDIMET 1: njerezit ballafaqohen me kembim 2:harxhimi i diçkaje eshte ajo nga e cila terhiqeni qe ta fitoni(harxhimi oportun). 3: njerezit racional mendojne ne margjinat 4: njerezit reagojne ne motivimet 5: tregetia mund te jete e mire per te gjithe SI VEPROJNE NJEREZIT MVARESISHT 6: tregjet rendomt paraqesin menyre te mire te organizohet aktiviteti ekonomik 7: shteti nganjeher mund ti permiresoj rezultatet e tregut SI FUNKCIONON EKONOMIA NEPERGJITHESI 8: Standardi jetesore ne vend varet prej aftesise se saj qe te prodhoj te mira dhe sherbime (produktiviteti)
  • 5. 9: kur shteti shtyp shume te holla ,çmimet rriten 10:shoqerija ballafaqohet me kembim(trade- off) ne afat te shkurter midis ifluacionit dhe papunesise 2.1 Si individet sjellim vendime Meqenese sjellja e ekonomisë e shpreh sjelljen e individeve qe e formojne, do ta fillojme mesimin tone te ekonomisë me kater principet e sjelljes individuale te vendimeve. Me vone do te shikojme se kjo eshte pjese e ekonomisë e njohur si mikroekonomi. Do te perqendrohemi ne kater principet e pare te ekonomisë,sepse jane me te pershtaqem per hyrje ne dijenite e komplikuara por interesante per ekonomine. 1) Njerzit ballafaqohen me kembim (trade- off) Leksioni i pare per sjelljen e vendimeve eshte permbledhur ne thenjen: “Nuk egziston drek pa te holla” . Qe te fitojme diçka qe duam, rendomte duhet te terhiqemi prej diçkaje tjeter qe po ashtu e duam. Sjellja e vendimeve kerkon terheqje prej ndonje qellimi ne dobi te qellimit tjeter. Meqenese ky tekst eshte liber, te marrim si shembull studentin i cili me doemods duhet te vendosi si do ta shperndaj resursin e vet- kohen.Ai mund te harxhoj gjithe kohen duke studjuar ekonomine, mundet ta harxhoj duke studjuar vetem matematike, ose mundet ta shperndaj kohen e vet duke i mesuar te dy lemijet. Per çdo ore te kaluar duke mesuar nje lende ai largohet prej ores te cilen ka mund ta kaloj duke mesuar lenden tjeter. Per çdo ore mesimi,ajo terhiqet prej nje ore te cilen ka mund ta kaloj ne fjetje,shetitje me velosiped,shiqim tv., ose duke punuar honorar per te fituar nje sasi te caktuar.Ose te shikojme shembullin e prinderve te cilit vendosin si ta harxhojne buxhetin familjare. Ata mund te blejne ushqim,tesha ose te shkojne ne pushim. Poashtu mundet te kursejne pjese prej buxhetit familjare per ditet ne pension ose ti shkollojne femijet e tyre.Kure ata vendosin te harxhojne edhe ndoje denare ne keta te mira ata kane nje denare me pak per harxhim per te mira tjera. Kure njerzit jane te organizuar ne shoqeri ata ballafaqohen me lloj te ndryshme kembimi. Shembull klasik per kembim eshte ai midis “pushkes dhe gjalpit”. Sa me teper harxhojme per mbrojtjen popullore, per ti mbrojtur kufijet prej agresorve te huaj (armatim) aq me pak mund te blejme te mira per harxhim per ta zmadhuar standardin tone (gjalpe). Ne shoqerine moderne me rendesi te madhe eshte edhe kembimi midis ,mjedisit te paster jetesore dhe nivelit te larte te te ardhurave. Ligjet te cilet kerkojne nga nderrmarrjet ta zvogelojne ndotjen ti zmadhojne harxhimet e prodhimit te te mirave dhe sherbimeve. Pershkak te shpenzimeve te medhaja keta ndermarrje ne fund ngelin me profit me te vogel, pagesa e rrogave te vogela,percaktimi i çmimeve me te larta ose ndonje kombinim prej te tre alternativave. Sipas kesaj edhe pse aktet ne lidhje me ndotjen na oferojne dobi prej mjedisit te paster jetesore dhe
  • 6. shendet me te mire i cili vjen me ate, ata imponojne dhe harxhim i cili zvogelon te ardhurat e ndermarrjeve ,punetoreve dhe bleresve. Kembim tjeter me te cilen ballafaqohet shoqerija eshte ajo midis efikasitetit dhe drejtesise. Per efikasitetin folem me larte. Drejtesi dmth. Se dobite prej atyre resurseve jane ne menyre te drejte te shperndare midis anetareve t shoqerise. Me fjale te tjera efikasiteti nenkupton madhesine e petes ekonomike, kurese drejtesia nenkupton si te ndahet peta. Shpeshehere kure dizajnohen politikat e qeverive keta dy qellime jane ne kundershtim, ne konflikt.Kure qeverija bene rishperndarjen e fitimit prej te pasurve ne dobi te te varefrive ,ajo e zvogelon shperblimin per punen e mundimeshme. Si rezultat i kesaj, njerzit me pak punojne dhe prodhijne me pak te mira materiale dhe sherbime. Me fjale te tjera ,kure qeverija mundohet ta prese peten ekonomike ne me shume pjese te barabarta ajo behet gjithnje me e voge. Ketu eshte e arsyeshme te thekesojme edhe diçka . fakti se njerzit ballafaqohen me kembim vetevetiu nuk na tregojne çfar vendimesh ata do te sjellin ose duhet te sjellin. Studenti nuk duhet te terhiqet nga mesimi i psikologjise vetem per ate se ashtu do ta zmadhonte kohen ne disponim per te studjuar ekonomi. Shoqerija nuk duhet te ndalet ta mbroj mjedisin jetesore vetem per ate se aktet ekologjike e zvogelojne standardin tone jetesore. Te varferit nuk duhet ti lejme anesh vetem per ate duke i ndihmuar prishet motivacioni i punes.Pa marre parasyshe kete respektimi i kembimit te gjerave midis tyre ne jete eshte e rendesisheme ,sepse njerzit tentojne te sjellin vendime te mira vetem nese i kuptojne opcionet qe i disponojne. II ) Shpenzimi Oportun Shpenzimi oportune eshte gjithe ajo ( e mire,sherbim,shfrytezim) nga e cila duhet te terhiqemi per te fituar diçka tjeter (te mire,sherbim,shfrytezim). Pershkak se njerezit ballafaqohen me kembim, sjellja e vendimeve kerkon krahasime te shpenezimev edhe dobive nga aksinet e ndryshme.Pore ne shume raste,shpenezimi i nje akscion nuk eshte aq i dukeshem si qe duket ne shikim te pare. Psh. Te marrim rastin per prurjen e vendimit a te shkohet ne fakultet. Dobija (fitimi) eshte pasurim intelektual dhe mundesi per te gjetur vende me te mira te punes.Por ku qendron shpenzimi? Per tu pergjigjur ne kete pyetje,me siguri do te permendni te hollat e harxhuara per shkollim,libera, dhome dhe udhetim. Megjithese kjo permbeledhje nuk e pasqyron realishte ate se nga çka jeni terehequr ( larguar) per te kaluar nje vit ne fakultet.. Problemi i pare i lidhur me kete pergjigje eshte se permbledhja e shpenzimeve te mundeshme perfeshine disa pune qe nuk jane ne kuptimin e vertete shpenzime per studim ne fakultet.Por edhe nese terhiqeni nga fakulteti, do te ju duhet vende fjetje dhe ushqim. Vendebanimi dhe ushqimi do paraqesin shpenzimet per studimet vetem per shumen qe eshte me e shtrenjet se vendebanimi dhe ushqimi kure studjoni ne krahasim me situaten kure nuk studjon. Gjegjesishte shpenzimet per banim dhe ushqim ne fakultetin tuaj mund te jete me i vogel se prej qirase dhe te dhenave per ushqim qe do ti paguanit sikur te jetonit ne banesen tuaj. Ne kete rast kursimet nga banimi dhe ushqimi shfrytezohen per shkuarjaene fakultet. Problemi i dyte ne ne logaritjen e shpenzimeve eshte se ajo e mohon shpenezimin ma te madh per shkuarja ne fakulte- kohen tuaj.Gjeresa e kaloni vitin duke ndegjuar ligjerata, duke lexuar libera dhe shkruar pune seminarike, nuk mund te shpenzoni kohen tuaj ne ndonje vend pune. Per shumicen e studenteve rrogat nga te cilat terhiqen per te studjuar jane shpenezimi me i madhe per aresimin e tyre. Ne literature ceket rasti me basketbollistin e njohtur te NBA-se ne SHBA Kobi Brajan, i cili e ka lene kohen per te shkuar ne universitet dhe i eshte perkushtuar trajnimeve per basketboll. Ai me shume e ka çmuar shpenezimin oportun per kohen e humbur per trajnim te basketbollit dhe ne
  • 7. funde i eshte paguar mundi: Te ardhurat e tij si basketbollist profesionist jane shume me te medhaja se sa qe do te mirrte rroge si nje i diplomuar ne universitet. Shpenzimi oportun ne nje te mire eshte ajo nga e cila duhet te terhiqemi per te fituar nje te mire. Kur sillen çfaredo vendimi, psh. A te shkohet ne fakultet, ata qe vendosin duhet te jene te vetedijshem ne shpenzimet opartune, te cilet e permbajne aksionin e marre. Ne boten e resurseve te rralla njerzit çdohere ballafaqohen me mundesin qe te zgjedhin nemes mundesive alternative per perdorimin e resurseve. Atehere nje gje eshte e sigurte: perderisa ndermjet alternativave te ndryshme per perdorimin e resurseve te kufizuara vendosni per njeren, automatikishte leshoni mundesine per te shfrytezuar alternativat tjera te resurseve.Kjo eshte teza per shpenzimin oportun.Ai praktikishte eshte i lidhur me humbjen e te ardhurave lidhur me alternativen e perdorimit te resurseve. Meqenese resurset kane me shume alternativa te mundeshme te perdorimit ,shpenezimi oportun perhere nderlidhet me me vleren me te larte ose me alternativen me te pershtatur te mundeshme te perdorimit te resuresit perkates. Ne pjesen tjeter te liberit me poshte do te shohim se duhet te behet dallimi ndermjet fitimit llogarites dhe fitimit ekonomik I cili eshte i korigjuar per shumen e shpenzimeve oportune dhe jo vetem per shpenzimet faktike. III) Ndryshimet kufitare (margjinale) Ekonomistet perdorin termin ndryshime kufitare per te pershkruar aftesite e vogela plotesuese te planit ekezistues te aksionit. Shpesh perdoret termi margjinal,ne baze te gjuhes angleze. Vendimet ne jete pothuajse kurre nuk jane bardhe – zi, por perfeshijen nijans te perhimet. Gjate afatit te provimeve, vendimi juaj nuk perbehet krejtesishte qe ju te hiqni dore nga provimet ose te mesimit 24 ore ne dite, por a te kaloni edhe nje ore duke i perseritur shenimet nga ligjeratat, ose te shikoni Tv. Ne shume raste njerezit i sjellin vendimet me te mira duke menduar per madhesit kufitare. Psh. Te supozojme se kerkoni keshille nga miku juaj per ate se sa vite do tu nevoiten per shkollim . Per deri sa ai u bene krahasime per dikend qe ka doktoraturen dhe per nje tjeter qe e ka leshuar shkollimin, do te mundeni te vereni se ky krahasim nuk do te ju ndihmoj qe te mund te vendoseni. Ju keni arsimin paraprak dhe me siguri tani mendoni a te vazhdoni edhe nji apo dy vite ne arsim (shkollim) . Per ta sjelle vendimin, duhet te dini dobit (fitimet) plotesuese qe mund te fitoni gjate nje viti te studimeve( te ardhura me te larta gjate jetes dhe kenaqesi ne mesim ) dhe shpenzimet plotesuese qe do te paraqiten (shkollimi, dhe mjetet te cilat nuk do ti keni gjersa jeni ne shkollim).Duke krahasua fitimet e kufizuara dhe shpenzimet e kufizuara mund te vleresoni se sa viti plotesuse i studimeve do te ju paguhet .Si sembull tjeter do te marrim rasin e aviokompanis e cila mendon sa do tu paguaj udhetareve qe jane duke pritur ne rradhe. Te themi se fluturimi i nje aeroplani me 200 karrike aviokopanise i kushton 100.000$. ne kete rast shpenezimi mesatar per nje karrike eshte 100.000$/ 200. ose 500$.Ne baze te kesaj, dikush munde te perfundoj se aviokompania asnjhere nuk duhette shesi bileta me çmim ma te vogel se 500$ . Mirepo aviokompania mund ta zmadhoj fitimin e saj duke menduar ne madhesit kufitare. Paramendoni nese aeroplani do te duhej te fluturoj me dhjete vende te lira, dhe udhetari i cili eshte ne listen e fluturimeve i gatshem per ete vend do te paguaj 300$. A do te duhej aviokompania te shesi bileten ? Kupetohet se duhet ta shesi. Nese ne aeroplan ka karrike te lira, shpenzimi edhe i nje udhetari eshte i parendesishem. Edhe pse shpenezimi mesatar i nje udhetari eshte 500$, shpenezimi kufitar perputhet me çmimin e lançpakektit, qe do ta fitoj udhetari plotesues. Perderisa udhetari ne listen e prtjes paguan me teper se shpenzimi kufitar,per
