1. Essay Elsie Kamp - De Bruyn in het kader van de leergang Ergoedfilosofie aan de ErfgoedAcademie 21 januari 2016
Het huis warm maar het hoofd koel.
een pleidooi voor gezond verstand in de rush van verduurzaming van ons erfgoed.

2. Het huis warm maar het hoofd koel. - een pleidooi voor gezond verstand in de rush van verduurzaming van ons erfgoed -
In een maatschappij, die steeds meer verduurzaamt, komt behoud van ons monumentale erfgoed, sneller dan voorheen, onder druk te staan.
Duurzaamheidsmaatregelen en profijt lijken het te winnen van de betekenis die wij geven aan ons erfgoed.
Monumenten van mindere cultuurhistorische kwaliteit (vaak in particulier bezit) maken een waarde- devaluatie mee en dreigen te worden vergeten bij
toepassing van duurzaamheidsprogramma’s en klimaatakkoorden.
Deze veranderende beleving van waarde kan een noodzakelijke evolutie zijn, als we die keuze maar bewust maken. Het inzetten van specifieke
kennis bij het verduurzamen van monumenten draagt ertoe bij dat we én een stap zetten richting klimaatneutraliteit én de waarde van ons erfgoed
daarbij weten te behouden.
Alles verduurzaamt heden ten dage. Duurzaam is een must. Iets heeft vandaag de dag alleen nog bestaansrecht, als het duurzaam kan worden
weggezet in de tijd. Op zich een positieve wending in onze geïndustrialiseerde wereld, die voor de opgave staat haar eigen toekomst veilig te stellen.
De ernst van deze problematiek is laatst nog aangescherpt in Parijs, bij de klimaatconferentie. Uiteindelijk is toch gekozen voor een overkoepelend
klimaatverdrag waarin aandacht voor het evenwicht tussen uitstoot en het vermogen van de natuur dit te neutraliseren. Klimaatneutraliteit is daarmee
een grote stap dichterbij gekomen.
Als bouwkundige kijkend naar mijn eigen vakgebied, wordt er eigenlijk alleen nog maar passief, energieneutraal of ‘nul-op-de-meter’ gebouwd. Met
drievoudige beglazing, warmtepompen, warmteterugwinning voor de ventilatielucht en zonnepanelen op het dak.
Het totaal goed geïsoleerd en LUCHTDICHT wel te verstaan.
Monumentenliefhebbers onder ons weten dat juist die ongecontroleerde ventilatie vaak de voorwaarde is voor monumenten om te kunnen blijven
bestaan.
Het gebouwde object lijkt in zijn verduurzaming steeds verder te vereenzamen, steeds meer solitair te worden: zichzelf voorziend. Waar we ons eerst
als mensheid gingen ‘neder zetten’ bij elkaar op strategische plekken en vruchtbare gebieden, later gekoppeld aan het netwerk van techniek, kunnen
we nu daar meer en meer los van komen. Misschien wel compleet ‘solitair’ in de toekomst en kan wellicht een andere planeet ook aangevinkt
worden op Funda.
Stedenbouwkundig ontstaan hier nieuwe mogelijkheden waar de participatiemaatschappij misschien wel een bindende factor in kan gaan spelen, als
lijm in het geheel. Op deze invalshoek verder doorgaan zou ons voor deze korte verhandeling te ver leiden.
Op landelijk niveau is al enige tijd geleden interprovinciaal en met afzonderlijke gemeenten afgesproken om voor de gebouwde omgeving die
beoogde energiebesparing na te streven.
Hoe gaat ons bestaande erfgoed daarin standhouden?
Voor het belangrijkste deel van onze monumenten zal duurzaamheid geen bedreiging vormen. De als ‘museaal’ gedocumenteerde objecten zijn in
die zin onaantastbaar en veilig gesteld. Hun voorbeeldfunctie vanuit cultuurhistorisch perspectief, geeft hen een vrijbrief voor het deelnemen aan
verduurzaming.

