Bestendige landbouw, bodemdiversiteit en permacultuur of het afzien van woestijnachtige monoculturen ... om GGO's snel naar het verleden te wijzen

1. DEEL 5
DE INVLOED VAN DE
BODEM OP ECOSYSTEMEN
1

2. Inhoudstafel
2 Ecosystemen
3 Energiekringloop in natte weide of weide met veedrinkputten
4 Veedrinkputten
5 Energiekringloop in een estuarium
6 - 7 Het bodemvoedselweb
8 Het belang van bodemsuccessie
9 Planten hebben heel wat mineralen nodig om te groeien
10 De koolstofcyclus
11 Oorsprong van de minerale bestanddelen van de bodem
12 Voorbeelden van fysische verwering
13 Vormen van fysische verwering
14 Voorbeeld van chemische verwering
15 Grotten van Han zijn ontstaan door het binnendringen van de Lesse in een
kalkheuvel
16 Biologische erosie…
17 …door wortels, lichens
18 Bodem België, Hoog-België: verweringsmateriaal moedergesteente
19 Golvende streken Midden-België: colluviale sedimenten
20 Vorige: ravijn onder bos Meerdaalwoud - Ravijnerosie onder weide in Bertem

3. Inhoudstafel
21 Alluviale sedimenten bij rivieren
22 Eolische sedimenten in Laag- en Midden-België
23 Mobiele landduinen in Herentals, Antwerpse Kempen
24 Bodemprofielen
25 Textuur van de bodem
26 Textuur bepaalt bodemeigenschappen: waterretentie, vruchtbaarheid, erosie,
verluchting
27 Humus
28 Humificatie en mineralisatie
29 Bodemorganismen: invertebrata + micro-organismen
30 Bodemorganismen: websites, filmpjes
31 Levensgemeenschappen en bodem
32 – 33 Aard van gevormde humus en snelheid humificatie afhankelijk van...
34 Veen, een bodem met meer dan 30% organisch materiaal
35 - 36 Alleen aangepaste planten gedijen in hoogveen
37 Laagveen ontstaat o.i.v. de watertafel
38 Venen en evolutie
39 Rol van humus
40 Negatieve aspecten van een te dikke humuslaag
41 Positieve aspecten van humus
42 Belang van structuur van de bodem

4. Inhoudstafel
43 De cycli van elementen, gereguleerd door de organismen
44 Stikstofkringloop
45 Stikstofkringloop: N2-fixatie
46 Knotels met gagel aan poel
47 Nitraatvervuiling
48 Andere elementen: P in fosfaten
49 Andere elementen: K+-ionen
50 Appelbomen kunnen lijden onder een K+-tekort bij hevige regen
51 Andere elementen, S in H2S en SO42-
52 Andere elementen: Ca2+
53 Andere elementen: Mg2+
54 – 55 Sporenelementen en silicium
56 pH van de bodem
57 Zure bodems
58 Bodems met hoge pH
59 Planten en zout
60 Zout verdragen is een eigen niche
61 Blauwe zeedistel (Eryngium maritimum)
62 Zout strooien: gevoeligheid en resistentie

5. Inhoudstafel
63 – 64 Halofyten ‘on the run’
65 Armeria maritima, Juncus gerardii en Cochlearia danica hit the road!
66 Rivieren overal ter wereld verzilten
67 Andere tolerantie: voor zware en toxische metalen
68 Zambiaanse koperflora met Becium homblei
69 Astragalus pattersoni duidt op een hoge Se-mineralisatie …
70 Mineralen en verspreiding van planten
71 Eutrofiëring en gevolgen
72 Terrestrische eutrofiëring
73 Helofytenfilters als een oplossing voor eutrofiëring
74 Botanica, geschiedenis en mineralen
75 Uit de lucht gevallen?
76 - 88 Kunstmest, fossiele brandstoffen, grassen en permacultuur
89 Vergelijking energie en voedingswaarde rijst, tarwe, noten en zaden
90 Klimaatslimme agrobosbouw
91 Blauwe revolutie in Nicaragua
92 – 99 Herstel van de hydrologische cyclus, bodem en biodiversiteit
100 Thanks a lot for watching
Referenties en literatuurlijst

6. Ecosystemen
• Gemeenschappen zijn
samengesteld uit
organismen op een
bepaalde plaats
• Ecosystemen omvatten de
niet-levende factoren,
interagerend met deze
organismen
• Ondanks verschillen,
reguleren alle ecosystemen
de energiekringloop en de
cycli van elementen
• Organismen reguleren deze
energie- en elementencycli
• Regenwoud-
nutriëntencyclus met
snelle afbraak van
organisch materiaal
2

