1. Gjimnazi: “Besnik Sykja”
Punoi:
Inva Kurti-Informacione, perpunim teksti, puna ne word dhe powerpoint,
poster
Yllka Kadi-Informacione,perpunim teksti, puna ne word, poster
Deona Burimi-Informacione, moket, extra
Klea Mazniku-Informacione
Arlind Prengzaj-Informacione
Klasa: X/I

2. •
• Permbajtja: •
MBI PERDORIMET E Fe, Cr, Cu
19 elementet me te rendesishem ne organizmin e njeriut
• ZBULIMI I ELEMENTEVE KIMIK
• Azoti i lëngshëm
• KIMIA NE JETEN E PERDITSHME
• Poloniumi
• EMRA TE ELEMENTEVE KIMIKE
• - Kaliumi (K)
• NDOTJA E MJEDISIT NGA UJERAT E ZEZA
• Fluori dhe prishja e dhembeve
• *Ujerat e zeza – rrezik per shendetin
• Natriumi (Na):
• KROMI NE UJIN E PISHEM SHKAKTON KANCERE
• Magnezi: Nje element I rendesishem ne dieten e perditshme te njeriut.
• NITRATET E FOSFATET DHE BURIMET E TYRE
•
• Nitratet (NO3- ) Klori:
• Treguesi I bakterit Koli • Hekuri (Fe) :
• Gazrat (CO2 & O2) • Azoti (N) :
• MBI VETITE E OKSIDIT TE KARBONIT • Zinku (Zn):
• ROLI I ELEMENTEVE KIMIK NE ORGANIZMIN E NJERIUT. • Fosfori (P) :
• Balanca elektronike ne trupin e njeriut. • Kalciumi (Ca) :
• Vetite helmuese te monoksidit te karbonit. • Magnezi (Mg) :
• UJI I KLORURIT SHTON KANCERET • Alumini (Al):
• JODI U ZBULUA NGA NJE MACE: • Squfuri (S) :
• Cilat fruta dhe perime janë më ushqyeset? • Jodi (I) :
• A janë frutat dhe zarzavatet organike më të ushqyeshme? • Bakri (Cu) :
• Reaksioni kimik i tokës (pH) dhe ndikimi i tij në të ushqyerit e bimëve. • Nikeli (Ni) :
• Ndikimi i pH ne tretshmerine e elementeve ushqyes. • Uji (H2O):
• Mbi gjendjen mjedisore te ujerave siperfaqesore ne Shqiperi • Helium:
• Ndotje nga shkarkimet e ngurta dhe te lengeta industrial • Karboni:
• Ndotje nga shkarkimet e ngurta, kryesisht nga minierat dhe ndermarrjet • Hidrogjeni: Seleniumi:
pasuruese •
• Ndotja dhe industria e naftes
• Ndotja e ajrit

3. ZBULIMI I ELEMENTEVE KIMIK
• Nga fundi i shekullit XVIII kimistet filluan ti ndajnë substancat e thjeshta ne elemente dhe ne përberje
kimike (substanca te perbera).Janë bërë shumë përpjekje për te arritur deri ne klasifikimin e elementeve ne
një sistem periodik. Fillimet e tyre i perkasin vitit 1817 kur kimisti gjerman Dobereiner, tregoi se masa e
Stronciumit ne një perberje kimike gjendet midis masave te dy elementeve te ngjashen, Kalciumit dhe
Bariumit (metale alkalinotokesore) e ne perberje kimike te ngjashme. Vite me vonë u bene te njohura dhe
treshe te tjera elementesh te ngjashem... Triada, p.sh triada e halogjeneveku renditeshin klori, bromi e jodi.
Triada e metaleve alkaline, ku renditeshon Litiumi, natriumi e kaliumi.Kimiste te tjerë kanë treguar se
elementet mund te grupoheshin ne bashkesi më me shumë elemente te ngjashem. Kështu magnezi iu shtua
alkalinotokesoreve, fluori iu shtua halogjeneve etj. Po kështu oksigjeni, squfuri, arseniku, antimoni e
bismuthi qe nga 1854 bëjnë pjesë ne një familje. Rreth 1862 kimisti francez Shankurtua, i vendosi
elementet sipas rritjes se mases atomike. Pohimi se vetite e elementeve janë ne varësi periodike te mases
atomike të tyre perben ligjin periodik. Një sistem klasivikimi te elementeve sipas rritjes se mases atomike.
Elementet ishin ndare ne shttate grupe me shtatë elemente secili. Ai e quajti këtë klasifik Ligj i
Oktatave.Idet e mëvonshme e me një rëndësi kolosale dalin ne pah ne 1869 nga rusi Dimitri Mendelejev. Ai
kreu një studim te thelluar midis mases se elementeve dhe vetive të tyre fizike e kimike Ai propozoi një
tabele te perbere nga 17 shtylla e me pas një tabele me 8 shtylla e cila u perdor për shumë kohe e me vonë u
zevendesua me tabelen me perioda te gjata, te cilem e perdorim dhe sot. Grupin VIIIA, gazet e plogeta, qe
nuk njiheshin ne kohën e Mendelejevit, e shtuan anglezet Relej dhe Ramsej me 1894 pasi zbuluan
heliumin, neonin dhe argonin.Pas zbulimit te elektonit nga fizikanti Tomson dhe propozimit te teorise
berthamore te ndërtimit

4. KIMIA NE JETEN E PERDITSHME
• Rendesia biologjike e dia elementeve te grupit te pare dhe disa perdorime te
rendesishme te tyre. Jonet Na+ dhe K+ bejne pjese ne perberjen e organizmit dhe
te gjallesave dhe luajne nje rol shume te rendeishem ne to. Jonet Na nderhyjne ne
rregullimin e trysnise osmotike ne bredesi te organizmit te njeriut dhe te
kafsheve, me nje mekanizem qe rregullon perqendrim te pandryshueshem te
joneve Na ne to. Nese perqendrimi i joneve Na rritet me shume, ne organizem
shfaqet simptoma e etjes, gje qe sjell patjeter nevojen e futje se sasive te reja te ujit
ne te per te ulur perqendrimin e joneve Na. Nese ne te kundert, perqendrimi i
joneve Na eshte i ulet, uji i tepert eleminohet nga organizmi. Ne organizmin e
njeriut ose te kafsheve, krijohet trysni e larte osmotike, si pasoje e tretjes se te
gjithe pjesezave ne lengun qe ndodhet ne brendesi te organizmit. Ne intervele pak
a shume te rregullta njeriu duhet te pije dhe po keshtu ne intervale pak a shume
te rregullta duhet te eleminoje ujin. Jonet Na dhe K nderhyjne ne trasmetimin e
impulseve nervore. Ato ndodhen rregullisht ne siperfaqen e jashtme te nervave.
Ne vijim per cdo ngacmim, jonet Na dhe K kalojne membr4anen qelizore dhe
hyjne ne ate pjese te nervit qe ndodhet prane ngacmuesit dhe modifikojne
gjendjen e ngarkesave elektrike rreth berthames. Jonet K jane te rendesishme dhe
gjenden ne brendesi te qelizave. Ata luajne rol kryesor ne jeten e bimeve.