  • 8. agjencionin do jete profitabile t’i shesi bileten. Si qe tregojne keto shembuj,kure mendojne per madhesit kufitare , individet dhe ndermarrjet mund te sjellin vendime te mira. Njeriu racional merr ndonje aksion, vetem dhe neqoftese vetem , kure fitimi kufitar prej stj aksioni e kalon shpenezimin kufitar. IV) Individet reagojne ne motivimet( motivacion) Per deri sa njerzit sjellin vendime kure bejne krahasim ndermjet fitimit dhe shpenezimt, sjellja e tyre mund te ndryshoj kur te ndryshojne shpenzimet ose fitimet. Dmth. Njerezit reagojne ne motivacionet. Kure çmimi i molles rritet, atehere njerzit do te vendosin te hajne me teper dardha dhe me pak molle, sepese shpenzimi per te blere molle eshte me i madhe. Ne te njejten kohe pronaret e pemishteve te mollave vendosin te punesojne me shume punetore dhe te mbledhin me shume molle,sepese fitimi (interesi ) prej shitjes se mollave eshte me i madhe. Si qe do te shikojm ne vazhdim, efekti i çmimit ndaj sjelljes se blereseve dhe shitesve ne treg ne kete raste ne tregune e molleve eshte e rendesishme te kuptojme funksionimin e ekonomisë.Ne litereture eshte formuar termi per njeriun si „homo economicus“ perndryshe matja e tij per fitimet dhe shpenzimet,dhe maksimumi i fitimit pre4j çdo vendimi te atij..Kreatoret e politikes,asnjhere nuk duhet te harrojne motivimet, per arsye se ,si qe do te shikojm ne vazhdim, shume politika i ndryshojne fitimet dhe shpenzimet mbi te cilat ballafaqohen njerezit, dhe prej atje e ndryshojne sjelljen e tyre. Psh. tatimi i benzines i inkurajon njerezit te ngrahin vetura me te vogela te cilat hrxhojne me pak benzine. Gjithashtu ai i inkurajon njerezit qe me teper te shfrytezojne transportin publik ne vend qe ata vete te ngrahin veturen edhe ata ata te jetojne me afer vendit te punes. Kur kereatoret e politikes nuk do te vlersojne drejte se si politika e tyre ndikon ne motivacionet,ata do te munde te kene rezultate te cilet edhe ata nuk i kane paramenduar ashtu. Psh. ne literature permendet politika publike per sigurimin e trafikut. Ne SHBA as Hulumtimeve te medhaja jane parapare problemet ne trafik dhe kane vendosur qe sigurimi te permiresohet me rrypat sigurues qe i ka çdo veture. Me perdorimin e tyre zmadhohet mundesija te mbijetohet fatkeqesia e madhe e nje aksidenti. Tani do shohim se si ligji per rrypat sigurues e ndryshonlogarine e fitimeve dhe harxhimeve,te cilen e bene shoferi racional. Rrypat sigurues i bejne aksidentet e trafikut me pak te shtrenjet nga aspekti i shoferit, sepese e zvogelojne mundesine per lendim dhe vdekje.Sipas kesaj ,ligji per perdorimin e rrypave sigurues zvogelon dobite nga vozitje e ngadalesuar dhe ekujdesur. Njerezit reagojne ne rrypat sigurues sikurse qe do tereagonin ne permiresimin e kushteve te rruges, me shpejtesi me te madhe dhe kujdes me te vogel gjate vozitjes. Rezultati i fundit i ligjit mbi rrypat sigurues prape eshet numer me i madhe i fatkeqesive te komunikacionit. 2.2 Si veperojne individet bashkanerishte Kater principet e para na treguan se si individet i sjellin vendimet e tyre, meqenese rruget jetesore (te veprimit) te individeve kryqezohen, shume nga keta vendime ndikojne jo vetem ne ne individin pore edhe ne njerezit tjer me te cilet jane ne interakcion. Tre perincipet e ardheshem nga tabela 1.1. shpjegojne si indived bashkanrishte veprojn. Ne kete liber , principet :
  • 9. 5) tregetija eshte e mire per te gjithe 6) ekonomija e tregut eshte menyre e mire per organizimin e aktivitetit ekonomik 7) shteti i permireson rezultatet e tregut, jane te perpunuar edhe ne pjesen e mikroekonomisë (kreu 4 oferta dhe kerkesa, kreu 9 tregu I faktoreve te prodhimetarise, 10) ekonomia e mireqenies- shteti dhe bizenesi) pore dhe ne pjesen e makroekonomisë- keru per ekonomine nderkombetare dhe perparesite komparative. Prandaj ketu nuk perqendrohemi me gjeresishte ne te njejtat. 2.3. Funksionimi i ekonomisë nepergjithesi ( makroekonomija) Me larte u njoftuam me ate si individet sjellin vendime dhe si individet varesishte ndikojne njeri ne tjeterin. Te gjithe keta vendime dhe interakcione bashkanerishte e perbejne ate qe mund te quhet “mikroekonomi”. Tri principet e fundit prej tabeles 1.1. jane te lidhura me funksionimin e ekonomisë nepergjithesi (makroekonomine). Makroekonomija mirret me rritjen ekonomike (principi 8: standardi jetesore dhe produktiviteti) politiken monetare dhe pyetjet ne lidhje me te hollat (principi 9) dhe problemi i papunesise i cili ne themel ne afat te shkurter perputhet ne zgjedhje (principi 10). Edhepse pyetjet makroekonomike jane ne numer me te madhe se keta tre, duhet ti keni parasyshe keto principe te makroekonomisë sidomos pershkak te konfiktit dhe mosperputhjeve te politikes makroekonomike prej disa koncepteve te teorise makroekonomike per te cilen do te behet fjale me poshte. 3. Tre pyetjet qendrore ekonomike Meqenese prodhimetarija e çdo ekonomije eshte e kufizuar prej resurseve te saja dhe diturive teknologjike ,çdo shoqeri pamarreparasyshe a eshte e pasur ose e varfer medoemod te zgjedh se si do ti shperndaj resurset sipas principit te kembimit dhe efikasitetit. Me fjale te tjera çdo shoqeri duhet te kete menyre me te cilen do te percaktoj 1) cilat mallera do ti prodhij 2) si do te prodhohen te mirat materiale 3) per cilin do te prodhohet. Tre pyetjet themelore te organizimit ekonomik çka ,si ,per cilin te prodhohet jane pyetje kyqe edhe sot si qe kane qene ne fillimin e civilizimit bashkohore. Ti shikojme me afer Cilat mallera te prodhohen dhe me çfare sasije Shoqeria medoemos duhet te percaktoje sa prej çdo te mire do te prodhoj prej struktures te shume te mirave, dhe kure do ta prodhoje. A do te prodhojme sot ushqim te ngrire ose kemisha. Kemisha shume kualitative ose me pak kualitative. A do ti perdorim resurset e kufizuara per prodhimin e te mirave per harxhim (ushqim te ngrire) te cilat do ta zmadhojne harxhimin sot ose te mira ivestuese (makina dhe aparate per procesin e prodhimit te cilet do ta zmadhojne harxhimin neser. Si do te prodhohen te mirat. Shoqerija duhet te percaktoj kush do ta kryej prodhimetarine , me cilat mjete dhe me çfare teknike prodhuese do ta beje ate. Kush do te mirret me bujqesi,dhe kush me hulumtim. A do te fitohet energjija elektrike prej naftes ,hidroresurseve eres ose do te kemi energji nukleare. Me pak ose me shume ndotje te mjedisit jetesore. Ne baze te ketyre vendimeve eshte i madhe ndikimi i shpenzimeve te prodhimit ne njesi produkti. Per cilin do te prodhohen mallerat. Njera prej detyrave kyqe te çdo shoqerije eshte te percaktoj kush do ti perjetoj frytet e mundimeve ekonomike. Me fjale te tjera domth. Si do te shperndahet produkti shoqerore. A do te
  • 10. behet shperndarje ndermjet amviserive te ndrysheme ,a do te behet midis shume te verferve dhe shume te pasurve. A do te marrin te ardhura te medha menaxheret,punetoret ose pronaret e kapitalit dhe tokes. Ketu ne pjes te madhe vjen pyetje e efikasitetit dhe drejtesise, te cilen me poshte do ta shikojme si hyrje normative dhe pozitive ne ekonomi. Ne perpunimin e dilemes ekonomike, çka, si dhe per cilin do te prodhohet do te shfrytezojme dy hyrje(qasje): - ndryshimi i çmimit te te mires e cila ne menyre transparente paraqet me shume ose me pak varferine ne kuptimin ekonomik. -shperndarja e fitimit. 1.Ndryshimi i çmimit dhe varferija ne kuptimin ekonomik. Kure behet fjale per çmimin si tregues i varferise ne kuptimin ekonomik ne literaturen , si shembull figurativ mirret çmimi i naftes sidomos ne periudhen e krizes se naftes ne vitin 1973/74 ,1979/80. Levizjet dramatike te çmimit te naftes jane te njohtura si gjendje e tmerreshme . Ne periudhen e pare çmimi eshte zmadhuar tre here ndersa ne rastin e dyte dy here. Pore çmimet e larta te naftes nuk ishen te perjeteshme. Pse dhe si ndodhi ajo. Ne pjesen me te madhe te ketij teksti do te behet fjale si njerezit ndikojne ne ndryshimin e çmimeve. Rregulla eshte kure çmimi i ndonje te mire zmadhohet , harxhuesit mundohen ta shfrytezojne me pak , pore prodhuesit mundohen ta shesin (prodhojne ) me shume .Gjegjesishte nje reaksion i tille i udhehequr nga çmimi qe ndodhe ne treg eshte pjese e mekanizemit ne baze te cilit nje numer i madhe i shoqerive percaktojne çka ,si dhe per cilin te prodhohet. Te shikojme si ekonomija prodhon produkte dhe sherbime permes shembullit te naftes.Kure çmimi i naftes zmadhohet ne menyre drastike çdo ndermarrje do te mundohet ta zvogeloj shfrytezimin e produkteve q permbajne nafte. Fabrikat kimike zhvillojne supstitute artificiale per imputet petrokimike, aviokompanite kerkojne aeroplane me ekonomik ,rryma elektrike me shume prodhohet ne aparaturat qe perdorin qymyr. Te perfundojme : çmimet me te larta te naftes e detyrojne ekonomine te prodhoj ne menyre (si ) gjate se ciles do te perdoret me pak nafte. Zmadhimi i çmimit te naftes mund te ndikoj edhe ne ate çka do te prodhohet. Nderrmarrjet dhe amviserite e zvogelojne perdorimin e produkteve te naftes te cilat jane bere shume te shtrejta. Amviserit per ngrohje me teper perdorin gazin ,dhe blejne vetura me te vogela dhe me ekonomike. Ata qe shkojne ne pune bashkohen ose perdorin transportin publik.Me fjale te tjera çmimet e larta te naftes jo vetem qe e zvogelojne kerkesen per produkte te lidhura me naften por e zmadhojne kerkesen e substituteve. Zmadhohet çmimi i substituteve dhe e nxit prodhimintarin e tyre me te madhe. Te perfundojme. Zmadhimi i çmimit te naftes nxit perseri permes tregut shoqerija te vendosi çka do te prodhoj, a ajo eshte zvogelimi i produkteve te naftes dhe zmadhimi i produkteve substitute: konstruktohen vetura me te vogela, hulumtohen burime energjetike per te cilet nuk eshte e nevojshme nafta. Ne fund, me çmimin e naftes do te pergjigjemi dhe ne pyetjen per te cilin prodhohet.Te ardhurat e OPEK-ut prej shitjes se naftes u zmadhuan prej 35 miljardeve dollare amerikan 1973 pothuajse ne 300 miljarde amerikan 1980 . Pjese me e madhe prej zmadhimit te te ardhurave kane qene te harxhuara per produkte te prodhuara ne vendet perendimore industriale. Shtetet importuese te naftes hoqen dore nga pjesa e madhe e prodhimetarise se tyre ne kembimin per import te naftes. Dmth.zmadhimi i çmimit te naftes e zmadhoj fuqine blerese te vendeve te
  • 11. OPEK-ut, nderesa e zvogeloi fuqine blerese te importueseve te naftes ( Gjermanise dhe Japonise). Me larte pame se si tronditjet e naftes ne OPEK bene alokacion ne resurset e varfera midis konkurenteve te nevojshem. 2. Distribuimi i te ardhurave. Distribuimi i te ardhurave ( ne nje shtet ose ne bote ) na tregon si te ardhurat ndahen midis grupeve te ndryshem ose individeve. Distribuimi i te ardhurave eshte ngushte i lidhur me pyetjen per ate, çka ,si dhe per cilin te prodhohet. Tabela nr.1.2. Popullata boterore dhe te ardhurat Vendet e varfera Vendet me te ardhura mesatare Vendet e pasura Te ardhura per kok banori 231 1154 15.690 %prej popull.boterore 35 49 16 % prej te ardhurave boterore 2 18 80 Burimi: World bank, World Developement Report 1998-99 Te ardhurat per banore paraqetperafersishte tregues per standardin jetesore per çdo grupe vendesh. Prej tabeles mund te shihet se me shume te ardhura ka ne vendet e zhvilluara ne te cilat jeton 165 e popullates boterore. Keta dallime ne te ardhura parashtrojne shume pyetje edhe pere shoqerine edhe per ekonomine. Per cilin te prodhohet ? Per 16% te popullates e cila jeton ne vendet e zhvilluara industriale. Pergjigjeja per te cillin prodhohet parashikon edhe pyetjen çka te prodhohet. Sipas shembullit prodhimetarija boterore eshte e drejtuar kryesishte kah ata prodhime dhe sherbime qe harxhohen ne vendet e pasura. Per tu pergjigjur ne pyetjen si prodhohen produktet ,me pare duhet te bejme pyetjen Pse ka dallime te medha ne te ardhura midis grupeve te ndara ? Ne vendet e varfera nuk ka mjafte makina ndersa numer i vogel i njerezve kane arsimim teknik dhe profesional. Ne nje vend te industrializuar puntori mund te perdor paisje per germim dhe te beje per kohe te shkurter detyre per te cilen ne vendet e varfera ka nevoje per shume puneteor po qe se punohet me lopate. Te perfundojme: puneteoret ne vendet e varfera jane me pak produktiv sepse punojne ne kushte jo te favorshme. Te ardhurat distributohen ne menyre jo te barabarte ne suazat e nje vendi njelloj si midis vendeve. Faktoret e larte pjeserishte mundet ti pershkruhen edhe rastit te nje vendi. Pore ne rastin e nje vendi duhet te mirren edhe dy faketore plotesues. E para, te ardhurat individuale nuk rrjedhin vetem nga puna por edhe nga pronesia mbi mjetet ( toka, ndertesat,mjetet koorporative ). Kure krahasohet e ardhura nacionale nuk eshte me rendesi cili anetar i polullit i fiton keto te ardhura, mirepo gjate vleresimit te distribuimit te te ardhurave mbrenda vendit ajo eshte e rendesisheme.