7. Energiekringloop in natte weide
of weide met veedrinkputten
3

8. Veedrinkputten
• In onbruik als ecosysteem en als
landschapselement
• Vanaf de 9e eeuw aangelegd in
Nederland en Vlaanderen tegen
hooggelegen ruggen op kleibodems
in polders of boven veenlagen
• Zo ontstonden ‘zoete eilandjes’ in
een brakke omgeving als toevlucht
voor dieren en planten die enkel in
een zoete omgeving kunnen leven
• Nu wordt vaak overgeschakeld op
waterleiding en verdwenen ze door
verlaging van polderpeilen
• Mits bescherming van waterplanten
door bv. een gaas, vormen ze een
ecosysteem voor waterlelies,
zwanebloemen, lissen,…
• …bootsmannetjes, salamanders,
padden, kikkers, zwaluwen en
vleermuizen op zoek naar insecten
• Kwikstaarten, spreeuwen,… kunnen
er drinken of baden
4

9. Energiekringloop in een estuarium
5

10. Het bodemvoedselweb
• De fotosynthetisch
aangemaakte suikers worden
door de plant gebruikt om te
groeien, maar ook in vele
vormen aan de bodem
afgestaan
• Bodembacteriën voeden zich
met de afgescheiden sucrose,
glucose, aminozuren en
geoxideerde C-verbindingen
bv. malaat en citraat
• Fungi voeden zich met
lignine, cellulose en tannines
• Protozoa bv. Amoebozoa,
Flagelatta en Ciliophora
voeden zich met bacteriën en
geven meststoffen vrij
6

11. Het bodemvoedselweb
• Rondwormen (Nematoda)
voeden zich met bacteriën,
Protozoa, fungi, wortels en
rondwormen en geven hun
mest aan de bodem vrij
• Deze organismen staan in
competitie met pathogene
organismen, welke ze niet
toelaten in hun rhizosfeer door
ze op te eten of af te stoten
door antibiotica
• Pathogene én symbiotische
micro-organismen doen de
planten hun genetische
immuniteit opbouwen
• Net zoals successie
bovengronds bestaat, zal ook
ondergronds het voedselweb
evolueren met een groter
aandeel fungi in wouden
7

12. Het belang van bodemsuccessie
• Een braakliggend terrein wordt snel ingenomen door éénjarige
planten; de bodem wordt vooral bevolkt boor bacteriën (C/N-
ratio = ± 5) die een grote hoeveelheid stikstof vereisen,
bemesting dient hier te gebeuren volgens een C/N = ± 25,
omdat 4/5 van de toegediende C verloren gaat als CO2
• Leg je landbouwgrond aan op een akker bevolkt door
meerjarige planten bv. grassen of doe je aan agrobosbouw,
bemest je best met een C/N-ratio = ± 50, omdat de
bodembewerkende fungi (C/N-ratio = ± 10) meer C vereisen
• Natuurlijk hangt de toegediende bemesting ook af van de teelt
• Druiven bv. eisen een hogere C/N, daar druiven (Vitis vinifera)
van nature klimplanten in bossen zijn
8

13. Planten hebben heel wat mineralen
nodig om te groeien
• C, H, O, N komen vooral via de
atmosfeer de organismen binnen
• P, K, S, Mg, Ca, Fe, Co nodig
voor plantengroei is afkomstig
van rotsen
• Alle organismen hebben C, O, H,
N, P, S in vrij grote
hoeveelheden nodig
• De macronutriënten N, P, K, Ca,
Mg en S maken elk 1% uit van
het drooggewicht van planten
• Fe, Cl, Cu, Mn, Zn, Mo en B zijn
micronutriënten voor planten
• Bij tekort van deze elementen,
Dolomiet, een gesteente met moet men opletten dat men bij
hoog Ca2+- en Mg2+-gehalte
selectief bijmesten geen toxische
waarden bereikt
9

14. De koolstofcyclus
Veel C is opgeslagen in plantaardige biomassa, in bodemleven
en vooral in oceanische sedimenten
Tussen organismen is er een balans tussen ademhaling,
microbiële afbraak en fotosynthese
10

15. Oorsprong van de minerale
bestanddelen van de bodem
• Oorspronkelijk werd bij
afkoeling van de aarde
een harde steenschaal, de
lithosfeer, gevormd aan
de oppervlakte
• Nochtans bestaat de
bodem op de meeste
plaatsen uit los materiaal
• Kleine minerale korrels
zijn door fysische,
chemische en biologische
verwering ontstaan
Erosie van een helling in Bukavu,
Congo
11

16. Voorbeelden van fysische verwering
• Eolische erosie en neerslagerosie
• Farwell Canyon, Columbia USA
• Vatnajökull, Ijslands grootste
gletsjer, waaronder zich enkele
vulkanen bevinden bv.de
Hvannadalshnúkur
• De bouw van een
waterkrachtcentrale nabij de
gletsjer met bijbehorende
aluminiumsmelterij met
omlegging van het glaciaal water
in een onbeduidende bedding en
afsluiting van 2 gletsjerrivieren
heeft veel protesten opgeroepen
• De natuurlijke drainage van het
Lagarfjlot-gletsjermeer wordt
artificieel vergroot
• 57 km2 wordt onder water gezet
met een enorme
bodemverwering als gevolg
12