5. EMRA TE ELEMENTEVE KIMIKE
• Emrat e elemnteve kimike nuk jane asgje tjeter vecse fjale te marra nga
latinishtja dhe greqishtja. Ata ne fakt paraqesin emra njerezish,
figurash mitologjike, vendesh etj. Disa emra elementesh pershkruajne
cilesite e tyre, disa te tjere mbajne emrin e tyre per shkak te
mosnjohjes se vetive te tyre te verteta.
• Magnezi: nga greqishtja magnesia lithos qe do te thote “gur
magnezian”
• Natriumi: nga latinishtja soda qe do te thote “ilac kunder dhimbjes se
kokes”
• Merkuri: u quajt keshtu sipas grekeve sepse misheronte shpejtesine e
lajmetarit te perendive Merkur
• Bariumi: u gjet ne shkembinj nga barite
• Kalciumi: prej calx – gelqere
• Argon: nga greqishtja argos – I ploget, joveprues
• Krom: chroma – ngjyre

6. NDOTJA E MJEDISIT NGA UJERAT
E ZEZA

7. KROMI NE UJIN E PISHEM SHKAKTON
KANCERE
• Kromi shakton kancerin te kafshet. Kur ata e marrin
ate me ane te ujit. Ai behet I demshem edhe per
njerezit, mbasi eshte ndotes. Kromi VI valent,
shakton kancere ne mushkeri kur hyn me an ate
hundes, mbasi eshte lende kimike vepruese. Per kete
ekologjistet kane kerkuar me dhjetra vjet, qe kromi
te mos kaloje kufirin e ndotjes ne ujin e pishem.
Kur iu dhe minjve sasi e madhe kromi VI valent, tek
ata u shaktuan tumore te keqinj ne zgavren e gojes.
Tek macet u pane tumore ne zorret e holla.

8. Nitratet e fosfatet dhe burimet e tyre
• - Nitratet (NO3- )
• Azoti eshte element I domosdoshem per te gjitha bimet dhe kafshet.
Ai merr pjese si perberes kryesor ne biosintezen e proteinave. Ne
ekosistemet ujore azoti eshte I pranishem ne shume forma. Ai
gjendet kryesisht ne formen e tij molekulare N2 qe perben rreth 79%
te ajrit. Kjo forme eshte e paperdorshme per pjesen me te madhe te
bimeve ujore. Algat blu te gjelbra, algat e gjelbra jane ne gjendje te
perdorin N2 dhe ta shnderrojne ate ne format e azotit ne formen
amoniakale dhe nitrate te shfrytezuara nga bimet. Ujerat e zeza jane
burimi kryesor I nitrateve dhe I fosfateve qe u shtohen lumenjve nga
njerezit. Ujerat e zeza hyjne ne lumenj nepermjetujit te perdorur,
rrjedhjeve nga demtimi I tubave te ujrave te zeza dhe prej
funksionimit te dobet shendetesor te sistemit septic.uji qe mban
nivele te larta nitratesh mund te shkaktoje nje gjendje te quajtur
metemoglobinemi. Kjo shkaktohet tek femijet bebe kur uji me nivele
te larta nitratesh perdoret per pergatitjen e qumeshtit. Ne kete gjendje
gjaku I femijes nuk transporton oksigjenin dhe nga kjo merr emrin
semundja “sindromi I bebit blu”.

10. *Treguesi I bakterit Koli
• Bakteret Koli te fekaleve gjenden te jashteqitjet e
njerezve dhe te kafsheve me gjak te ngrohte.. ata nuk
jane patogjene, rriten natyrshem ne aparatin tretes te
njerezve dhe ndihmojne per tretjen e ushqimit. Ne
individet e infektuar bakteret patogjene dhenden
sebashku me bakteret koli. Nqs numri I kolonive te
baktereve koli eshte I larte (mbi 200 koloni/cm3 ne nje
moster uji) ne burimin e ujit, ka mundesi te madhe qe
dhe organizmat patogjene te jene gjithashtu. Semundjet
si hepatiti, dizanteria, tifoja dhe infeksione te veshit
mund te merren ne ujerat me permbajtje te larte
bakterie koli-fekale.

11. MBI VETITE E OKSIDIT TE
KARBONIT
• Gazrat (CO2 & O2)
Dioksidi i karbonit dhe oksigjeni ndodhen ne sasi te ndryshme ne toke. Keto
dy lloj gazrash (ne sasi te percaktuara) gjenden ne gjak dhe qeliza, duke
luajtur nje rol kryesor ne procesin e frymemarrjes qe eshte po ai proces i
shkembimit te oksigjenit dhe dioksidit te karbonit ndermjet atmosferes dhe
qelizave te trupit. Dioksidi I karbonit eshte gazi me I rende. Ai
grumbullohet ne shtesat e uleta te atmospheres, disa cm mbi sperfaqen e
tokes. Megjithese CO2 nuk ka veti helmuese ne mjedise te hapura, ai behet I
rrezikshem ne mjedise te mbyllura. Si pershembull rasti I shpellave ku kemi
veshtiresi ne frymemarrje. Nga studimet doli se shtresat e uleta te shpellave
ishin te mbushura me dioksid karboni ku ne nje mjedis pa oksigjen ai behet
vdekjeprures.
• Meqenese 65-90% e cdo qelize permban uje (ne peshe) , nuk kemi pse
habitemi nga qe oksigjeni dhe hidrogjeni jane perbaresit kryesore. Oksigjeni
eshte I domosdoshem per frymemarrje. Ju mund ta jeni kete element ne
mushkri, nga qe rreth 20% e ajrit qe merrni nga frymemarrja eshte oksigjen.

12. ROLI I ELEMENTEVE KIMIK NE
ORGANIZMIN E NJERIUT.
• *Balanca elektronike ne trupin e njeriut.
• Elementet e grupit te IA jane shume te rendesishem ne dieten e
njeriut, sepse ato formojne perberje, te cilat jane te pranishme ne
organizem ne formen e tretesirave jonike. Te gjitha jonet mbajne
ngarkesa elektrike keshtu ato jane tretesira elektrolitike mjaft te mira.
Dy nga jonet me te rendesishme te cilat gjenden ne trupin e njeriut
jane jonet K+ dhe jonet Na+.Te dy keto jone lehtesojne ndjeshem
trasmetimin e impulsive nervore dhe kontrollojne sasine e ujit te
mbajtur nga qelizat. Jonet Na gjenden kryesisht ne fluidet jashte
qelizes ndersa jonet K gjendet ne fluidet Brenda qelizes. Gjithashtu
anionet klorur jane te pranishme ne keto fluide per te balancuar
ngarkesat elektrike te kationeve te Na dhe K. Perqendrimet jonormale
elektrolitike ne serumet e gjakut mund te ndikojne ne shfaqjen e
semundjeve te ndryshme. Jonet perqendrimet e te cilave mund te
preken si rezultat I ndonje semundje te ndryshme jane: Na+, K+, Cl-
dhe HCO3-.