  • 12. E dyta, shoqerija mund te sjelle vendim a do te marre hapa per ndryshim te distribuimit te te ardhurave . Ekonomija e prones shteterore don te krijoj shperndarje proporcionale te te ardhurave dhe pasurise. Ne ekonomine me pronesi private psaurija dhe fuqija koncentrohen ne duaret e nje numeri te vogel njerzish. Shkalla deri te e cila te ardhurat ne menyre jo te barabart shperndahen ne suazat e nje vendi ne menyre direkte ndikon ne pyetjen per te cilen prodhohen produktet. Psh. Ne Brazil ku 20% e familjeve marrin 64% te te ardhurave , numeri i madhe i njerezve do te punojne si ndihmes shtepijak,shofere dhe sherbeteor. Ne danimarke ku me te pasurit 20% e popullates fitojne 35% e te ardhurave nacionale, shume pak njerez munden ti lejojne vetes te punesojne sherbetore. 4. Mikroekonomia dhe makroekonomia Shume dege te shkences mesohen ne nivele te ndrysheme .Ekonomia gjithashtu mesohet ne nivele te ndrysheme.Ne mund ti studjojme vendimet e amviserive individuale dhe nderrmarrjeve ose interakcionin e amviserive dhe ndermarrjeve ne tregjet e te mirave konkrete dhe sherbimeve. Poashtu mund ta studjojme funksionimin e ekonomisë nepergjithesi,e cila paraqet vetem mbledhjen e aktivitetve e te gjithe sjellsive te vendimeve ne te gjitha tregjet. Numer i madhe i ekonomisteve jane specializuar per dege te caktuara te shkences ekonomike . Ekonomistet e punes ballafaqohen me problemet e tregut te punes . Ekonomistet urban ballafaqohen me problemet e qytetit, shfrytezimin e tokes ndertimore,transportin etj. S’ka nevoj te behet klasifikimi I degeve ekonomike sipas fushes se jetes ekonomike kur interesohem per pyetje standarde: çka ,si dhe per cilin te prodhohet. Deget e ekonomikes mund ti klasifikojme edhe sipas qasjes qe perdoret. Ekziston ndarje e pergjitheshme e pranuar sipas se ciles kemi qasje ne mikro dhe makro ekonomi. Ekonomija tradicionalishte eshte e ndare ne dy fusha te gjera: mikroekonomi dhe makroekonomi. Adam Smithi me te drejte mund te llogaritet si themelues i mikroekonomisë (pasurija e poujve 1776), dege e ekonomisë e cila me kohe eshte marre me sjelljen e entiteteve individuale si qe jane: tregjet ndermarrjet dhe amviserite.Per dallim nga mikroekonomia, makroekonomia eshte dege e ekonomisë e cila merret me mundesite e pergjitheshme te shoqerise. Makroekonomine ne formen bashkohore e ka kyqur Xhon Majnard Kejnz ne vitin 1936 me liberin : Teorija e pergjitheshme per punesim ,kamaten dhe parat. Mikroekonomia eshte shkence per ate se si amviserite dhe ndermarrjet sjellin vendime dhe si jane interaksionet etyre ne tregjet konkrete. Makroekonomia eshte shkence per fenomenet ekonomike qe vlejne per gjithe ekonomine. Mikroekonomisti psh. Do te mund ti studjoj efektet prej kontrolles te qirave lidhur me banimin ne Nujork, ndikimi I konkurences se huaj ne industrine automobilistike ne amerike ose efektet e mesimit te obligueshem qe ndikojne ne fitimin e punetoreve. Ne Maqedoni mikroekonomia do te mund ta studjoj sjelljen e firmave te privatizuara ne treg ose harxhimin e punetoreve qe jane ne falimentim. Makroekonomisti mund ti studjoje efektet prej huas nga ana e qeverise , ndryshimet e shkalles se pa punesise me kalimin e kohes se politikat alternative per ta nxitur rritjen e standardit jetesore. Ne Maqedoni makroekonomistet mirren me rritjen , produktivitetin e ulet , kursin fiks devizor, ndryshimet strukturale per shkak te pagesave jo te harmonizuara. Mikroekonomia dhe makroekonomija jane ngushte te thurura . meqenese ndryshimet ne ekonomi mvaren prej vendimeve te miljona individeve eshte e pa mundur te kuptohen levizjet makroekonomike pa shikuar lidhjet midis vendimeve mikroekonomike.Psh. makroekonomisti mund te studjoj efektin e zvogelimit te tatimit federal ne te ardhura ne prodhimetarine e pergjithshme te te mirave dhe sherbimeve. Per ti
  • 13. analizuar keto pyetje ai ose ajo doemos duhet te shikojne si efektet e zvoglimit te shkalles se tatimeve ndikojne ne vendimet e amviserive per ate sa te shpenzojne per te mira dhe sherbime. 5.Ekonomia pozitive dhe normative Ne studimin e ekonomisë rendesi te madhe ka dallimi ndermjet ekonomisë “pozitive” dhe dhe asaj “normative”. Ekonomia pozitive perfeshine sqarime objektive per ate se si funksionon ekonomia. Ekonomia normative jep udhezime tabazuara mbi aftesite e gjyqeve objektive ose subjektive. Te bejme sqarim mbi kete.Kur ekonomistet mundohen ta sqarojne boten, ata jane shkenctare. Kure ata mundohen te ndihmojne ne te mire te saj ,ata jane deshmitare. Per ti sqaruar te dy llojet e konomisteve, do te fillojm me studimin e terminologjise. Meqenese skenctaret dhe deshmitaret kane caqe te kunderta, gjuha e tyre ndryshon. Marre nepergjithesi , per boten ekzistojne dy lloj qendrimesh. Njeri eshte pozitiv. Qendrimet pozitive jane deskritive dhe ata na mesojne si eshte bota. Qendrimet normative jane ne forme te propozimit dhe ata na mesojne se si duhet te te jete bota. Dallimi kryesore ndermjet qendrimeve normatevi dhe atyre pozitive eshte ajo se si çmohet validiteti i tyre. Ne princip nuk mund ti vertetojme ose ti anulojme qendrimet pozitive me kontrollimin e fakteve. Ekonomisti munde ta vleresoj qendrimin pozitiv me analizimin e te dhenave per ndryshimin e variableve ekonomike te cilat jane mjete te opservimit (vezhgimit). Perkunderejte kesaj vlerat e qendrimeve noremative kyq vlera, si dhe fakte.Qendrimi normativ nuk mund te vleresohet vetem ne baze te te dhenave.Vendimi per ate se çka eshte e mire dhe çka eshte politike e keqe nuk eshte pyetje vetem e shkences. Kjo perfshin edhe shikimet tona mbi etiken,religjionin,dhe filozofine politike. Kupetohet, qendrimet pozitive dhe ata normative mund te jene te lidhura . Shikimet tona pozitive per ate se si funksionon bota ndikon ne shikimet tona normative ne ate se kush jane politika te deshirueshme. Psh. Qendrimi se qiramarrja minimale paraqet papunesine (qendrim pozitiv), derisa eshte e saket , munde ta hedhim perfundimin sepse qeveria duhet ta rrise qiramarrjen minimale (qendrim normativ). Megjithe ate , qendrimet tona normative nuk mund te dalin vetem nga analiza normative. Per te sjell vendime do te duhet edhe analiza pozitive dhe perfundime me vlere. Duke mesuar ekonomine, duhet te kemi parasyshe dallimin ndermjet qendrimeve pozitive dhe nomative. Ne kete kontekst , nje pjese e mire e ekonomisë mundohet te sqaroj si funksionon ekonomia. Per ate nuke eshte rallitet qe qellimi i ekonomisë qe ta permiresoje funksionimin e ekonomisë. Te perfundojme: Kure njerezit bisedojne per ekonomine shpeshhere bejne gabime duke i perzier pyetjet e fakteve me pyetjet e drejtesis.Ekonomia pozitive pershkruan faktet e nje ekonomie- si ,çka dhe ker kend te prodhohet dhe sjelljen e tyre. Ekonomia normative kyq te drejta etike dhe sjelle perfundime te vlefshme per pyetjet çka, si dhe per kend te prodhohet. Psh. A do te duhet te ndalohen lloj lloj produktesh ushqimore ose barera. Per pyetjet e natyres normative nuk ka pergjigje te drejta dhe jo te drejta sepse ata perfeshine etiken dhe perfundimet me vlere por jo faktet. Ata mund te zgjidhen vetem me pyetje, shqyrtim dhe vendim politik, dhe jo me vete analizen ekonomike.Ekonomia ne asnje menyre nuk guxon te shfrytezohet per tu treguar se nje gjyq normativ eshte i sakte kurse tjeter i gabuar.e gjithe kjo mvaret pre preferencave te individit dhe shoqeris (politikes) te cilet duhet te zgjedhin. Por ekonomia pozitive mund te perdoret per cekjen e detaleve te pasojave nga zgjedhja e bere.
  • 14. Kapitulli 2 METODAT E EKONOMISË 1. Ekonomisti si shkëncëtar dhe këshilltar Çdo fushë shkencore e ka terminologjinë e vet dhe mënyrën e vet të menduarit. Matematikanët flasin për aksioma, integrale dhe fushat e vetktorëve. Psikologët flasin për egon, identitetin dhe disonancën konjuktive. Juristët flasin për veprat penale, deliktet dhe forcën obliguese të premtimit. Edhe ekonomia nuk dallohet shumë. Oferta, kërkesa, elasticiteti, veprimtaria komparative, teprica shpenzuese – këto termine janë pjesë nga gjuha e ekonomistëve. Në kapitujt që vijojnë, do të ballafaqoheni me shumë termine të reja dhe disa fjalë të njohura të cilat ekonomistët i përdorin në mënyrë të specializuar. Do të shihni se vlera e tij gjendet në aftësinë e tij t’ju sigurojë mënyrë të re dhe të dobishme të menduarit për botën në të cilën jetoni. Destinimi i vetëm, njëherit dhe më i rëndësishëm i këtij libri është t’ju ndihmojë ta mësoni mënyrën e të menduarit të ekonomistëve. Kuptohet, si nuk mund të bëheni brenda natës matematicientë, psikolog ose jurist, ashti edhe për të mësuarit të mendohet si ekonomist do të duhetë kohë e caktuar. Të menduarit si ekonomistë mund ta sundoni tërësisht vetëm nëse, përveç njohjes dhe pranimit të metodologjisë së ekonomisë, e zgjeroni edhe në përdorimin aktiv dhe të përditshëm mbi shembujt praktik. Para se të hymë në përmbajtjen dhe detajet e ekonomisë, është e dobishme që të japim një pasqyrë për atë se si ekonomistët i prijnë bptës. Në këtë kapitull flitet për metodologjinë e ekonomisë si fushë shkencore. Çfarë i bënë të dallohen ekonomistët? Ç’do të thotë të mendohet si ekonomist? Do të thotë këtu bëhet fjalë për veglat e analizës ekonomike. Për shembull, më mirë ndjeheni nëse preni dru me sharrë elektrike. Do të thotë çdo aktivitet, gjegjësisht disiplinë përfshinë edhe veglat. Veglat mund të jenë materiale, si maqinat për prerjen e druve, ose jomateriale si aftësia për të servuar gjatë tenisit. Do të thotë në këtë kapitull theks do t’i vëmë sundimit të veglave të zanatit ekonomist. Por ekonomisti mund të paraqitet në rol të dyfishtë: ekonomisti si shkencëtar, kur lëndës i qaset me objektivitet shkencor (qasje pozitive); ekonomisti si këshilltar kur merrë pjesë në krijimin e politikës ekonomike të qeverisë (qasja normative). A) Ekonomisti si shkencëtar. Ekonomistët përpiqen ta sqarojnë lëndën e tyre të të shprehurit me objektivitet shkencor. Ata qasen drejt studimit të ekonomisë, pothuaj në të njëjtën mënyrë si fizikanti i qaset lëndës së hulumtimit dhe biologu i qaset studimit të jetës: zhvillojnë teori, grumbullojnë të dhëna, dhe pastaj i analizojnë këto të dhëna, duke u orvatur që t’i verifikojnë ose t’i demantojnë teoritë e tyre. Në shikim të parë tingëllon çuditshëm kur themi se ekonomia është shkencë. Gjegjësisht, ekonomistët nuk shfrytëzojnë teste, epruveta ose teleskopë. Por, megjithatë thelbi i shkencës është metoda shkencore – zhvillimi objektiv dhe testimi i teorive për atë se si funksionon bota. Kjo metodë e hulumtimit është po aq e zbatueshme në studimin e ekonomisë nacionale, sa vlen edhe për studimin e gravitacionit të tokës ose evolucioni i llojeve. Në të vërtetë duhet ta respektojmë atë se shkenca në tërësi nuk është asgjë më shumë nga rafinimi i të menduarit të përditshëm.