3. Minder fortuinlijke gebouwen krijgen het moeilijker hun bestaanswaarde te behouden. Vanuit de DuMo- benadering (het rekenmodel dat
energieprestatie verbindt met monumentale waarde van gebouwen) hebben deze gebouwen een onvoldoende grote Mo- coëfficiënt om in
combinatie met de Du- index de totaalscore voor duurzaamheid op te krikken. Bovendien blijken deze categorie monumenten voornamelijk in
particulier bezit te zijn en dus aan meer aanpassingen onderhevig.
Monumentale panden die voorheen ontzettend geliefd waren om hun ‘charme ‘ moeten nu op huizensites concurreren met goed gelabelde woningen.
Bij deze oude panden is het energieverbruik groter dan wat nu als maatstaf wordt aangehouden; bovendien in een tijd waar de niet-zelf opgewekte
energie steeds duurder zal worden.
De druk die wordt gezet op het halen van die klimaatdoelen, het reduceren van CO2 en het maken van energielabel-sprongen is aanzienlijk. Om een
voorbeeld te geven vanuit mijn thuisstad Haarlem is de CO2- uitstoot van woningen goed voor een kwart van de totale uitstoot voor de hele stad.
Daar valt dus heel wat te halen voor een gemeente die zich gecommitteerd heeft aan convenanten om de klimaatneutraliteit te bereiken.
In de afgelopen tijd zijn inmiddels veel woningen energetisch verbeterd. Wat overblijft, zijn natuurlijk de lastigste objecten. Haarlem heeft overigens
een groot aantal ‘oude’ woningen en energiezuinige renovatie krijgt hierbij ook ruim de aandacht. Voor erfgoed is de toolkit ‘Monumenten &
duurzaamheid’ ontwikkeld. Bij het evalueren van het programma voor duurzaamheid vallen de resultaten voor de ‘duurzame monumenten’ echter
tegen; getuige de duurzaamheidsmonitor van het afgelopen jaar.
Monumenten zijn weliswaar vrijgesteld het energielabel bij verhuur of verkoop voor te leggen; de druk vanuit onze samenleving wordt steeds groter.
Mensen ervaren het als een maatschappelijke verantwoordelijkheid ecologisch en energiezuinig te leven en vinden dat hun huis daarin meetelt.
De minderheidspositie die monumenten daarin mogen innemen, wordt niet ervaren als positief aspect daarin en men wil toch de energierekening naar
beneden krijgen.
Deze onrust van presteren op het niveau van duurzaamheid, plaatst ons cultuurhistorisch patrimonium in een ander daglicht. Het maakt dat we toch
anders naar de waarde van ons erfgoed gaan kijken. Het is een extra complicerende factor die drukt op de waarde van erfgoed.
Bij erfgoed gaat het in wezen om het doorgeven van waarde. Enkel iets wat nog betekenis voor ons heeft - waarde voor ons heeft - wordt door de
erfgenamen bewaard. Zoals Jos Bazelmans ons dat zo mooi kon uitleggen naar aanleiding van de verdeling van de inboedel van zijn moeder, in dit
perspectief als erflater.
Verduurzamen is eigenlijk niets anders dan bestendigen in de tijd: ‘duur’zaam. We moeten alleen wel weten wat we doen en waar we mee bezig zijn.
Het heeft geen zin alle duurzaamheidsmaatregelen op alle monumenten toe te passen.
Een pand dat betekenis heeft voor zijn gebruiker, dient met liefde te worden behandeld.
Het moet eerst begrepen worden, door ernaar te ‘luisteren’, te kijken wat echt aan de hand is, vooraleer de diagnose kan worden gesteld en het
medicijn kan worden genomen. Advies Op Maat, dus.
Een participatiemaatschappij zou daarbij ook haar erfgoed mogen omarmen en de balans kunnen opmaken voor een groter gebied, een stad, een
regio. Individueel gewonnen energie zou daarbij eerst een breder doel kunnen dienen alvorens het geld kan opbrengen. Daar dienen dan afspraken
over te worden gemaakt.