13. Elektrolitet Sasi me e madhe Sasi nomal Sasi me e vogel se
se normal (mmol/l) nomal
Natrium, Na+ Hipernatriumi 135 – 145 Hiponatrium
(rritje e sasise se (dehidratim,
urines. Tepri e diabet I lidhur me
humbjes se ujit). pH te ulet te
gjakut, te vjella,
diarre).
Kalium, K+ Hiperkaliumi 3.5 – 5.0 Hipokaliumi
(deshtim I (probleme me
funksionit te sistemin gastro-
veshkave, pH I testinal).
ulet I gjakut).
Hidrogjenokarbo Hiperkarni (pH I 24 – 30 Hipokarni (pH I
nat larte I gjakut). ulet I gjakut,
dehidratim)
HCO3-
Klorur, Cl- Hiperkloremi 100 – 106 Hipokloremi
(anemi, problem (infeksione
te zemres, acute)
dehidratim).

14. *Vetite helmuese te monoksidit te
karbonit.
• Ne qofte se nje person eshte I ekspozuar ne nje kryqezim ne nje nga qytetet kryesore perqendimi I
monoksidit te karbonit si rezultat I nxjerrjes se gazrave nga automobilat eshte shume me I madh sesa
sasia normale. Ne kapilaret e mushkerive te tij ndodh ky reaksion kimik: Hb + CO = HbCOCO eshte
nje perberje e cila, lidhet mjaft fort me hemoglobinen. Karboksihemoglobina, HbCO, eshte 200 here me
e qendrueshme sesa oksihemoglobina, HbO2. Keshtu me qarkullimin e gjakut shume me teper molekula
CO jane te lidhura me hemoglobinen, duke reduktuar ne menyre te ndjeshme aftesine e hemoglobines
per tu lidhur dhe per te trasportuar oksigjenin. Ne keto kushte, CO “pushton” gjithmone dhe me teper
segmente lidhese te hemoglobines dhe keshtu shume qeliza vdesin si rezultat I mungeses se oksigjenit.
Simptomat qe shfaqen tek te helmuarit me monoksid karboni jane dhimbje koke, konfuzione
mendore, zvogelim I shpejtesise se punes se zemres dhe shpejtesise se frymemarrjes. Viktima humbet
ndjenat dhe mund te vdese ne qofte se I mungon trjtimi mjekesor. Ne qofte se rasti kapet ne
kohe, ndihma e pare qe I jepet personit qe eshte helumar me monoksid karboni eshte trajtimi
frymemarres me oksigjen te paster. Ky trajtim bent e mundur qe karboksihemoglobina te konvertohet
ngadale me oksihemoglobine sipas reaksionit kimik te meposhtem:
• O2 + HbCO = HbO2
• Helmime te helta me ane te monoksidit te karbonit nuk kane efekte per nje kohe te gjate. Ne raste
shume te rralla qelizat shkaterrohen duke perfshire ketu dhe qelizat e trurit shkaterrimi I te cilave eshte I
parikthyeshem. Niveli I rrezikut I shkaktuar nga monoksidi I karbonit varet nga 2 faktore kryesore: nga
perqendrimi I gazit ne ajer dhe nga sasia ne kohe qe personi eshte I ekspozuar karshi gazit. Tabela e
meposhtme tregon efektet e rritjes se monoksidit te karbonit ne gjak. Keti efekte varjojne ne menyre te
konsiderueshme nga niveli I aktivitetit te personit dhe nga shpejtesia e matebolizmit te tij.

15. Perqend. I CO ne ajer (ppm) Molekulat e HbCO Efektet e dukshme
100 per 1 ore 10% Nuk ka simptoma te dukshme
Dhimbje te lehta koke, pak marrje
500 per 1 ore 20% mendsh, demtim I perceptimit.
Dhimbje koek, konfuzion, marrje
500-1000 30-50% mendh, te vjella, dobesim muscular,
humbje ndjenjash.
Koma, konvolvusione, veshtiresi ne
1000 per nje ore 50-80% frymemarrje, vdekje.

16. UJI I KLORURIT SHTON
KANCERET
• Shumica e klorideve futen ne uje per vrasjen e mikrobeve. Ndaj pija,
larja ose notime me uje te klorur mund te shtoje rrezikun e kancerit te
fshikezave urinare. Shumica e klorideve ka kimikatin e ashtu quajtur tri
– halo – metan. Per te zbuluar demet nga trihalometanet kerkuesit
kontrolluan 1219 burra dhe 1271 gra me kancer ne qesken e urines.
Ata gjeten se kanceret shtohen nga pirja e ujit te klorinuar dhe notimi
ne ato ujera. Njerezit qe marrin uje te pishem ne shtepi me me shume
se 49 mikrogram per liter trihalometane jane me te rrezikuar nga
kanceri I meshikezave urinare, sesa kur ka nen 8 mikrogram per liter.
Tek ata qe pijne uje te klorur rreziku I kancerit eshte 35% me I madh
se ata qe nuk e pijne, ndersa larjet ne pellgje rritin rrezikun deri ne
57%. Edhe ata qe qendrojne gjate ne vaska ose jetojne ne komuna me
nivele te larta trihalometani jane me te rrezikuar nga kanceri I
meshikezave te urines. Kur trihalometani thithet nepermjet lekures ose
mushkerive, tek aim und te kete me shume kancerogjen, sepse nuk I
nenshtrohet largimit te kancerogjenit nga mushkeria.

17. Cilat fruta dhe perime janë më
ushqyeset?
• Je e keni të nevojshme të hani një shumëllojshmëri frutash dhe zarzavatesh çdo ditë për të përfituar
maksimumin e lëndëve ushqyese, kështu që mos ngurroni të ushqeheni ndryshe dhe në mënyrë të pasur
dhe nëse ju parapëlqeni zarzavatet, hidhini një sy dietës së mëposhtme:
Brokoli (lakra të vogla jeshile): një burim fantastik i pashtershëm vitamine C, betakarotine, acidi
folik, hekuri dhe potasi. Përmbajnë gjithashtu përbërës të quajtur indolë, që ndihmojnë në parandalimin
e kancerit. Të freskëta apo të kaluara në mikrovalë sepse po të ziejnë, ato i humbin vlerat që ofron
vitamina C.
Shpargu: një ushqim çudibërës me veti të spikatura mjekësore. Shpargu është i pasur në acid folik dhe
vitamina C, E dhe betakorotinë.
Lakra e bardhë: një ushqim i pasur në vitamina C, K, E dhe potas. Përmban gjithashtu
betakarotinë, fibra, tiaminë dhe të tjera substanca për parandalimin e kancerit.
•
• A janë frutat dhe zarzavatet organike më të ushqyeshme?
Kjo temë është tepër e debatueshme në disa nga fermat që i prodhojnë këto, por kërkimet e fundit të
bëra nga shoqatat për ushqime organike tregojnë se keto janë me të vërtetë tepër të ushqyeshme dhe
kanë nivele shumë më të larta të vitaminës C, magnezit, hekurit dhe fosforit.
Spinaqi, sallata jeshile, lakra e bardhë dhe patatet treguan qartë nivele më të larta lëndësh ushqyese, nga
10 deri 50% më shumë vlera ushqimore. Supat e përgatitura nga zarzavatet organike përmbajnë nivele të
larta të acidit salici, i cili ndihmon në luftimin e arteriosklerozës dhe kancerit të zorrëve.