  • 15. Edhe pse qëndrimi i tillë është valide për shkencat shoqërore, siç është ekonomia, po ashtu edhe për shkencat natyrore, si për shembull fizika, shumica e njerëzve nuk janë mësuar që ta shohin shoqërinë mes syve të shkencëtarit. Prandaj, në këtë kapitull do t’i shqyrtojmë disa nga mënyrat (metodat) të cilat i përdorin ekonomistët, kur e zbatojnë qasjen e shkencës që ta provojnë si funksionon ekonomia. B) Ekonomisti si këshilltar. Shumë shpesh nga ekonomisti kërkohet që t’i sqarojë shkaqet për ngjarje të caktuara ekonomike. Për shembull, pse papunësia është më e madhe te popullata e grave se sa te meshkujt? Ndonjëherë nga ata kërkohet që t’i komentojnë politikat për përmirësimin e rezultateve ekonomike. Për shembull, çfarë duhet të bëjë qeveria për ta përmirësuar mirëqenien e grave? Kur ekonomistët përpiqen ta sqarojnë botën, ata janë shkencëtarë. Kur ata përpiqen të ndihmojnë në përmirësimin e tij, ata janë shkencëtarë. Ndikimi i ekonomistëve mbi politikën e tejkalon rolin e tyre si këshilltarë: hulumtimet dhe punimet e tyre shpesh herë në mënyrë indirekte ndikon në politikë. Jetojmë në kohë dhe mjedis (jo vetëm në Ballkan) ku shpesh herë flitet për politikën. Argumentet “pro” dhe “kundër” për zgjidhjet e mundshme të problemeve të shoqërisë zgjojnë debat të ashpër. Por, në arsim jemi të orientuar drejt shkencës. Atje ku politika është e paqartë, shumë e përgjithshme dhe subjektive, shkenca është (duhet të jetë) analitike, sistemore dhe objektive. Derisa debati politik vazhdon pa ardhur deri te ndonjë fund, shkenca bëri (vazhdon të bëjë) progres. Hulumtimi i parimeve të ekonomisë i hapë sytë për ndonjë mënyrë tjetër të menduarit. Ekonomia i kombinon anët pozitive të politikës dhe shkencës. Lënda e saj e studimit është shoqëria – si njerëzit zgjedhin të jetojnë dhe si ata ndikojnë mes veti. Por, ajo i qaset lëndës objektivisht, e cila është karakteristikë e shkencës. Nëpërmjet afrimit të metodave shkencore ndaj çështjeve të politikës, ekonomia përpiqet të bëjë progres në nxitjet me të cilat ballafaqohen të gjitha shoqëritë. Thënë më koncize, bëhet fjalë për apsolvimin e parimeve të ekonomisë, dhe respektimin e tyre, por jo vetëm nga ekonomistët si shkencëtarë dhe ekspertë. Ose më konkretisht, ekspertët ekonomistë a mbetet edhe më tej shkencëtarë kur zgjidhen si poltikanë, të cilët duhet ta krijojnë politikën ekonomike. Në fund, qasja komplekse dhe suptile në vendosjen metodologjike të ekonomistit si shkencëtar dhe si këshilltar të udhëhequra nga qasja pozitive dhe normative në hulumtimin e ekonomistit të dalluar Xhon Mejnard Kejnz:i Studimi i ekonomisë dket se nuk kërkon ndonjë talent të specializuar nga rangu i lartë i zakonshëm. A nuk është...shumë e lehtë disiplina në krahasim me degët më të larta të filozofisë ose shkenca e pastër? Disiplinë e lehtë, në të cilën vetëm disa njerëz përparojnë! me siguri, paradoksi e gjen sqarimin e vet në atë se ekonomisti i dalluar duhet të posedojë kombinim të rrallë të talenteve. Ai duhet të jetë matematicient, historian, burrë shteti, filozof – në masë të caktuar. Ai duhet t’i kuptojë simbolet dhe të flasë në mënyrë koncize. Ai duhet të mendojë për të veçantën si pjesë nga e përgjithshmja, ta prekë abstrakten dhe ta konkretizojë në hovin e njëjtë të mendimit. Ai duhet ta studiojë të tanishmen nëprëmjet prizmës së të kaluarës për shkak të qëllimeve të ardhmërisë. Asnjë pjesë nga natyra njerëzore ose institucinet e tij nuk guxon tërësisht të qëndrojë jashtë fushës së tij. Ai duhet njëkohësisht të jetë i kushtuar dhe i painteresuar; rrebel dhe nepotkupliv si aktor, por ndonjëherë edhe tokësor si politikan.
  • 16. 2. Observimi, teoria dhe dëshmia Observimi. Vendosëm të fillojmë me shkencëtarin dhe matematicinetin nga shekulli 17, Isak Njutnin, në kohën e tij gjoja është bërë i intriguar, kur ka parë se si një mollë ka rënë nga druri. Ky observim e ka motivuar Njutnin ta zhvillojë teorinë e gravitacionit, e cila nuk zbatohet vetëmnë rëniën e mollës në tokë, por të cilado qoftë dy objekte në univerzum. Testimi në vazhdim i teorisë së Njutnit ka dëshmuar se kjo është valide në shumë rrethana. Pasiqë teoria e Njutnit ka qenë shumë e sukseshme në sqarimin e observimit, ajo sot ende studiohet në fakultetet për fizikë anembanë botës. Ky veprim i përbashkët i teorisë dhe observimit po ashtu është valide edhe për fushën e ekonomisë. Ekonomisti mund të jetojë në shtet, i cili ballafaqohet me rritjen e shpejtë të çmimeve dhe i nxitur nga ky observim të zhvillojë teorinë e inflacionit. Teoria ndoshta do të dëshmojë se inflacioni i lartë del nga shtypi i madj i të hollave nga ana e shtetit. Që ta testojë këtë teori, ekonomisti duhet të grumbullojë dhe të analizojë të dhëna për çmimet dhe lëvizjet monetare në më shumë vende të ndryshme. Edhe pse ekonomistët i përdorin teoritë dhe observimet si edhe shekncëtarët e tjerë, ata megjithatë ballafaqohen me një pengesë, e cila detyrën e tyre e kthen në nxitje të vërtetë: eksperimentet shpesh herë janë të parealizueshme në ekonomi. Fizicientët të cilët e studiojnë gravitacionin mund të hedhin shumë gjëra në laboratorin e tyre, me të cilat do të krijojnë të dhëna për t’i tstuar hipotezat e tyre. Përkundër tyre, ekonomistët për shembull, të cilët e studiojnë inflacionin nuk janë në gjendje të manipulojnë me politikën monetare në vend, vetëm për shkak të nevojës së grumbullimit të informatave. Është absurde të kriojohet hiperinflacion që të testohet efekti i saj mbi ekonominë. Prandaj ekonomistët, ngjashëm si astronautët, duhet të munojnë me të gjitha të dhënat e disponueshme, të cilat do t’ua japin ndodhitë në botë. Që të gjejnë zëvendësim për eksperimentet laboratorike, ekonomistët ju kushtojnë vëmendje të madhe ekspertimenteve natyrore, të cilat i ofron historia. Kur lufta në Lindjen e Afërme në vitin 1991 e prishi rrjedhën e naftës së papërpunuar, për shembull, në botë çmimet e naftës thjesht fluturuan. Ngjarja e tillë e zvogëlon standardin jetësor të shpenzuesve të naftës dhe derivateve të naftës. Për kreatorët e politikës ekonomike, përsëri imponohet zgjedhje e vështirë rreth asaj se si më mirë të reagohet. Por, për shkencëtarët ekonomistë, kjo jep mundësi të mirë që të studiohen efektet nha resursi kyç natyror mbi ekonomitë në botë, ndërsa kjo mundësi ekziston një kohë të gjatë pas ndërprerjes të ngritjes së çmimeve të naftës, e cila ndodhi gjatë konfliktit. Ekonomistët nuk e krijuan artificialisht krizën energjetike që të hulumtojnë, por në mënyrë shumë të vetëdijshme bënin analiza të pasojave të cilat ajo i krijoi. Ose për shembull, rrëfimet shumë të njohura historike për hiperinflacionin në Gjermani mes dy luftërave botërore, ose ajo në RF të Jugosllavisë në fillim të viteve të nëntëdhjeta nga shekulli 20, të cilat ishin e vërtetë e ashpër për njerëzit e rëndomtë, por informata të dobishme për shkencëtarët ekonomistë. Nga atje, shqyrtimi i episodeve nga historia janë shumë të çmueshme gjatë hulumtimit, pasiqë mundësojnë hyrjen në ekonomi në të kaluarën, dhe që është më e rëndësishme, pasiqë na mundësojnë t’i ilustrojmë dhe vlerësojmë teoritë ekonomike në kohën e tashme. Teoritë dhe dëshmitë. Tani do t’i qasemi rezimimit të mënyrës mes të cilës ekonomistët i qasen analizës së një problemi të caktuar ekonomik. Ekzistojnë tre faza të ndryshme: E para, fenomeni observohet ose krijohet dhe formulohet problemi. Me të menduarit teorik ose shqyrtimin e shkurtë të informatave )do të flasim për ato më poshtë), vërehet se mes
  • 17. variabilave të caktuara ka apo nuk ka lidhje me variabilat e tjera nga dukuria që observohet. Qëllimi është të kuptohet cila është ajo lidhje dhe pse ajo ekziston. Faza e dytë përbëhet në atë që të zhvillohet teoria ose modeli që e shpreh thelbin e fenomenit. Për shembull, duke menduar për vendimin çfarë lloji transporti do të përdoret, ne i identifikojmë faktorët relevantë të cilët ndikojnë mbi numrin e udhëtarëve të cilët janë vozitur me metro, dhe për të ardhurat nga ky lloj i transporti. Faza e tretë përbëhet në testimin e parashikimeve të teorisë me zbatimin e saj me të informatat ekonomike. Testimi ekonomik i të dhënave mund të përdoret për kuantifikimin e faktorëve të cilat janë theksuar në modelin. Mund të vërejmë nëse këta faktorë, në mesatare, veprojnë në drejtim i cili është cekur në modelin tonë. Mund të shkojmë edhe më tutje. Me inkuadrimin e disa faktorëve plotësues në hulumtimin tonë ekonomik, të cilat me qëllim i kemi lënë pas dore në modelin tonë, me qëllim që të arrijmë të rëndomtën, mund të kontrollojmë nëse këto ndikime plotësuese kanë rëndësi të vogël kuantitative që të mund çkyqen nga modeli. Të supozojmë se e kemi krahasuar teorinë tonë me të dhënat dhe kemi ardhur deri te përfundimi se ato janë kompatibile. Atëherë themi se nuk e hedhim poshtë teorinë tonë. Por, edhe kur të dhënat nuk e mohojnë modelin tonë, ende nuk kemi garancë të sigurtë se e kemi gjetur modelin e vërtetë. Ndoshta ekziston edhe model tjetër, të cilin nuk e kemi vërejtur dhe i cili po ashtu mund të jetë kompaktibil me të dhënat tona. Me kalimin e kohës, ne grumbullojmë edhe të dhëna të tjera. Sa më shumë e krahasojmë modelin tonë me grupe të ndryshmë të dhënave të cilat nuk e mohojnë, aq më të sigurtë do të jemi se e kemi gjetur sqarimin e saktë të sjelljes ekonomike për të cilën jemi të interesuar. 2. Supozime dhe parimi “ceteris paribus” Supozime. Për hyrje ja një shembull ilustrativ. Nëse e pyesni ndonjë fizicient, sa kohë i nevojitet që të bie ndonjë qelqe nga kulmi i një dhjetëkatëshi, ai do t’ju përgjigjet duke supozuar se qelqja bie në vakum. Kuptohet, supozimi i tillë nuk është i saktë. Në të vërtetë, ndërtesa është e rrethuar me ajër, i cili i jep rrezistencë qelqes që bie dhe e ngadalëson rëniën e saj. Por, fizicienti me të drejtë do të theksojë se rrezistenca ndaj qelqes ështe qa e vogël, që efekti i tij është i parëndësishëm. Në të vërtetë poenta është në atë se supozimi se qelqja bie në vakum ne masë të madhe e thejshtëzon problemin, gjatë së cilës të ndikojë shumë në përgjigjen. Ekonomistët bëjnë supozime pikërisht nga shkaqet e njëjta: supozimet mund ta bëjnë botën të kuptohet më lehtë. Për shembull, që të studiohen efektet nga trgetia ndërkombëtare, mund të supozojmë se bota përbëhet vetëm nga dy vende dhe se secili vend prodhon vetëm lloje të mirave. Kuptohet, bota reale përbëhet nga më shumë vend, nga të cilat secila prodhon mijëra lloje të ndryshme të mirave. Por, duke supozuar dy vende dhe dy të mira, ne mundësojmë që ta përqëndrojmë të menduarit tonë. Kur do ta kuptojmë tregtinë ndërkombëtare në botën imagjinare me dy vende dhe dy të mira, ne jemi në situatë më të mirë ta kuptojmë tregtinë ndërkombëtare në botën shumë më komplekse në të cilën jetojmë, megjithatë dyke e shfrytëzuar teorinë për vlerat komparative. Shkathtësia e të menduarit shkencor, pa marrë parasysh nëse bëhet fjalë për fizikën, biologjinë ose ekonominë, është ajo që vendos cilat supozime do të bëhen. Sa për ilustrim, supozoni se në vend të qelqes, lëshojmë top për plazh nga kulmi i ndërtesës. Fizikanti ynë do të vërejë se supozimi për mungesën e rezistencës është shumë jo i saktë në këtë rast: topi për plazh ballafaqohet me rezistencë shumë më të madhe se sa qelqja. Që këtu, supozimi se gravitacioni