4. Een voorbeeld uit eigen praktijkervaring, waarbij het voor mij meer dan duidelijk werd hoe wankel het evenwicht is tussen behoud uit liefde voor het
bestaande en beoogde doelstellingen in duurzaam renoveren, is de herbestemming van steenoven de Plasserwaard tot woongebouw.
In Wageningen kochten drie vrienden namelijk een oude steenoven, gelegen in de uiterwaarden van de Rijn. Een grote kap, gesteund op een bonkig
metselwerkvolume, waarin 26 ovenkamers.
Het ontwikkelen van een dergelijk gebouw tot woongebouw op een plek waar ruimte dient te zijn voor het water, vergde veel doorzettingsvermogen en
een lange adem. Twee van de drie vrienden haakten af. Diegene die overbleef, was houthakker op zijn visitekaartje; met boerenknollen als trekkracht
om de klus te klaren. Maar hij was vooral een visionair met passie voor het stukje erfgoed dat hem overbleef.
Hij was het die na elke storm het dak op kroop om al die muldenpannen weer goed te leggen, jaar na jaar.
Als Emab- locatie kreeg het project dan toch een kans. Het ‘Experimenteren met Aangepast Bouwen’ liet buitendijkse bouwprojecten toe, waarbij
toch rekening werd gehouden met ‘Ruimte voor de Rivier’.
Langzaamaan werden mensen benaderd om het project inhoud te geven. Een landschapsarchitect, die eerst de algehele opzet van het industriële
complex veilig stelde en daarbij het gebruik van de buitenruimtes bij de woningen vorm gaf. Adviseurs die het louter als ‘project’ benaderden en
voorbij gingen aan de ziel van het gebouw, kwamen en gingen weer. Wij, als architecten, bleven.
De ovenkamers met hun gesinterde gewelven zijn nu entree, garage, tuinkamer, atelier, logeerkamer, etc. Boven wordt gewoond onder een ruime kap
met entresol(s) en verdiepingen erin. Het geheel voorzien van warmtepomp en de nieuwste techniek.
Er werd een volledig scenario uitgeschreven om dit woongebouw self supporting te laten zijn. Wat hierin heel mooi was om te zien is dat enkel die
maatregelen overeind bleven die zowel het doel duurzaamheid dienden áls het monument.
De bewoners die erin kwamen wonen, deelden diezelfde zorg en gedrevenheid. Het gebouw werd al tijdens de bouw een stuk van henzelf; waar wij
als ontwerpers rekening mee dienden te houden en soms ook uitleg verschuldigd waren bij ingrepen, die het gebouw raakten.
Zonder passie van de eigenaar voor het gebouw was dit project nooit geslaagd.
We staan thans meer dan ooit voor de keuze ons erfgoed continuïteit te geven. De ingrijpende sociaalmaatschappelijke veranderingen door
verduurzaming, dwingen om deze keuzes explicieter te maken.
Bij het overdragen van ons erfgoed, zal de betekenis die het heeft voor de nieuwe erfgenamen
duidelijker aanwezig moeten zijn. Die betekenis zal sterk genoeg moeten zijn om te strijden voor de eigenheid van het pand en ook zo de
duurzaamheidstoets te doorstaan.
Met als alternatief bij gebrek aan eigenheid - en dus betekenis – de strijd te verliezen en teloor te gaan.
Maatschappelijke veranderingen kunnen van dien aard zijn, dat de identiteit en daardoor de betekenis voor opeenvolgende generaties te drastisch
wijzigt. Het is echter steeds de erfgenaam die zijn pand het beste op waarde weet te schatten, de keuze kan maken en continuïteit kan verlenen.
Monumenten zijn te verduurzamen maar niet het verduurzamen op zich is aan de orde.
Het gaat vooral om het hoe. Het blijft maatwerk, zodat het karakteristieke van het monument overeind blijft; het pand nog betekenis kan hebben voor
de eigenaar en de samenleving en het zijn waarde kan overdragen aan de volgende erfgenamen.
Essay Elsie Kamp - De Bruyn in het kader van de leergang Ergoedfilosofie aan de ErfgoedAcademie 21 januari 2016