18. Reaksioni kimik i tokës (pH) dhe ndikimi i
tij në të ushqyerit e bimëve.
• pH është shkalla që përdorin kimistët për të matur aciditetin e tokës, substrateve artificial, ose tretësirave ushqyese. pH ka një ndikim të
rëndësishëm në shkallën e përvetueshmërisë së elementëve ushqyes. Nivelet optimale të tij për të siguruar përvetueshmërinë maksimale të
elementëve ushqyes janë 6-6.5. Në grafikun e mëposhtëm, zona më e gjerë e sipërfaqes së ngjyrosur përfaqëson maksimumin e tretshmërisë së
një elementi të caktuar kimik.
• Ndikimi i pH ne tretshmerine e elementeve ushqyes.
•
• Faktori kryesor që ndikon në pH e rizosferës (zona ku shtrihet sistemi rrënjor i bimëve është raporti NH4/NO3 në tretësirën ushqyese. Ky
raport është sidomos i rëndësishëm në tokat ranore dhe substratet artificiale, që karakterizohen nga kapacitete të ulta buferike. pH përcakton
disponibilitetin e fosforit për bimët, për shkak se ai ndikon në proceset e precipitimit/tretshmërisë dhe absorbimit/disorbimit të fosfateve. pH
influencon gjithashtu në shkallën e tretshmërisë së disa mikroelementëve (Fe, Mn, Zn) dhe në toksicitetin e disa të tjerëve (Al, Mn).Forma në të
cilën bimët absorbojnë azotin ndikon në prodhimin e sheqernave dhe në raportin anione/katione në bimë. Kur asimilimi i NH4 është
dominant, bimët thithin më shumë katione se sa anione, jonet H+ clirohen nga sistemi rrënjor i bimëve dhe vlera e pH zvogëlohet. Asimilimi i
kationeve NH4+ nga bima, bëhet ndërkohë pengesë për asimilimin e kationeve të tjera, Ca2+, Mg2+ dhe K+.Kur bimët tërheqin më shumë azot
në formën e NO3, do të thotë që tërheqin më shumë anione se sa katione dhe rrjedhimisht në tretësirë do të clirohen një sërë acidesh
dikarboksilikë (citric, malik, etj) dhe grupe hidrokside OH-. Çlirimi i grupeve OH- rrit pH e rizosferës, ndërkohë që acidet e cliruara rrisin
sasinë e fosforit të tretshëm, për shkak se karboksilatet janë specifikisht të absorbueshme nga oksided e hekurit dhe argjilat, duke nxjerrë
ndërkohë fosforin të lirë në tretësirën tokësore.
•
• Karboksilatet mund të rrisin gjithashtu tretshmërinë e hekurit dhe fosforit nëpërmjet formimit të chelateve. Kështu psh, citratet formojnë
chelate me kalciumin , duke cliruar në këtë mënyrë fosforin që gjendej i lidhur në formën e fosfateve të kalciumit.Në përputhje me argumentat e
mësipërme, plehërimi ne formën e nitrateve NO3, është i rekomandueshëm për shkak se favorizon sintezën e acideve organike dhe fuqizon
absorbimin e kationeve nga bimët, ndërkohë që foma amoniakale NH4 e kufizon këtë proces. Megjithatë, një të ushqyer 100% NO3, do ta
rriste pH e rizosferës në vlera të padëshiruara (janë regjistruar vlera edhe më të larta se 8) dhe në këtë mënyrë do të zvogëlonte shumë sasinë e
fosforit të asimilueshëm dhe të disa mikroelementëve. Për këtë arësye rekomandohet që në plehërimet azotike të përdoret përzierje në masën
80% nitrate dhe 20% trajta amoniakale

19. Mbi gjendjen mjedisore te ujerave
•
siperfaqesore ne Shqiperiton mbetje te ngurta.
Nga minierat, nga shkrirja dhe pasurimi I bakrit cdo vit prodhoheshin mbi 106
Aktiviteti minerar me I madh ishte ne pellgun e Matit. Ne keto ujera jane gjetur mbi 30 lende ndotese,
si psh metale te rende (Pb, Zn, Fe, Cu, Cr), shpesh ne perqendrime 7-10 here me te larta se normat e
lejuara. Ne sedimentet e deltes se Matit perqendrimet e metaleve te renda ishin me te larta se ato te
detit Adriatik. Lendet e ngurta pezull ne lumenj arrinin mesararisht deri ne 1.65ton.
• Ndotje nga shkarkimet e ngurta dhe te lengeta industrial
• Keto mund te vijne nga fabrikat e industries se lehte dhe ushqimore, fabrikat e cimentos, te perpunimit
te lekureve, te qeramikes, te tekstileve, minierat, matalurgjia, nxjerrje dhe perpunimi I naftes dhe gazit,
dhe perpunimi I drurit. Shume nga keto aktivitete jane te perqendruara ne pellgjet e Ishmit, Shkumbin,
Seman dhe Mat.
• Ndotje nga shkarkimet e ngurta, kryesisht nga minierat dhe ndermarrjet pasuruese
• Keto jane ato te bakrit, kromit dhe hekur-nikelit. Vendshkarkimet e tyre gjenden shpesh ne brigjet e
lumenjve. Sasia e tyre mund te jete ne 12.5x106 ton, ku rreth 9x106 e te cilave jane sterile te mineralit
te bakrit me permbajtje bakri. Megjithese aktiviteti minerar, metalurgjik dhe kimik eshte pakesuar mbas
viteve 90-te, perseri grumbullimet massive te ketyre shkarkimeve perbejne rrezik mjedisor dhe per
shendetin e njeriut. Me problem per kete ka qene lumi Mat dhe pjesa e poshtme e Shkumbinit.
• Ndotja dhe industria e naftes
• Industria e naftes mbetet ende nder burimet kryesore te ndotjes se ujerave te brendshme bregdetare, me
e theksuar kjo per lumenjte Seman dhe Vjose. Keta ujera permbajne shume lende te rrezikshme.
Merkuri ne sedimentet detare eshte gjetur ne nivele midis 0.50 dhe 0.77mg/kg.
• Ndotja e ajrit
• Ndikon terthorazi ne cilesine e ujerave