  • 18. funksionon në vakum është në vend në rastin e studimit të qelqes, e cila bie, por jo edhe gjatë studimit të rënies së topit për plazh. Ngjashëm me këtë, ekonomistët shfrytëzojnë supozime të ndryshme për çështje të ndryshme. Paramendoni se dëshirojmë të studiojmë çfarë do të ndodhë me ekonominë, kur qeveria do ta ndryshojë numrin e dinarëve në qarkullim. Sipas të gjitha gjasave, pjesa e rëndësishme e kësaj analize është si do të reagojnë çmimet. Shumë çmime në ekonomi nuk ndryshojnë shpesh; çmimet e gazetave, për shembull, ndryshojnë vetëm një herë në disa vite. Të njohurit e këtij fakti mund të na sjellë të bëjmë supozime të ndryshme gjatë studimit të efekteve nga politika e ndryshuar në horizonte të ndryshme kohore. Në studimin e efekteve afatshkurte të politikës, mund të supozojmë se çmimet nuk ndryshojnë shumë. Bile mund të bëjmë edhe supozim ekstrem dhe artificial se të gjitha çmimet janë plotëisht fikse, të pandryshuara. Por, analiza e efekteve afatgjate të politikës mund të nisë nga supozimi se të gjitha çmimet janë plotëisht fleksibile. Parim “ceteris paribus”. Nga ajo që u tha më sipër mund të përfundojmë se natyra e ligjeve ekonomike është e tillë që e njëjta vepron si tendencë, si mesatare, me disa përjashtime, lëshime nga ligjshmëria, që e arsyeton përdorimin e supozimeve. Bile përfunduam se supozimet aplikohen edhe te shkencat natyrore, ku ligjshmëritë janë më shumë ekzakte dhe të sakta. Megjithatë karakteristikat e ligjeve ekonomike të teoreticientëve të ekonomisë dhe analistëve ju krijon shumë probleme gjatë miratimit të përfundimeve dhe gjatë kumtimit të tyre. Një problem i tillë është i lidhur me parimin “ceteris paribus”, i cili do të thitë të ruhen të gjitha punët të pandryshuara. Ta sqarojmë. Mbi dukuritë dhe proceset ekonomike njëkohëisht veprojnë një numër i madh i faktorëve. Kërkesa për çdo mall, për shembull, është e kushtëzuar nga veprimi i këtyre faktorëve: lartësia e çmimit, të ardhurat e disponueshme të konsumatorëve, çmimet e supstituteve (mallrat të cilat mund të shpenzohen në vend të mallit që te observojmë) dhe tjera. Nëse tani supozojmë se të ardhurat e konsumatorëve, si një nga faktorët, është zvogëluar, përfundimi do të ishte se do të zvogëlohet kërkesa për mallin adekuat. Por, përfundimi i tillë do të ishte i saktë vetëm nëse plotësohet parimi “ceteris paribus”, gjegjësisht vetëm nën supozimin se faktorët tjerë që e kushtëzojnë kërkesë e mallit (lartësia e çmimit dhe çmimi i supstituteteve) kanë mbetur të pandryshuara. Por e kemi shumë të qartë se në praksë vjen deri te ndryshime të njëkohshme te më shumë shumë faktorë. Nëse rënia e të ardhurave është e ndjekur edhe me rritjen e çmimeve të mallrave, do të jetë vështirë të vërtetohet në çfarë mase kërkesa është zvogëluar si rezultat i rënies së të ardhurave, ndërsa në çfarë mase si rezultat i rritjes së çmimeve të mallrave. Po ashtu do të ishte vështirë të parashikohet nëse do të zvogëlohet, do të stagnojë ose do të rritet kërkesa për mallrat nëse çmimet e saja bien në kushte të rënies së të ardhurave. Janë të mundshme edhe kombinime të tjera. të përfundojmë: parimi “nëse faktorët tjerë janë konstantë” paraqet mënyrë të shqyrtimit të lidhjes mes dy variabilave, por duhet të mbahet medn se variabilet tjera janë po ashtu të rëndësishme. 4. Të dhënat ekonomike dhe modelet Të dhënat janë pjesë të evidencës së sjelljes ekonomike. Modeli, gjegjësisht teoria, paraqet seri të supozimeve të simplifikuara nga të cilat del përfundimi se si njerëzit sillen. Modeli paraqet thjeshtëzim të qëllimshëm të realitetit (më shfrytzimin e supozimeve). Modelet janë korniza për organizimin e mënyrës në të cilën mendojmë për probleme të caktuara. më ato kryhet thjeshtëzimi dhe lëshimi i disa detajeve nga bota reale ekonomike me
  • 19. qëllim që të përqëndrohemi në elementet thelbësore. Nga fotografia e këtillë e kontrolluar që e jep modeli ne e zhvillojmë analizën tonë për atë se si funksionon ekonomia. Zbatimi efektiv i modelit të cilin e shfrytëzon ekonomisti si shkencëtar në analizën pozititve ekonomike është me udhëtarin që e përdor hartën. Nga harta e Shkupit janë lënë anash shumë pjesë nga bota reale, semaforët, gjerësia e saktë e rrugëve dhe ngjashëm, por nëse e shohim do të fitojmë pasqyrë të saktë për pjesët, rrjetin komunikues dhe mund ta zgjedhim rrugën më të shkurtë mes dy largesave.Gjatë këaaj nuk do të kemi kurrfarë problemi gjatë vozitjes reale nëpër qytet. Të dhënat ose faktet janë në interaksion me modelet në dy mënyra. E para, të dhënat na ndimojnë shumë t’i kuantifikojmë marrëdhëniet mbi të cilat modelet tona teorike e drejtojnë vëmendjen tonë. për shembull, ndoshta është e panevojshme që të theksohet se në shumë ura mbi Vardarin mund të ketë rrëmujë e komunikacionit. Që ta zgjedhim rrugën më të mirë duhet të dimë se sa gjatë duhet të presim para çdo ure. Do të thotë na nevojiten fakte – të dhëna. Modeli është i dobishëm pasiqë na tregon cilat fakte me siguri janë më të rëndësishme. E dyta, të dhënat na ndihmojnë t’i testojmë modelet tona. Si dhe çdo shkencëtar të kujdesshëm, ekonomistët duhet të verifikojnë nëse teoritë e tyre janë të harmonizuara me faktet relevante. Kombinimi i modelit dhe të dhënave është kombinim suptil. Të dhënat do të mund të na tregojnë edhe për lidhjet logjike të cilata paraprakisht i kemi lënë anash. Teknika të analizës ekonomike. Këtu është e domosdoshme që ta potencojmë rëndësinë nga teknika të caktuara të dobishme të analizës ekonomike, para së gjithash paraqitjen grafike të dhënave. Shumë nga konceptet të cilat i studiojnë ekonomistët mund të shprehen me numra: çmimi i bananeve, sasia e shitur e bananeve, shpenzimet e kultivimit të bananeve, etj. Shpesh herë këto variabila ekonomike janë të lidhura mes veti. Kur rritet çmimi i bananeve, njerzit blejnë më pak banane. Diagramet paraqesin një nga shkaqet për shprehjen e marrëdhënieve mes variabilave. Diagramet kanë dy dedikime. E para, kur elaborohen teoritë ekonomike, ato ofrojnë mënyrë vizuele për shprehjen e ideve, të cilat nëse përhskruhen me rënjë katrorë ose fjalë, do të mund të ishin më pak të qarta. E dyta, kur analizohen të dhënat ekonomike, diagramet mundësojnë të zbulojmë në të vërtetë si janë të lidhura variabilet. pa marrë parasysh nëse punojmë me teorin ose me të dhëna, diagramet sigurojnë thjerrëzën nëpër të cilën nga shumë drurë, do ta njohim pyllin. Informatat numerike në mëyra të ndryshme mund të paraqiten grafikisht, siç edhe në mënyra të ndryshme mendimi mund të shprehet me fjalë. Shkrimtari i mirë zgjedhë fjalë të cilat do ta bëjnë qëndrimin e tij më të qartë, përhskrimi – solid, ose, skena – dramatike. Ekonomisti i suksesshëm e zgjedh atë tip të diagramit, i cili më mirë e përshkruan. 5. Ekonomia si shkencë dhe shkathtësi Këtu parashtrohen tre çështje ose dilema lidhur me ekonominë: 1) nëse ekonomia është shkencë, 2) ekonomia dhe ekonomistët dhe 3) kritikat e ekonomisë dhe ekonomistëve (shkenca dhe shkencëtarët). Duke u njohtuar me metodologjinë e hulumtimeve ekonomike, kjo do të na jetë edhe një lloj pikëpamjesh përfundimtare në këtë kapitull për metodat e ekonomisë. Ekonomia shkencë dhe shkathtësi. Nga ajo që u tha më sipër u njohutam me natyrën dhe aftësitë e ekonomisë. Gjatë kësaj konstatuam se ligjshmëritë në ekonomi, siç është rasti me të gjitha shkencat shoqërore, nuk veprojnë si të vërteta të përhershme dhe universale, por vetëm si tendenca. Po ashtu pamë se subjektivizmi (normativja) ka rrënjë të saka edhe në shkencën
  • 20. ekonomike. Ekonomia nuk është shkencë plotëisht ekzakte, veçanërisht kjo është në pjesën e makroekonomisë. Ka gjasa të mëdha se nuk do të mund të parashikohet me sukses shkalla e rritjes së prodhimit shoqëror, shkalla e lëvizjes së inflacionit, papunësia etj. edhe më shumë, ekonomistët shumë shpesh kanë qëndrime të ndryshme mes veti për çështje të njëjta. Kjo para së gjithash del nga fakti se a janë kejnizian apo monetarët, si dhe nga qasja e tyre si këshilltarë ekonomikë kur duhet të deklarohen edhe për gjyqet normative. E gjithë kjo a na jep të drejtë të përfundojmë se ekonomia është më shumë shkathtësi se sa shkencë. përgjigja është jo. Edhe nëpër ligjeratat e mëtejshme shumë herë do ta vërtetojmë faktin se ekonomia mund të jetë shumë e dobishme për të gjithë. Këtu vetëm do të konstatojmë se: 1) fakti se ligjet ekonomike veprojmë si tendencë nuk e bëjnë ekonominë më pak shkencore, pasiqë ekzistojnë fakte se edhe në shknecat natyrore ekzistojnë përjashtime nga ligjshmëria dhe normalja (për shembull ligji për transferimin e vetive trashëguese nga prindërit); 2) dhe saktësia e pamjaftueshme e ekonomisë si shkencë nuk është fakt i cili të njëjtën e bënë vetëm të shkathët, duke marrë parasysh se metereologjia është edhe më joekzakte, e megjithatë shkencë natyrore. Kjo do të thotë se, për shembull, asnjë bankë serioze nuk do t’i drejtohet ndonjë atsrologu të caktuar me magjia dhe ta parashehë lëvizjen e ardhshme të të ardhurave të popullatës, nga e cila varet nga kursimet, por më shumë do t’i besojë ekonometrit të trajnuar, i cili e përdor metodën shkencore të formimit të modelit ekonomik; 3) me këtë kritikat e shumta për ekonominë dhe ekonomistët janë vetëm fryt i specifikave të caktuara të ekonomisë si shkencë, në të drejtën si edhe çdo shkencë tjetër, ndërsa në një pjesë të vogël të makroekonomisë, për shkak të primitivizmit të saj në përsosjen e veglave adekuate për hulumtime. Konstatuam se është e dobishme që të studiohet ekonomia. Kjo do të thotë të pranohet e njëjta si shkencë me qasje metodologjike, para së gjithash në pjesën e ekonomisë pozitive, ku kërkuam dhe morrëm përgjigje – pse ndonjë dukuri ekonomike është e tillë. Tani mund të përgjigjemi pse ju si studentë ta pranoni ekonominë si shkencë dhe ta studioni të njëjtën, me çka do të fitoni zanatin – ekonomist. Ja tre shkaqe për këtë: Shkaku i parë të studiohet ekonomia është se do t’ju ndihmojë ta kuptoni botën në të cilën jetoni sot. Ka shumë pyetje për ekonominë të cilat ndoshta do ta shqetësojnë kërshërinë tënde. Pse është aq vështirë të gjesh banesë në Ohër gjatë verës? Pse ndonjë artist i njohur është i paguar aq shumë për ta luajtur rolin kryesor në film? Pse standardi jetësor është aq i varfër në shumë vende afrikane? Pse disa vende kanë shkallë të lartë të inflacionit derisa të tjerat kanë çmime stabile? Pse është lehtë të gjesh punë në disa vite e vështirë në tjera? Këto janë vetëm disa nga pyetjet të cilave studimi i ekonomisë do të ndihmojë t’u përgjigjesh. Shkaku i dytë të studiohet ekonomia është se do t’ju bëjë pjesëmarrës më të mençur në ekonomi. Si ecën në jetë, sjell shumë vendime ekonomike. derisa si student, vendosish sa vjetë do të studiosh. Pasiqë të gjesh punë, do të vendosish sa nga të ardhurat e tua do t’i shpenzosh, sa do të kursesh dhe si do t’i investosh kursimet e tua. Një ditë ndoshta do të gjendesh në situatë të udhëheqish biznes të vogël ose korporatë të madhe dhe ti do të vendosish cilat çmime do t’i paguash për prodhimet e tua. Kuptimi dhe shkathtësitë e zhvilluara në kapitujt e ardhshëm do t’ju zbulojë perspektivë të re, si më mirë t’i sillni këto vendime. Studimi i ekonomisë nuk do t’ju pasurojë vetëm ashtu, por do të japë disa vegla të cilat do të ndimojnë në këtë përpjekje. Shkaku i tretë që të studiohet ekonomia është ajo se do t’ju ndihmojë më mirë t’i kuptoni potencialet dhe kufizimet e politikës ekonomike. Si votues, ti ndihmon që të zgjedhet ekonomia e cila do ta udhëheqë alokacionin e resurseve shoqërore. Kur do të vendosish cilën politikë ta mbështetish, mund të gjendesh në situatë që të pyetesh për çështje të ndryshme për ekonominë.
  • 21. Cilat janë efektet nga tregtia e lirë me vendet tjera? Cila është mënyra më e mirë të kursehet rrethina? Si ndikon deficiti buxhetor i ekonomisë? Mospajtimi i ekonomistëve. Pse duket se ekonomistët aq shpesh u japin këshilla konfliktuoze krijuesve të politikës ekonomike. Ekzistojnë dy shkaqe themelore: Ekonomistët mund të mos pajtohen për validitetin e teorive pozitive alternative për atë se si funksionon bota. Ekonomistët mund të kenë vlera të ndryshme dhe që atje, pikëpamjet e ndryshme normative për atë se si politikat duhet të zbatohen. Para disa shekujve astronomët kanë debatuar nëse toka ose dielli janë në qendër të sistemit diellor. Para do kohe, metereologët debatuan nëse toka ballafaqohet me “ngrohjen globale” dhe nëse përgjigjja vërtetohet, pse është ashtu. Shkenca është hulumtim për njohjen e botës që na rrethon. Aspak nuk na befason fakti se ashtu siç vazhdon hulumtimi, shkencëtarët filluan të mos pajtohen bile as për drejtimin ku qëndron e vërteta. Edhe ekonomistët shpesh herë janë me mendime të ndryshme, për shkak të këtij shkaku. Ekonomia është shkencë e re, dhe ende ka edhe shumë punë, të cilat tani duhet të hulumtohen. Ekonomistët ndonjëherë nuk pajtohen, pasi që kanë vlerësime të ndryshme për validitetin e teorive të caktuara ose për madhësinë e parametrave të rëndësishëm. Mospajtimi në ekonomi është veçanërisht e shprehur mes makro ekonomistëve. Me kalimin e kohës, përpjekjet e mijëra analistëve, grumbullues të dhënave dhe hulumtues, në masë të madhe e përmirësuan kuptimin për fenomenet makroekonomike. megjithatë, pa marrë parasysh se për çfarë problemi makroekonomik bëhet fjalë, mjetet për komunikim publik ndoshta mund të gjejnë ekonomist i cili diskuton për cilëndo qoftë anë të problemit. Deri në masë të caktuar, vëllimi i mospajtimit mes makro ekonomistëve është shumë i theksuar, për shkak të tendencës se opinionit dhe mediumeve të fokusohen në çështjet më të vështira dhe më kundërthëse. Më shumë se sa kontraverzet në fushat e tjera, diskutimet në makroekonomi përpiqen të zënë vend në opinion më shumë se sa në sallë për seminar ose laboratori. Por edhe pse ekzistojnë dallime të dukshme mes makro ekonomistëve, megjithatë ka fusha në makroekonomi në të cilat ekziston pajtueshmëri e dukshme. Më vonë do ta vërtetojmë këtë qëndrim. Kritika ekonomisë dhe ekonomistëve. Në fund do të përfundojmë me disa kritika të zakonshme ndaj ekonomisë dhe ekonomistëve. (1) Ekonomia nuk është shkencë e vërtetë. Dy ekonomistë asnjëherë nuk pajtohen. Është e rëndësishme të bëhet dallim mes ekonomisë normative dhe pozitive. Ne deri më tani pamë se ekonomistët edhe të pajtohen për çështje të caktuara nga analiza pozitive ekonomike për atë se si do të funksionojë bota, do të mbetet shumë hapësirë për moskuptim për rekomandimet normative të bazuara mbi gjykimet e vlerave. na befason ajo se ekzistojnë mospajtime të rëndësishme dhe të vazhdueshme në ekonominë pozitive. Ekonomia nuk është shkencë eksperimentale. Për shembul, do të sihte absurde (edhe ekonomikisht shumë shtrenjtë) që të shkaktohet papunësi te gjysma e popullatës që të shihet si atëherë do të funksionojë ekonomia. Zgjidhja është në kalimin drejt supozimeve me të gjitha pasojat e mundshme të cilat më sipër i sqaruam. Në fund duhet të konstatojmë se ekzistojnë mospajtime edhe te shkencëtarët nga shkencat natyrore, për shembull në fizikë, mjeksi etj.
  • 22. (2) Modelet në ekonomi janë tejet të thjeshta. Ato nuk kanë kurrfarë lidhje me realitetin. Veçmë e dimë se modeli paraqet thjeshtëzim të qëllimtë që të na ndihmojë të mendojmë më qartë. Modeli i mirë bënë thjeshtëzim të madh, por nuk e shtrembëron realitetin shumë. Ndonjëherë mund të arrijmë shumë larg me model të thjeshtë. Testi i modelit nuk përbëhet në atë se sa ai është i thjeshtë, por sa ka mundësi ta sqarojë sjelljen e observuar. (3) Njerzit nuk janë materialistë siç pohojnë ekonomistët. Çmimet, të ardhurat dhe profiti nuk janë determinantet kryesore të sjelljes. E pakontestueshme është se mund të shprehim vendime sipas të cilave kjo është vërejtje e saktë. Për shembull, martesa është e thjeshtë, edhe pse jo gjithnjë, i detemrinuar nga motive joekonomike. Ekonomistët besojnë se shumica nga fenomenet që i studiojnë janë të determinuar së pari nga motive ekonomike. Kjo është më ndryshe nga pohimi se janë të rëndësishme vetëm motivet ekonomike. Ekonomistët pranojnë se politika, sociologjia dhe psikologjia është e domodoshme që të sigurohet përhskrimi i plotë i sjelljes së njeriut. Ekonomia e thekson faktin e motiveve ekonomike pasiqë qëndrimet sociale ndryshojnë ngadalë, e sipas kësaj merren si konstanta. Nëse ndodhë ndonjë ndryshim i dukshëm në qëndrimet sociale, ekonomisti menjëherë do ta kyçë analizën ekonomike. (4) Njerëzit janë krijesa n jerzore. Nuk mund t’i shpieni aksionet e tyre në ligje shkencore. Fizicientët pranojnë se molekulat sillen rastësisht, por mund të krijohen dhe testohen teori të bazuara mbi sjelljen mesatare ose sistemore. Ekonomistët si shkencëtarë e kanë qëndrimin e njëjtë në pikëpamje të njerëzve. Asnjëherë nuk duhet të sqarohen veprimet mbi bazë të disponimit ose për shkak të asaj se jeni ngritur në këmbën e majtë. Dallimet e rastësishme në sjellje humben në mesataren. Kapitulli 3 ÇËSHTJET THEMELORE EKONOMIKE 1. Inputet dhe autputet në ekonomi Çdo ekonomi ka rezerva të kufizuara të mjeteve, siç janë: puna, dituritë teknike, fabrikat dhe veglat, toka, energjia etj. Gjatë vendosjes çka dhe sa të prodhojë ekonomia në realitet vendos si t’i vendosë mjetet e veta në mijëra mallra dhe shërbime të mundshme të ndryshme. E ballafaquar me faktin se të mirat janë të varfëra lidhur me dëshirat, ekonomia duhet të miratojë vendime për atë se si të ballafaqohet me resurset e kufizuara. Ajo duhet të zgjedhë mes llojeve të ndryshme të mundshme të mirave (çka), të zgjedhë mes teknikave të ndryshme prodhuese (si) dhe në fund të vendos kush i shpenzon të mirat (për cilin). Do të thotë, që të përgjigjet tri pyetjeve ekonomike, secila ekonomi duhet të vendos për shpenzimet ekonomike (inputet) dhe prodhimet (autputet). Inputet (hyrjet) shpesh i definojmë si mallra dhe shërbime që i shfrytëzojnë ndërmarrjet në procesin e prodhimit. Me kombinim të ndryshëm të inputeve të ndryshme mund të prodhohen mallra dhe shërbime të ndryshme. Autputet (daljet) janë mallra dhe shërbime që fitohen në procesin e prodhimtarisë me kombinim të inputeve. Autputet si mallra dhe shërbime janë vlera të përdorshme të cilat në mënyrë të drejtëpërdrejtë shkojnë në shpenzim (buka) ose shërbejnë për prodhimtarinë e mëtejshme (lënda e parë në prodhimtarinë e ardhshme).