20. MBI PERDORIMET E Fe, Cr, Cu
• Hekuri eshte perdorur per here te pare pas bronxit 6000 vjet me pare. Eshte perberet I
meteoriteve. Ne histori njihet nje epoke qe quhet epoka e Hekurit ku te gjithe mjetet pergatiteshin
prej ketij metali I cili ne kohen e lashtesise greke ishte nga metalet me te shtrenjta. Per ti
permiresuar vetite e tij mekanike ai perpunohet dhe kthehet ne gize dhe celik. Sot metalurgjia e
celikut eshte mjaft e zhvilluar. Miliarda ton hekur shnderrohen sot ne makina, pajisje per
ndertime, mjete pune, deri ne mjete te imeta te perdorimit te perditshem.
• Kromi e ka marre emrin nga perberjet e tij te cilat kane ngjyre te ndritshme e te bukur. Per here te
pare u zbulura ne mineralin qe u quajt “ koronit’ ne vitin 1765. Eshte element shume I forte por I
thyeshem. Celiqet qe permbajne mbi 13% krom nuk ndryshket. Ata perdoren per ndertimin e
anijeve dhe nendeteseve.
• Bakri eshte metali I pare I perdorur nga njeriu. Perdorimi I tij ka filluar 6000-7000 vjet me pare.
Per here te pare eshte nxjerre ne brigjet e Liqenit te siperm te Amerikes se Veriut, eshte perdorur
nga banoret e ketyre vendeve perpara se kolombi ta zbulonte Ameriken. Me vone filloi te nxirret
ne Egjipt. Per shkak te ngjyres se bukur ai perdorej dhe ne piktura. Sot ai perdoret gjeresisht ne
industrine e telave elektrike. Lidhjet e tij metalike si bronxi, tunxhi, perdoren per te pergatitur
derdhjet e skulpturave, aparate precizoni, llamarina etj.

21. 19 elementet me te rendesishem ne
organizmin e njeriut
• Roli i tyre ne trup dhe ku gjenden keta elemente. Keshillat qe duhen ndjekur per te
ruajtur efektet e tyre.
Ushqimi i bimeve perfshin elemente kimike nga perberja e te cileve lindin molekula
te lendeve te ndryshme. Nga keta elemente, me te rendesishmit per organizmin e
njeriut jane:
kaliumi, nitrogjeni (azoti), fosfori, kalciumi, magneziumi, hekuri dhe sulfuri, nga te
cilet ekzistenca e tre elementeve kalium, nitrogjen dhe fosfor jane mese te
domosdoshme. Ne toke gjenden elemente te tjere qe kane rendesi jetike per trupin e
bimes. Nga keta elemente, me te rendesishmit jane: jodi, natriumi, nikeli, bakri,
magneziumi dhe siliciumi. Sasia e tyre ne toke gjithmone eshte e mjaftueshme, sepse
bimet thithin vetem nje pjese shume te vogel te tyre. Per t’u habitur eshte fakti se te
gjithe keta elemente ne masa te percaktuara (mikro-mili dhe gr) ndodhen ne trup
dhe crregullimi i sasise se secilit prej tyre do te sillte moskoordinim midis pjeseve te
trupit te njeriut, te cilat mund edhe te demtoheshin. Gjithashtu, vlen per t’u
theksuar se pervec elementeve te lartpermendur ka edhe elemente te tjere te
ndryshem, qe ndodhen edhe ne toke por edhe ne trup. Me poshte po permendim
elementet me te rendesishem.

22. Kaliumi (K)
•
Ky element ze 0.4% te peshes se trupit. Eshte elementi me i
bollshem ne qelize. Trupi permban rreth 250 miligrame
kalium. Qeliza luan nje rol te rendesishem ne reagimet
energjike, sintezen e proteinave, si dhe ne ruajtjen e ekuilibrit
te acideve ne trup, ne punen e membranes, shtytjeve
nervore, tkurrjen muskulore, ndihmon ne terheqjen e O2 dhe
menjanon helmimet nga indet. Megjithese eshte e nevojshme
ekzistenca e kaliumit ne regjimin ushqimor, informacioni
lidhur me nevojen e sasise minimale te tij eshte i pakte. Por
studimet shkencore tregojne se ushqimet bimore jane te
pasura me kete element. Joni I Kaliumit eshte gjetur ne
citoplazmen e qelizave.

23. Alumini (Al)
• Elementi perberes I argjilave. Emir
alumin vjen nga fakti se ne kohet e
bjetra, shpatet e aluminit perdoreshin
si substabca per te ngulitur ngjyrat.
Dikur mendohej se ishte metal I
shtrenjte por sot ai eshte nje nga
metalet me te perhapura ne natyre.

24. Azoti i lëngshëm
• Azoti i lëngshëm është azot në gjendje të lëngshme në një temperaturë shumë të ulët. Prodhohet në industri
nëpërmjet distilimit të ajrit të lëngshëm. Azoti i lëngshëm është një lëng i qartë dhe pa ngjyrë, me dendësi prej 0,807
g/ml në pikën e tij të vlimit, dhe me një konstante dielektrike 1,4. Azoti i lëngshëm quhet shpesh edhe LN2 dhe ka
një numër UN 1977.Në presion atmosferik, azoti i lëngshëm vlon në -196 °C dhe është një lëng kriogjenik i cili
mund të shkaktojë ngrirje të shpejtë në kontakt me inde të gjalla, dhe që mund të çojë në dëmtime mjfat të rënda të
lëkurës dhe pjesëve të tjera të trupit. Kur veçohet në mënyrë të pështatshme nga temperatura e mjedisit rrethues, azoti
i lëngshëm mund të ruhet dhe transportohet, p.sh në kontenierë vakumi. Këtu, temperatura shumë e ulët mbahet në
një temperature konstante prej -196 °C duke sjellë vlimin e lehtë të lëngut. Duke u ndikuar nga madhësia dhe
modeli, rezistenca e kontenierëve të vakumit varion nga disa orë në disa javë.Azoti i lëngshëm mund të ngurtësohet
lehtësisht duke e vendosur në një dhomë vakumi e pompuar nga një pompë vakumi. Azoti i lëngshëm ngrin në
temperaturë −210 °C. Pavarësisht reputacionit si një ftohës efiçent, efiçenca e tij limitohet nga fakti se menjëherë pasi
bie në kontakt me objekte më të ngrohta avullon menjëherë duke e rrethuar objektin me gaz azoti. Ky efekt i njohur
si efekti Leidenfrost, aplikohet tek çdo lëng në kontakt me një trup shumë herë më të ngrohtë se pika e tij e vlimit.
Një ftohje më e shpejtë mund të përftohet duke e zhytur objektin në një përzierje me azoti të lëngshëm dhe të
ngurtësuar.
• Azoti u lëngëzua për herë të parë në 15 prill 1883, në universitetin Jagiellonian nga fizikani polakë, Zygmunt
Wróblewski dhe Karol Olszewski.
• Përdorimet
• -për të mbajtur qelizat në temperatura të ulëta në laboratorë
• në kriogjinikë
• -si burim i gazit shumë të thatë të azotit
• -për ruajtjen dhe transportimin e produkteve ushqimore
• -në krioruajtjen e gjakut, qelizave riprodhuese (spermën dhe vezoret), dhe materiale të tjera biologjike