  • 23. Inputet i quajmë edhe faktorë të prodhimtarisë. Ekonomia klasike, inputet, gjegjësisht faktorët për prodhimtari i ndan në tre kategori të gjera: puna, kapitali dhe toka. Ekonomistët bashkëkohorë në teori sjellin edhe faktorin e katërt të prodhimtarisë – sipërmarrja (enterpreneurship). 1 Shumë shpesh e përdorim terminin – resurse. Ai lirisht mund të përdoret si sinonim për faktorët për prodhimtari, gjegjësisht për inputet. Juridiko formalisht ai është më i gjerë nga nocioni faktor për prodhimtari. Për shembull, kategoria resurse njerzore do të thotë punë plus sipërmarrje. Ja një klasifikim i faktorëve të prodhimtarisë: Tabela 3.1. Klasifikimi i faktorëve të prodhimtarisë. Resurset natyrore Toka Resurset njerëzore Puna dhe sipërmarësia Resurset prodhuese Kapitali Puna përbëhet nga koha e shpenzuar e njerëzve në prodhimtari. Mijëra operacione afariste dhe detyra në të gjitha shkallët e diturisë, kryhen me punë. Dhe për ekonominë bashkëkohore industriale është inputi më i zakonshëm dhe më i rëndësishëm. Kapitalin e përbëjnë mallra të ndryshme prodhimi të cilat shërbejnë për prodhimtarinë e mallrave dhe shërbimeve të ndryshme. Këto janë vegla dhe maqina më të ndryshme, paisje në hollet e prodhimtarisë, vetë hollet e prodhitarisë, rrugët, kanalet etj. Më vonë do të shohim se rritja e të mirave të kapitalit është e rëndësishme për zhvillimin ekonomik. Toka ose më gjerë resurset natyrore janë dhurata kryesore nga natyra. Ky faktor prodhues përbëhet nga sipërfaqet e punueshme bujqësore, toka për ndërtim, resurset energjetike, ujërat, mineralet etj. Sot është e domosdoshme që në resurset natyrore vëmendje e posaçme t’i kushtohet resurseve për mjedis të shëndoshë, siç janë: ajri, uji dhe klima. Sipërmarrësit janë pronarë të kapitalit, gjegjësisht të firmave, të cilët janë të aftë: të kryejnë zhvendosjen e vazhdimshme të resurseve drejt pikave më prouktive të përdorimit të tyre; të bëjnë kombinimin e përhershëm dhe rikombinimin e faktorëve prodhues në kuptim të zëvendësimit të faktorëve më të shtrenjtë me më të lirë; të sjellin inovacione në prodhimtari për shkak të rritjes së profitit dhe në fund ta ndërmarrin rrezikun në punë. Është interesante se gjatë kohë sipërmarrja ka qenë e lidhur me pronarët e kapitalit në ndërmarrjet e vogla dhe të mesme. Sot sipërmarrja shkon nga strukturat menaxhere në korporatat e mëdha. Ka ardhur deri atje që aplikohet fryma sipëramrrëse edhe në sektorin e shërbimeve publike, për shembull shëndetësia dhe arsimi. 2. Kufinjtë e mundësive prodhuese Kufinjtë e mundësive prodhuese është diagram i cili i tregon kombinimet e autputit, të cilat ekonomia mund t’i prodhojë me faktorët që i disponon në prodhimtari dhe teknologjinë prodhuese që e disponon. 1 T. Fiti, V. Filipovski, Bazat e mikroekonomisë, Fakulteti Ekonomik Shkup, 1999 god. Shkup, fq. 18
  • 24. Edhe pse ekonomitë reale prodhojnë mijëra të mira dhe shërbime, megjithatë hipotetikisht të paramendojmë një ekonomi e cila prodhon vetëm dy të mira – vetura dhe kompjuterë. Industria eveturave dhe e kompjuterëve bashkë i shfrytëzojnë të gjithë faktorët e prodhimtarisë në ekonomi. Kufinjtë e mundësive prodhuese është diagrami, i cili na i tregon kombinimet e ndryshme të autputit, në këtë rast veturat dhe kompjuterët, të cilat ekonomia mund t’i prodhojë me faktorët e dhënë që i disponon në prodhimtari dhe nivelin ekzistues të teknologjisë, të cilat ndërmarrja mund t’i përdorë që t’i shndërrojë faktorët e prodhimtarisë në autput. Fotografia nr. 3.1. është shembull për kufirin e mundësive prodhuese. Nëse të gjitha resurset në këtë ekonomi të paramenduar përdoren në industrinë e veturave, ajo do të prodhojë 1000 vetura, ndërsa asnjë kompjuter. Nëse të gjitha rseurset përdoren në industrinë e kompjuterëve, ekonomia do të prodhojë 1000 kompjuterë, e asnjë veturë. Dy pikat e skajshme të kufirit të mundësive prodhuese i paraqesin këto dy raste ekstreme. Nëse ekonomia i ndan resurset mes dy veprimtarive, ajo do të mund të prodhojë 700 vetura dhe 2000 kompjuterë, që është e paraqitur në fotografinë me pikën A. Për dallim nga ajo, rezultati në pikën D nuk është i mundur, pasiqë resurset janë të kufizuara: ekonomia nuk ka faktorë të mjaftueshëm të prodhimtarisë që ta mbështesë këtë nivel të autputit. Me fjalë të tjera, ekonomia mund të prodhojë në cilëndo pikë të, ose brenda në hapësirën e kufizuar me kufi të mundësive prodhuese, por nuk mund të prodhojë në pikat që gjenden jashtë kufirit. Për një rezultat thuhet se është efikas, nëse ekonomia fiton çdo gjë që është e mundur nga resurset e kufizuara, të cilat i qëndrojnë në disponim. Pikat në vetë kufirin e mundësive prodhuese (për dallim nga ato brenda) paraqesin nivele efikase të prodhimtarisë. Kur ekonomia prodhon në ndonjërën nga këto pika, të themi pika A, atëherë ekziston mënyrë që të prodhojë më shumë nga njëra e mirë, gjatë së cilës të mos prodhojë më pak nga e mira tjetër. Pika B paraqet rezultate joefikas. Për shkak të shkaqeve të caktuara, me siguri papunësia e madhe, ekonomia prodhon më pak nga ajo që ëhstë mundur të prodhohet me resurset që i ka në disponim: ajo prodhon vetëm 300 vetura dhe 1000 kompjuterë. Nëse eliminohet burimi i joefikasitetit, ekonomia mund të lëvizë nga pika B drejt A, gjatë së cilës do të rritet prodhimtaria edhen e veturave (në 700) dhe e kompjuterëve (në 2000). Fotografia nr. 3.1. Kufiri i mundësive prodhuese
  • 25. Kufiri i mundësive prodhuese tregon se një ndërrim me një tjetër me të cilën ballafaqohet shoqëria. Pasiqë të vimë deri te pikat e efikasitetit, të cilat janë në vetë kufirin, mënyra e vetme që të prodhohet më shumë nga njëra e mirë është të prodhojmë më pak nga tjetra. Kur ekonomia lëvizë nga pika A drejt pikës C, për shembull, shoqëria prodhon më shumë kompjuterë, por në llogari të prodhimtarisë së zvogëluar të veturave. Kufiri i mundësive prodhuese e tregon shpenzimin oportunist të njërës së mirë e matur nëpërmjet së mirës tjetër, Kur shoqëria rialocon një pjesë nga faktorët e prodhimtarisë nga ajo e veturave drejt të kompjuterëve, që e lëvizë ekonominë nga pika A drejt pikës C, ajo heq dorë nga 100 vetura me qëllim që të fitojë 200 kompjuterë plotësues. Thënë më mirë, kur ekonomia është në pikën A, ndërsa dëshiron të lëvizë në pikën C shpenzimi oportunist i 200 kompjuterëve është 100 vetura. Vëreni se kufiri i mundësive prodhuese në Fotografinë 3.1. është nxjerrë jashtë. Kjo do të thotë se shpenzimi oportunist i veturave, i shprehur nëpërmjet kompjuterëve, varet nga ajo se sa ekonomia prodhon nga çdo e mirë. Kur ekonomia shfrytëzon pjesën më të madhe nga resurset që të prodhojë vetura, kufiri i mundësive prodhuese është shumë i pjerrët. Pasiqë bile edhe njerëzit dhe maqinat të cilat janë më të pëlqyeshëm për prodhimtarinë e kompjuterëve, përdoren në prodhimtarinë e veturave, ekonomia realizon rritje të dukshme të numrit të kompjuterëve për çdo veturë nga e cila heq dorë. Përkundër kësaj, kur ekonomia shfrytëzon pjesën më të madhe të resurseve për të prodhuar kompjuterë, kufiri i mundësive prodhuese është pothuaj e rrafshtë. Në këtë rast, resurset të cilat janë më të pëlqyeshme për prodhimtarinë e kompjuterëve janë veçmë në industrinë e kompjuterëve, dhe secila veturë nga e cila heq dorë ekonomia kontribuon vetëm për rritje të vogël të numrit të kompjuterëve. Kufiri i mundësive të prodhimtarisë e tregon ndërrimin mes prodhimtarisë së të mirave të ndryshme në kohë të caktuar, por ndërrimi mund të bëhet gjatë kohës. Për shembull, nëse përparimi teknologjik në industrinë e kompjuterëve e rritë numrin e kompjuterëve që një punëtor mund të prodhojë për njëjavë, ekonomia mund të prodhojë më shumë kopmpjuterë për cilindo Sasia e kompjuterave të prodhuar Sasia e automjeteve të prodhuara Kufiri i mundësive prodhuese D C B A 0 300 600 700 1.000 3.000 2.200 2.000 1.000
  • 26. numër të dhënë të veturave. Si rezultat i kësaj, kufiri i mundësive prodhuese zhvendoset nga jashtë, si në Fotografinë nr. 3.2. Për shkak të kësaj rritje ekonomike, shoqëria mund ta zhvendosë prodhimtarinë nga pika A drejt pikës E, duke u kënaqur me më shumë kompjuterë dhe më shumë vetura. Fotografia nr. 3.2. Zhvendosja e lakores së mundësive prodhuese Kufiri i mundësive prodhuese e thjeshtëzon ekonominë komplekse për ta potencuar dhe sqaruar disa ide themelore. Ne e shfrytëzuam për të ilustruar disa nga konceptet, të cilat shkurtimisht i përmendëm në Kapitullin 1: rrallësi, efikasiteti, ndërrimi, shpenzimi oportunist dhe rritja ekonomike. Si do të hymë në “fshehtësitë” e ekonomisë, këto ide përsëri do t’i hasim në forma të ndryshme. Kufiri i mundësive prodhuese ofron kornizë të thjeshtë për të menduar rreth këtyre temave. 2. Ekonomia e tregut Në librin e vet Studimi i natyrës dhe shkaqet për pasuritë e popujve, të publikuar në vitin 1776, ekonomisti Adam Smit e nxorri idenë më të njohur në gjithë shkencën ekonomike: Amvisëritë dhe ndërmarrjet, të cilat janë të lidhura në mënyrë interaktive në treg, veprojnë si të udhiheqn nga ndonjë “dorë e padukshme”, e cila i udhëheq drejt rezultatit të dashur në treg. Një Sasia e kompjuterave të prodhuar Sasia e automjeteve të prodhuara E A 0 700 750 1.000 4.000 3.000 2.100 2.000
  • 27. nga qëllimet e këtij libri të ekonomisë është të shohim se si funksionon “magjia” në këtrë dorë të padukshme të tregut si ambient. më hyrjen në ekonomi, do të mësojmë se çmimet janë instrument me të cilin dora e padukshme e drejton aktivitetin ekonomik. Shoqëria duhet të gjejë ndonjë mënyrë për të vendosur çfarë, si dhe për cilin do të prodhojë. Ekonomitë perëndimore në masë të madhe mbështeten mbi tregjet dhe çmimet gjatë lokacionit të resurseve mes përdorimeve konkurrente. Me qëllim që plotëisht ta kuptojmë këtë proces, na nevojitet model i një tregu tipik. Korniza e analizës është shumë e përgjithshme. Karaketiristikat themelore janë kërkesa, e paraqitur me sjelljen e blerësve, dhe oferta, e paraqitur me sjelljen e shitësve (prodhuesve). Interaksioni i kërkesës dhe ofertës e cakton sasinë e mallrave të prodhuar dhe çmimeve, me cilat ato blihen dhe shiten. Tregjet dhe konkurrenca. Tregu është grup i blerësve dhe shitësve të një të mire ose shërbimi të caktuar. Blerësit si grup e determinojnë kërkesën e prodhimit, ndërsa blerësit si grup e determinojnë ofertën e prodhimit. Para se të bisedojmë për sjelljen e blerësve dhe të shitësve, së pari t’i shohim detajisht çfarë nënkuptojmë me “treg”, si dhe tipet e ndryshme të tregjeve që i hasim në ekonomi. Tregjet nuk janë të organizuara (nuk janë zbulim nga ndonjë njeri apo bashkësi). Blerësit me një të mirë të caktuar mund por edhe nuk është e obligueshme të takohen në asnjë moment. Shitësit e një malli të caktuar mund të jenë në lokacione të ndryshme dhe të ofrojnë prodhime të cilat pak dallohen. Tregu në kuptimin ekonomik nuk është ngushtë i kufizuar në auksion, gjegjësisht, atje nuk ka dhënie të qartë e cila e cakton çmimin.Secili blerës i caktuar ia jep çmimin mallit dhe ndonjë blerës i caktuar vendos sa mall do të blejë në ndonjë nga shitoret. Edhe krahas asaj që kjo nuk është e organizuar, grupi i blerësve të një malli të caktuar dhe shitësit e të njëjtit mall formojnë treg. Secili blerës e di se mund të zgjedhë mes disa shitësve, dhe secili shitës e di se prodhimi i tij është i ngjashëm me atë të cilin e ofrojnë shitësit tjerë. Çmimi i mallit të caktuar dhe sasia e shitur e të njëjtit mall nuk janë të caktuar nga asnjë blerës apo shitës individual. Përkundrazi, çmimi dhe sasia janë të caktuara nga të gjithë blerësit dhe shitësit nëpër ndikimin e tyre të ndërsjellë në treg. Tregu konkurrues është treg në të cilin marrin pjesë shumë blerës dhe shumë shitës, kështuqë secili prej tyre ka ndikim të dukshëm mbi çmimin e tregut. Shumica e tregjeve në ekonomi janë shumë konkurrente. Për shembull, secili shitës i caktuar i mallit akullore ka ndikim të kufizuar mbi çmimin sespse edhe shitësit tjerë ofrojnë prodhim të ngjashëm. Shitësi nuk ka arsye të paguajë çmim më të ulët nga ajo që është pranuar më gjerë, e nëse paguan më shumë, blerësit do të blejnë në ndonjë vend tjetër. Ngjashëm, asnjë blerës i caktuar i mallit akullore nuk mund të ndikojë mbi çmimin e akullores sepse ai blenë sasi shum të vogël. Në këtë pikë e hulumtuam si mes veti janë të lidhur blerësit dhe shitësit në tregjet konkurrente. Qëllimi ynë është të shohim si forcat e ofertës dhe të kërkesës e determinojnë: 1) sasinë e të mirës e cila është shitur 2) dhe çmimi i tij. Në këtë kapitull ne supozojmë se tregjet janë konkurrentë të përsosur. Tregjet e përsosura konkurruese definohen nëpërmjet dy karakteristikave primare: (1) të gjitha të mirat e ofruara për shitje janë të njëjta, dhe (2) blerësit dhe shitësit janë të shumtë kështuqë asnjë blerës ose shitës i caktuar nuk mund të ndikojë mbi çmimin e tregut. Pasiqë blerësit dhe shitësit e tregjeve të përsosura konkurruese mund ta pranojnë çmimin të cilin e cakton tregu, ato quhen çmim-pranues.
  • 28. Duhet të bëhet dallim mes termineve konkurrencë dhe konkurrrim. Konkurrenca është situatë e tregut kur ekzistojnë shumë ofrues të një prodhimi ose shërbimi, ndërsa konkurrimi, paraqet aftësi që të fitohet ajo konkurrëncë me garë të hapur tregu.2 Ekzistojnë disa tregje për të cilat supozimi për konkurrencën e përsosur i përgjigjet. Në tregun e drithrave, për shembull marrin pjesë mijëra farmerë të cilat shesin drith dhe milionë konsumatorë të drithit dhe prodhimeve të drithit. Pasiqë asnjë nga blerësit ose shitësit e caktuar nuk mund të ndikojnë mbi çmimin e drithit, të gjithë e pranojnë çmimin i cili vlen në treg. Megjithatë, të gjitha të mirat dhe shërbimet nuk shiten në tregje të përsorura konkurrente. Në disa tregje ekziston vetëm një shitës dhe ai e cakton çmimin. Shitja e tillë është quajtur monopol. Për shembull, kompania lokale komunale mund të jetë shembull për monopol. Banorët në një qytet të vogël, me siguri, mund ta blejnë këtë shërbim vetëm nga një kompani komunale. Disa tregje gjenden mes ekstremeve të konkurrencës dhe monpolit. Një treg i tillë,i quajtur oligopol, ka disa shitës të cilët nuk garojnë aq në mnëyrë agresive. Një tip tjetër i tregut është tregu konkurrent monopolist; në atë marrin pjesë shumë shitës të cilët ofrojnë prodhime që dallohen shumë pak. Funksionimi i tregut. Tregu është sistem në të cilin blerësit dhe shitësit e mallrave dhe shërbimeve veprojnë mes veti që ta caktojnë çmimin dhe sasinë e mallrave dhe shërbimeve. Tregu është veprimtari komunikimi për shoqërimin e diturive dhe veprimtarive të miliona individëve të ndryshëm. Tregu funksionon pa llogaritje ose planifikim qendror, tregu i zgjidh problemet e prodhimtarisë dhe distribuimit, duke përfshirë milona të panjohur dhe marrëdhënie, probleme të cilat janë jashtë mundësive edhe të kompjuterëve më të përsorur. Sundon rregulli ekonomik e jo kaosi. Në ekonominë e tregut asnjë individ ose organizatë nuk përgjigjet për prodhimtarinë, shpenzimin, distribuimin dhe caktimin e çmimeve. Sipas kësaj, si tregu i cakton çmimet, huazimet dhe sasitë e prodhimtarisë? Kurdoqoftë që të përpiqemi ta sqarojmë sjelljen e njerëzve, na nevojitet ëqë të kemi kornizë mbi të cilën do të mund ta bazojmë analizën tonë. Në pjesën më të madhe të ekonomisë, përdorim kornizë të ndërtuar mbi dy parimet e thjeshta. Parimi i optimizmit: Njerëzit përpiqen t’i zgjedhin kombinimet më të mira të shpenzimit, të cilat mund t’i lejojnë vetes. Parimi i barazpeshës: Çmimet akomodohen derisa sasia për diçka që ekziston kërkesë nga ana e njerëzve nuk bëhet e njëjtë me sasiën e ofertës. T’i shohim këto dy parime. I pari pothuaj tautologjik, është e logjikshme të supozohet se ato përpiqen t’i kuptojnë gjërat që i dëshirojnë, e jo gjërat që nuk i dëshirojnë. Gjithsesi se ekzistojnë përjashtime nga ky parim i përgjithshëm, por ato zakonisht qëndrojnë jashtë fushës së sjelljes ekonomike. Koncepri i dytë është më pa problematik. Të paktën është e kuptueshme se në cilëndo kohë të dhënë kërkesa nga ana e njerëzve dhe oferta nuk janë kompatibile, dhe sipas kësaj, diçka duhet të ndryshojë. Këtyre ndryshimeve mund t’u nevojiten kohë e gjatë që të zhvillohen, dhe që është më e keqja, ato mund të shkaktojnë ndryshime të tjera të cilat do të mund ta “destabilizojnë” gjithë sistemin. Një gjë e tillë mund të ndodhë, por zakonisht nuk ndodhë. Ne jemi të interesuar pikërisht për këtë çmim të barazpeshës, e jo për atë se si tregu vjen deri te kjo barazpeshë ose si do të mund të ndryshojë gjatë periudhave të gjata kohore. Vlen të vërehet se definicioni i përdorur për barazpeshë mund të dallohet te modele të ndryshme. në rastin e tregut të thjeshtë, të cilin do ta shqyrtojmë në këtë punim, ideja për barazpeshë mes ofertës dhe kërkesës do të jetë adekuate ndaj nevojave tona. Por, në modelet më 2 V. Uzunov, Për konkurrencën përsëri, Utrinski vesnik, 6 shtator 2004, fq.11
  • 29. të përgjithshme janë të nevojshme definicione më të përgjithshme të barazpeshës. Është karakteristike, barazpesha do të kërkojë veprime të kryrësve ekonomik të jenë të harmonizuar me sveti. Mekanizmi i çmimeve. Në sistemin e tregut çdo gjë ka çmim. Çmimi është vlerë e mallit e shëndrruar në të holla. Çmimet janë kushte në harmoni me të cilat njerzit dhe firmat vullnetarisht i shkëmbejnë mallrat. Për shembull, kur një person merret vesh me tregtarin që të blejë veturë të përdorur për 4000 dollarë, kjo tregon se për atë person, vetura edhe pse e përdorur vlen më shumë se 4000 dollarë dhe se ato 4000 dollarë për tregtarin vlejnë më shumë se vetura. Tregu u veturave të përdorura e ka caktuar çmimin e veturës së përdorur dhe nëpërmjet tregtisë së lirë e ka përcaktuar atë të mirë personit për të cilën ajo ka vlerë më të madhe. Po ashtu çmimet shërbejnë dhe si sinjal për prodhuesit dhe konsumatorët. Nëse konsumatorët dëshirojnë më shumë nga cilado e mirë, çmimet do të rriten njëkohësisht duke i dërguar sinjale prodhuesve se është e nevojshme ofertë më e madhe. Anasjelltas është nëse konsumatorët dëshirojnë më pak nga nodnjë mall i caktuar. Për shembull, çdo verë kur familjet do të shkojnë në pushim, kërkesa për benzin rritet. Kjo i inkurajon ndërmarrjet për prodhimin e naftës që të prodhojnë më shumë benzin, derisa i dekurajon udhëtarët që të heqin dorë nga vazhdimi i udhëtimeve të tyre. Po ashtu, nëse malli siç janë veturat, ka shumë rezerva dhe prodhuesit i zvogëlojnë çmimet e veturave, konsumatorët do të dëshirojnë të kenë më shumë vetura. Të përfundojmë, çmimet i harmonizojnë vendimet e konsumatorëve dhe të pridhuesve në treg. Çmimet më të mëdha sjellin deri te zvogëlimi i blerjes së konsumatorëve dhe i inkurajon prodhuesit. Çmimet më të ulta i inkurajonë konsumatorët dhe i dekurajojnë prodhuesit. Çmimet janë rrotë e barazpeshës në sistemin e tregut. Në të vërtetë çfarë paraqet barazpesha e tregut. Ajo paraqet barazpeshë mes të gjithë blerësve të ndryshëm dhe shitësve. Të gjitha amvisëritë ose firmat dëshirojnë të blejnë ose të shesin sasia të caktuara në varësi nga çmimi.Tregu e gjenë çmimin e barazpeshuar i cili njëkohësisht i plotëson dëshirat e blerësve dhe shitësve. Çmimet tepër të larta do të shkaktonin ngopje me të mirat. Çmimet tepër të ulta do të shkaktonin radhë të gjata para shitoreve dhe mungesë të mallrave. Ai çmim për të cilin blerësit dëshirojnë ta blejnë atë sasi, të cilën shitësit dëshriojnë ta shesin e jep ofertën dhe kërkesën e barazpeshuar. Gatishmëria maksimale e një personi që të paguajë për diçka, ekonomistët e quajnë çmim i kapshëm për atë person. Çmimi i kapshëm është çmimi më i lartë të cilin do ta pranojë personi i caktuar dhe akoma do ta blejë të mirën. Me fjalë të tjera, çmimi i kapshëm për një person është çmimi me të cilin atij i duket njësoj nëse do ta blejë të mirën. Kur tregu i zgjidhë tre problemet ekonomike. Pamë se si çmimet ndihmojnë që të barazpeshohet konsumimi dhe prodhimi në tregje të caktuara. Çfarë ndodhë kur të gjitha tregjet (benzina, veturat, banesat, kapitali etj,) veprojnë bashkë. Ato tregje veprojnë njëkohësisht për ta caktuar barapeshën e çmimeve dhe prodhimtarinë. Në të vërtetët bëhet fjalë për ndërvarshmëri të tregjeve. Ndërvarshmëria mund të jetë e dyfishtë: 1) ndërvarshmëria mes tregut të mallrave dhe shërbimeve dhe tregut të faktorëve të prodhimtarisë (inputeve); 2) ndërvarshmëria e tregjeve të mallrave të ndryshëm. Rritja e kërkesës për të mirat do të shkontre drejt rritjes së çmimeve dhe të profitit. Firmat do t’u përgjigjeshin rritjes së ofertës. Por që ta bëjnë këtë duhet t’i rrisin inputet, gjegjësisht ta rrisin kërkesën e faktorëve të prodhimtarisë. Me këtë do të rritej edhe çmimi i faktorëve të prodhimtarisë. Përfundimi është se tregu i të mirave ndikon mbi tregun e faktorëve të prodhimtarisë.
  • 30. Sa i përket sjelljes së ndërvarhsmërisë së tregut të prodhimeve të ndryshme, rritja e çmimit e një të mire do t’i inkurajonte konsumuesit që të blejnë të mira suptitute (rritja e çmimit të benzinës e rritë konsumimin e gazit). Kjo do të shpiente drejt rritjes edhe të çmimit të supstituteve. Çmimi më i lartë do t’i inkurajonte prodhuesit të supstituteve që ta rrisin ofertën nëpërmjet prodhimit më të madh. Me adoptimin e shitësve dhe blerësve në tregje të caktuara, ekonomia e tregut njëkohësisht i zgjidhë të tre problemet, çfarë, si dhe për cilin do të prodhojë. Në të vërtetë barazpesha është realizim i të tre çështjeve. Cilat (çfarë) mallra dhe shërbime do të prodhohen e përcaktojnë votat e të hollave, dhe atë jo në çdo katër vite si në zgjedhjet, por me vendime të përditshme për blerje. Me të hollat e fituara ndërmarrjet sigurojnë pagesa për mëditjet, rentat dhe dividendat. Firmat njëkohësisht e rrisin dëshirën për maksimalizimin e profitit, profiti si neto dallimi mes shitjes së përgjithshme dhe shpenzimeve të përgjithshme. Me fjalë të tjera, ndërmarrjet e lëshojnë fushën ku i humbin të hollat. Ata e kanë dëshminë se profiti i lartë është në veprimtaritë ku ka kërkesë të madhe. Njëkohësisht atje shkojnë edhe firmat e reja. Si prodhohen të mirat i cakton konkurrenca mes prodhuesve të dnryshëm. mënyra më e mirë është që prodhuesit ta plotësojnë konkurrencën e çmimeve dhe ta maksimaliozjnë profitin, është që t;i mbajnë shpenzimet në minimum me miratimin e metodave më efikase për prodhim. Ndonjëherë ndryshimi në metodat është e parëndësishme, por ndonjëherë ekzistojnë zhvendosje drastike në teknologji, e cila për shkak të konkurrencës do të bëhet e pashmangshme që të shfrytëzohet. Kështu, maqina me avull i ka zhvendosur kuajt, ndërsa aeroplanët i kanë zëvendësuar trenat në udhëtim në distanca të largëta. Tregu vepron si ndërmjetësues i cili i harmonizon shijet e konsumatorëve me aftësitë e teknologjive. Për cilin do të prodhohen prodhimet, kush shpenzon dhe sa, në masë të madhe varet nga oferta dhe kërkesa e tregut për faktorët e prodhimtarisë. Tregu i faktorëve i përcakton qiratë, rentën e tokës, kamatat dhe profitin. Personi i njëjtë mund të marrë qira nga punësimi, dividendë të aksioneve, kamatë të depozitave të kursyer pa bile edhe rentë nëse është pronar i tokës. Me mbledhjen e të gjitha të ardhurave nga faktorët mund t’i llogarisim të ardhurat e tregut të njerëzve. Do të thotë, distribuimi i të ardhurave mes popullatës caktohet nga sasia e faktorëve të prodhimit dhe çmimit të faktorëve të prodhimtarisë, të tregut të faktorëve të prodhimtarisë sipas parimit të ligjit për ofertë dhe kërkesë. Që ta kemi më të qartë mundësinë e këtillë të tregut, në vazhdim do ta paraqesim diagramin e unazores në ekonomi, në formën e saj më të thjeshtë kur janë të inkuadruar vetëm pjesëmarrësit e tregut konkurrues. 3. Unazorja në ekonomi Fotografia nr. 3.3. prezenton një model vizuel të ekonomisë, i cili është quajtur diagrami i unazores. Në këtë model, ekonomia ka dy lloje të vendimmarrësve: amvisëritë dhe ndërmarrjet 3 . Ndërmarrjet prodhojnë të mira dhe shërbime duke i shfrytëzuar inputet, siç janë puna, toka dhe kapitali (objektet e ndërtimtarisë dhe maqinat). Këto inpute quhen edhe faktorë të prodhimtarisë. 3 Këtu bëhet fjalë për ligjeratat hyrëse. Më vonë në unazoren e ekonomisë do t’i sjellim sektorët shtet (qeveri) dhe sektorin e jashtëm-tregtar (importi-eksporti).