25. Poloniumi
• Poloniumi ka simbol Po dhe numër atomik 84. I takon
elementeve të grupi 16b. Poloniumi është element
radioaktiv, bërthama e të cilit zbërthehet duke emetuar grimca
-α. Pasi rrezatimi –α është i dëmshëm për organizmin e
njeriut, poloniumi është shumë i rrezikshëm. Ky element ishte
zbuluar nga bashkëshortët Kyri.Poloniumi në natyrë paraqitet
në minerale të uranit, por në sasi të vogla. Në të
vërtetë, poloniumi formohet vazhdimisht me zbërthim
radioaktiv të elementeve tjera, por pasi edhe vet
zbërthehet, përqëndrimi i tij në minerale ngel konstant.Gjatë
hulumtimit të gjurmëve të elementeve me rreze rentgen është
konstatuar se poloniumi gjenet në dy forma, me siguri të dyja
metalike, prej të cilave njëra është e ngjashme me plumbin.

26. Fluori dhe prishja e dhembeve
• Ne 1940, shkencetaret konstatuan se njerezit te cilet, jetonin ne komuntitete
qe perdornin uje te pasuruar me perqendrime te larta te joneve fluor F-, kishin
probabilitet me te ulet per te patur problem me dhembet sesa njerezit e tjere.
Peshtyma mund te furnizoje me jone hidroksil dhe mund te formohet nje
apatit I ri, pork y process ndodh shume ngadale. Ne qofte se jonet e fluorit
jane te pranishme ne peshtyme, fomohet nje sasi e re, fluorapatiti.
• 5Ca2+ + 3PO43- + F- = Ca5(PO4)3F
• Fluorapatiti I reziston sulmeve te acideve, keshtu qe zmalti I dhembeve I
reziston prishjes shume me mire se zmaltet te cilet, nuk jane te trajtuar me
fluor.Por nga ana tjeter perqendrime shume te larta te fluorit jane shume te
rrezikshme ne jeten e qenieve te gjalla. Ne njohim qe sasira te medha te fluorit
mund te shkaktojne njollat lara-lara ne kafe te dhembeve. Kjo semundje
ndodh atehere kur nje person merr nje sasi shume te madhe fluori, pervec asaj
sasie qe merr ne ujin e pishem. Fluori eshte nje microelement qe gjendet ne
shume inde te organizmit por kryesisht ne kocka dhe dhembe. Bashke me Ca,
P dhe vitaminat Fluori luan nje rol te rendesishem ne formimin e zmalti dhe
dhembeve dhe I reziston infeksioneve.

27. Natriumi (Na):
•
Ne trupin e njeriut pesha arrin deri ne 0,2%. Na eshte I rendesishem ne punen e
nervave dhe te muskujve. . Eshte elementi me i bollshem ne likuidin (lengun) e
jashtem te qelizave. Si nje elektrolit ne likuidet jashte qelizes, natriumi ndihmon ne
ruajtjen e presionit osmotik jashte membranes se qelizes dhe ka nje ndikim te njejte
si kaliumi brenda qelizes per ruajtjen natyrale te balances se ujit. Nevoja ditore per
te eshte llogaritur nga 3 ne 7 gr. Njeriu e merr Na nga ushqimet natyrore dhe nje
pjese ne formen e kripes se kuzhines, pastaj ajo thithet ne zorre. Nxjerrja nga
organizmi behet kryesisht me ane te veshkave. Permbajtja e Na ne sallamet dhe
salcicet varet nga sasia e kripes qe u hidhet. Permbajtja e Na ne mishrat e fresket ka
ndryshime ndermjet pjeses se siperme dhe te poshtme. Ne pergjithesi pjeset e
fundit kane sasi me te madhe Na. Sot Na perdoret ne prodhimin e kaucukut
artificial, prodhimin e llambave me gaz te rralluar, me drite te verdhe. Ata jane
burime te fuqishme drite dhe perdoren per ndricim rrugesh. Kloruri I Na ndihmon
ne organizimin e rruazave te kuqe te gjakut. Ai percakton ritmin e zemres, ruan
aftyesine e nxitjes se muskujve. Mungesa e plote e klorurit te Na sjell vdekjen, kurse
mungesa e pjesshme sjell crregullime te rendesishme.

28. Magnezi: Nje element I rendesishem ne
dieten e perditshme te njeriut.
• Megjithese Magnezi ka disa funksione ne trupin e njeriut nje nga funksionet
me te rendesishme eshte roli I tij ne qelize per perthithjen e kalciumit.
Magneziumi sikurse kaliumi dhe natriumi perfshihen ne trasmetimin e
impulsive nervore. Sikurse kaliumi dhe magnezi eshte nje component shume I
rendesishem I kockave. Burimi kryesor I magnezit ne dieten e njieriut jane
bimet. Magnezi eshte atomi qendror ne pigmentin klorofil ne bimet e
gjelberta. Doza e magnezit qe rekomandohet te merret ne dieten e perditshme
eshte 400mg per dite. Mungesa e magnezit ne organizem mund te shkaktohet
nga mungesa e perthithjes se tij nga organizmi. Njerezit me semundje gastro-
testinale , abuzim alkooli dhe disa semundje te tjera te gjakut jane me te
predispozuar per te pasur kete mungese te perthithjes se magneziumit. Tepria
e magnezit ne diete sekretohet nga veshkat dhe keshtu ne organizem nuk ka
rreziqe toksike. Magnezi eshte shume i nevojshem per skeletin dhe gjymtyret.
Ai gjendet ne sasine e me teper se 10 miligrameve ne trupin e njeriut dhe
kryesisht ndodhet ne kocka, melci dhe veshka. Sasia e tij gjendet e e
kombinuar ne fosfate dhe bicarbonate.

29. Klori:
• Ze 0.2% te peshes se trupit. Acidi
klorhidrik ne qeliza thithet nga uji. Ai
eshte anion I rendesishem ne lengjet e
trupit. Klori eshte pjese e ac. Klorhidrik I
cili ndihmon ne tretjen e ushqimeve. Ai
perfshihen ne punen e duhur te
menbranes.

30. Hekuri (Fe)
• eshte metali (element) me i bollshem i trupit dhe perben rreth 0.004 per qind te
peshes trupore. Ne menyre te natyrshme, sasia e tij varion nga 3 ne 5 gr. Por edhe kjo
eshte e ndryshueshme, sepse varet nga mosha, gjinia, madhesia, shendeti dhe sasia e
rezervuar e tij ne trup. Ne te vertete, hekuri eshte nje lende me ngjyre gjaku qe
transporton oksigjen te mjaftueshem per frymemarrje dhe gaz karbonik (dioksid
karboni) nga qelizat ne mushkeri. cdo dite, trupi yne me ane te ushqimit perfiton 10
deri 30 miligrame hekur. Hekuri është element kimik. Në trupin e njeriut ai merr
pjesë me 0,008 % të masës, dhe gjendet kryesisht në gjak. Sasia e hekurit në gjakun e
njeriut do të mjaftonte për një gozhdë. Kjo sasi kur lidhet me oksigjenin merr ngjyrë
të kuqe, kjo është arsyeja që gjaku i njeriut të ketë këtë ngjyrë, të përafërt me ngjyrën
e ndryshkut (tek hekuri në natyrë). Adoleshenteve u duhet shume hekur per te
ndihmuar qelizat e reja muskulare te zhvilluara te thithin oksigjenin per energjine.
Nje deficik I hekurit do te shkaktoje anemone, e cila con ne lodhje, konfuzion
mendor dhe dobesi. Djemte kane nevoje per 12 mg ne dite, ndersa vajzat per 15 mg
ne dite. Hekur permbajne produktet e mishit, bishtajat, dritherat integrale, perimet
jeshile, si spinaq, brokoli etj. Pamjaftueshmeria e Fe con ne anemi . Disa lende qe
pengojne ne perthithjen e Fe jane: fosfatet, filtatet dhe qumeshti dhe disa ilace.

31. Azoti (N)
•
Organizmi yne permban sasi te medha azoti, i cili
luan nje rol kryesor ne strukturen e proteinave. Kap
peshen prej 3,2% ne trup. Azoti eshte perberes I
proteinave, acideve berthamore etj. Azoti ne gjendje
gazi gjendet ne mushkeri, nga qe ky element merret
nga frymemarrja.

32. Zinku (Zn)
• Zinku eshte sume I rendesishem per rritjen dhe
pjekurine sexual gjate pubertetit. Ai ndihmon ne
forcimin e kockes dhe frenon demtimin e saj.
Marrja e kufizuar e zinkut nepermjet ushqimeve
mund te ndikoje negativisht ne rritjen fizike dhe
ne karakteristikat sexual dytesore. Nga sasia e Zn
qe gjendet ne gjak me I perqendruar eshte ne
rruazat e bardha. Eshte nje element shume I
domosdoshem per rritjen normale dhe ka rol ne
veprimin e tij si koenzime.

33. Fosfori (P)
• Perben 1% te peshes se trupit. Luan nje rol kryesor ne
organizmin e njeriut, kryesisht ne procesin e marrjes apo te
clirimit te energjive te organizmit. Fosfor ka ne berthamat e
seciles qelize. Ai eshte pjese e acideve berthamore, perberes
energjetik dhe zbutes. I bashkohet kockave, duke u lidhur me
elemente te tjere si hekuri, potasi, natruimi, magnezi dhe
kalciumi. Ai eshte I rendesishem per riprodhim, rritjen e
muskujve dhe furnizon nervat me lende ushqimore. Shumicen e
P njeriu e merr ne kombinime organike. E permbajne ne rradhe
te pare: mishi, peshku, vezet, arrat dhe ne disa perime si dhe
mielli, brumerat dhe buka. Nevojat ditore per nje te rritur jane
800-1000 mg ne dite. Sasia ndryshon sipas moshave. Per femijet
8-10 vjec nevojiten 1000 mg, per 12-18 vjec 1400mg/dite, per
grate shatzena 1500 mg.

34. Kalciumi (Ca)
• Eshte nje element mineral qe perben 1.5 deri ne 2 per qind te peshes se trupit te personat e
rritur. Nga kjo sasi, 99 per qind e kalciumit gjendet ne kocka dhe te dhembet. Marrja e
mjaftueshme e Kalciumit eshte e domosdoshme per rritjen e kockave. Marrja jo e
mjaftueshme e tij gjate adoleshences dhe rinise e ve individin ne rrezik per zhvillimin e
osteporozes ne jeten e mevonshme. Sasia e nevojshme e Kalciumit ne dite eshte 1200 mg dhe
kjo mund te merret gjate konsumimit ne tre vakte ne dite te produkteve e permbajne Kalcium,
si: qumesht, kos, djathe etj. Kalcium ka ne sistemin nervor, musculature dhe ne gjak. Sherben
ne punen e membranes, drejton ngacmimet e nervave, rregullon tkurrjen e muskujve dhe
mpiksjen e gjakut. Thithja e kriperave te Ca nga zorret ndikohet nga shume faktore, e
sidomos nga kimizimi I stomakut. Sa me e shkrishme te jete nje kripe Ca aq me lehte thithet
psh. Kloruri Ca thithet me mire. Thithja behet kryesisht ne deoden. Per thithjen e Ca nga
zorret ndikon vitamina D. Meqenese metabolizmi I ketij minerali ka lidhje te ngushta me
fosforin, eshte e domosdoshme qe bashke me Ca te merren dhe sasi P, sic jane proteinat
shtazore. Ne disa periudha te jetes nevojat e organizmit per ca rriten. Gruas gjate barres,
sidomos muajit te 3-te, duhet ti shtohen ushqimet me Ca. mungesa e marrjes se ca ne sasine e
nevojshme te femijet e vegjel, provokon shfaqjen e rakitit, tek te rriturit osteporozen dhe ne
moshat e kaluara osteomalacine. Hipokalcemia mund te shaktoje nje ngacmim te sistemit
nervor dhe shfaqje te kontrakturave te musculatures.

35. Magnezi (Mg)
• Ne momentet e lindjes, ne trupin e njeriut ndodhet
0.5 gr, ndersa ne moshe te rritur ne trup ai ka nje sasi
21-28 gr, ku 50-60% ndodhet ne kocka dhe roli
kryesor i tij eshte ne qelizat nervore per te lehtesuar
funksionimin e tyre. Ai eshte element perberes I
enzimave ne trup. Magnezi gjendet me shumice ne
ujerat e Detit te Vdekur, si dhe ne ujera oqeanesh. Pa
magnez nuk ka klorofil dhe pa klorofil nuk ka jete.
Kriperat e Magnezit perdoren si purgative. Magnezi
eshte perberes I duraluminit, I cili perdoret ne
prodhimin e dritareve, dyerve, avioneve.

36. Squfuri (S)
• Perben 0.25% te peshes trupore te njeriut dhe
ndodhet ne cdo qelize te trupit te njeriut. Me
teper ndodhet ne floke, lekure dhe thonj.
Sulfuri vepron si nje element
antihelmues, duke u perzier me perberesit
helmues dhe i shnderron ata ne te pademshem
apo i eliminon plotesisht. Eshte perberes I
shume aminoacdeve dhe proteinave.

37. Jodi (I)
• Ne organizem ndodhet rreth 15?23 miligrame jod ose jodi
perben 0.00004 per qind te peshes trupore te njeriut. Ai
ndodhet ne te gjitha qelizat e trupit, por 70?80 per qind e
sasise se jodit ndodhet ne gjendrat e tiroideve. Kjo lende
eshte pjeserisht ne formen e hormoneve te trioksines qe
sintetizohet nga gjendra e tiroideve dhe luan nje rol te
rendesishem ne forcimin dhe metabolizmin e trupit. Jodi qe
merret nga ushqimet perthithet nga zorret, kalon ne gjak
dhe fiksohet me shpejtesi nga qelizatper te sintetizuar
hormonin e kesaj gjendre (tiroksinen). Mungesa e jodit
eshte faktori kryesor I gushes endemike e cila luftuhet me an
ate kripes se jodizuar.

38. Bakri (Cu)
• Njihet si pjesa me e rendesishme e shume
enzimave. Luan nje rol mjaft te
rendesishem ne pengimin e pakesimit te
sasise se gjakut ne trup. Femijet kane
nevoje jetike per kete perberes, i cili
ndodhet ne sasi te konsiderueshme te
produkti i qumeshtit.

39. Nikeli (Ni)
• Gjendet ne kokrrat e
grurit, orizit, fasules, thjerrezes
etj. dhe luan nje rol kryesor ne
rritjen natyrale, shumimin si dhe
strukturen e veprimtarise se
qelizave.

40. Uji (H2O)
• Uji eshte elementi me i rendesishem qe ndodhet ne toke, i cili luan nje rol
kryesor ne transportimin e elementeve baze ne qelizat e bimeve. Perben
60 per qind te peshes trupore. Uji cilesohet ndryshe si elementi jetik i
gjallesave. Ai eshte perberesi kryesor i urines dhe plazmes se gjakut.
Gazrat (CO2 & O2)
Dioksidi i karbonit dhe oksigjeni ndodhen ne sasi te ndryshme ne toke.
Keto dy lloj gazrash (ne sasi te percaktuara) gjenden ne gjak dhe qeliza,
duke luajtur nje rol kryesor ne procesin e frymemarrjes qe eshte po ai
proces i shkembimit te oksigjenit dhe dioksidit te karbonit ndermjet
atmosferes dhe qelizave te trupit. Meqenese 65-90% e cdo qelize
permban uje (ne peshe) , nuk kemi pse habitemi nga qe oksigjeni dhe
hidrogjeni jane perbaresit kryesore. Oksigjeni eshte I domosdoshem per
frymemarrje. Ju mund ta jeni kete element ne mushkri, nga qe rreth 20%
e ajrit qe merrni nga frymemarrja eshte oksigjen.

41. Helium
• Gazi helium shërben në shumë fusha si spitalet apo fabrikat me
shkrirje. Ky lloj gazi nuk është i dukshëm por analizat klinike me
rezonancë manjetike nuk mund të bëhen pa të. E gjejmë gjithashtu
edhe në shumë sisteme si psh në centralet nukleare ku shërben për
ftohjen e impianteve apo në aparatet zhytëse detare. Ky element
kimik nuk ka erë apo shije, ndërsa ushtria e përdor për ndërtimin e
raketave. Sipas Richardson, cmimi i këtij gazi në treg është shumë i
ulët dhe kjo bën që shumë vende ta shpërdorojnë, përfshirë këtu
edhe SHBA-në.Heliumi u zbulua në vitin 1868 dhe është një gaz
shumë i rrallë. Gjendet në doza minimale në atmosferë dhe është
fryt i disa reaksioneve nukleare. Ai nuk kërkohet në vendet ku
gjendet gazi natyror. Por si për ironi, nëse në Tokë heliumi është
shumë i rrallë, në Univers është elementi i dytë kimik më i
përhapur pas hidrogjenit. 41 % e Diellit është e përbërë nga
heliumi.

42. Karboni:
• Ne trupin e njeriut karboni peshon
18,6%. Karbon ka secila molekule e
trupit. Karboni gelltite me ushqimin
dhe del nga frymemarrja si perberes I
ajrit. Gjendet ne mushkeri si
mbeturine e frymemarrjes, dioksid
karboni.

43. Hidrogjeni:
•Pesha e tij ne trup eshte
9,7%. Hidrogjeni eshte
pjese perberese e
molekulave te trupit, ashtu
si edhe elemente te tjere.

44. Seleniumi:
• Per shkak te aftesise se bimeve per te thither
Selenium, disa prej tyre perdoren ne perpjekjet per te
pastuar token dhe ujin qe e permbajne kete element me
shumice. Megjithate menyra se si perdoret uji I ndotur
percakton faktin se sa Selenium do te absorboje bima ne
pergjithesi. Shkenctaret kane zbulura se sperkatja dhe
joujitja msive e lakrave jeshile dhe e rrepave me uje, I cili
permabn Selenium, lejon keto bime te absorbojne gati 2
here me shume Selenium prej ujit. Perfitimi I gjithe kesaj
eshte jo vetem qe pastrohen tokat nga Seleniumi por bime
te tilla krijojne rezerva te pacmuara natyrore te mineralit
ne fjale, I cili mund te konsumohet ne rajonet ku ky
element eshte me pakice. Konsumi I sasive te caktuara te
ketij elementi eshte baze per rritjen optimal dhe tolerimin
e stresit.

45. Ndikimi ne trupin tone
Lendet ushyese Ushqimet qe I
permbajne
Spinaq, qumesht, Forcon kockat dhe
Kalciumi (Ca)
dhembet,ndikon ne
kos, djathe, etj. funksionimin e nervave,
gjendrave dhe muskujve
Fasule te zeza, Ushqen rreth 300
Magnezi (Mg)
enzimat te cilat mbajne
thjerreza, aktiv trupin tone
kikirike
Melci, mish, Ndihmon ne sherimin e
Zinku (Zn)
plageve, ne
peshk, e verdha e funksionimin e trurit,
vezes, midhjet ne rritjen dhe ne
zhvillimin e trupit, si
dhe ne punen e sistemit
tone imunitar

46. KONKLUZION: ISHE MESE E
NEVOJSHME QE TE KRYHEJ NJE
PROJEKT I TILLE SEPSE NE
KUPTUAM DHE MOREM
INFORMACION MBI ELEMENTET
QE E PERBEJNE TRUPIN TONE,
NDOSHTA JANE ME MASE TE
PAPERFILLSHME POR ME DEME
DHE TE ANE POZITIVE TE
MEDHA. JO VETEM PER