17. Vormen van fysische verwering
De Coloradorivier, met slechts 85% van z’n natuurlijke volume,
zal de toenemende vraag naar water niet kunnen voorzien
De canyon is diep bij hoogteverschillen, ondiep in vlaktes
Andere fysische erosievormen ontstaan door barsten als gevolg
van temperatuurschommelingen (bv. bevriezend water in
spleten), het afschuren door stromend water, eolische verwering
door wind beladen met zand en U-vormige gletsjerverbrijzeling
13

18. Voorbeeld van chemische verwering
• Water dat een kalkheuvel
binnendringt, lost kalksteen op,
waarbij grotten ontstaan
• CaCO3 + H2CO3 › 2HCO3- + Ca2+
• Als calcium en H-carbonaat
opgelost zijn in het regenwater,
zal CaCO3 neerslaan…
• …als het water een holte bereikt
en CO2 kan worden vrijgezet
• 2HCO3- + Ca2+ › CO2 + H2O +
CaCO3
grot
14

19. Grotten van Han zijn ontstaan door het
binnendringen van de Lesse in een kalkheuvel
15

20. Biologische erosie…
16

21. …door wortels, lichenen
• Wortels kunnen fysisch
gesteenten splijten
• Wortels scheiden soms zuren
af, waardoor kalksteen en
zandsteen kunnen oplossen
• Dit helpt de wortels om
verder het gesteente binnen
te dringen
• Korstmossen scheiden
licheenzuren af die de
minerale substraten
Zwarte zeestippelkorst verpulveren
(Verrucaria maura), aan de • Een korstmos is een
kusten van W.Europa, kwetsbare symbiose tussen algen en
soort op de rode lijst schimmels, waarbij de
schimmel zuren uitscheidt
die helpen bij de opname
van mineralen door de algen
17

22. Bodem België, Hoog-België:
verweringsmateriaal moedergesteente
• In Hoog-België blijft het
verweringsmateriaal
van vast gesteente ter
plaatse
• Er zijn veel stenen en
rotsblokken
• Hoe dieper, hoe groter
de minerale partikels
zijn, om tenslotte het
onverweerd
moedergesteente terug
te vinden
18

23. Golvende streken van Midden-
België: colluviale sedimenten
19

24. Vorige: ravijn onder bos Meerdaalwoud -
Ravijnerosie onder weide in Bertem
• Mineralen worden verplaatst
o.i.v. de zwaartekracht
• Colluviale sedimenten afkomstig
van hoger gelegen gebieden
worden verplaatst door erosie
• Ravijnerosie is verwoestend en
kent natuurlijke of antropogene
oorzaken zoals ontbossing
• Natuurlijke oorzaken kunnen
overmatige regenval,
pedologische (=bodem) en
landschapsmorfologische
factoren zijn
• Deze gegevens maken
ravijnerosiemodellen mogelijk
• Aan de hand ervan kan men de
locaties vatbaar voor ravijnerosie
voorspellen, en de impact op
landschap, landgebruik,
infrastructuur,…inschatten
20

25. Alluviale sedimenten bij rivieren
• De mineralen worden afgezet
na iedere overstroming als
een laag slib
• Aan de monding van rivieren
kan een deltagebied ontstaan
• Overstromingsgebied
Grote Nete
(Westmeerbeek)
• Verkaveling was in dit
gebied, dat ieder jaar onder
water staat, voorzien (2007)
• De toekomstige bouwers
zullen te maken krijgen met
een negatieve watertoets
Reeds in 1395 werd er melding gemaakt van overstromingen
van de Grote Nete (Van Den Broeck 1992)
Slechts in één historisch document werd er gewezen op een
gunstig aspect van de winteroverstromingen: “… de weyden
dewelke de overwaeteringe van den winter noodig hebben tot
hunne vruchtbaerheyd. …” 21

26. Eolische sedimenten in Laag- en
Midden-België
• Tijdens de ijstijden
brachten NW-winden
van de Noordzee los
materiaal naar het
vasteland
• Grote zandkorrels
worden in het noorden
afgezet, kleinere
leemkorrels werden
verder meegevoerd
• Hier en daar komen
tertiaire zand- of
kleilagen aan de
oppervlakte bv. in het
Hageland
• Duinen en landduinen
zijn eolische sedimenten
22

27. Mobiele landduinen in Herentals,
Antwerpse Kempen
23

28. Bodemprofielen
• Een bodem ontstaat door een
dynamische verwering van het
moedergesteente, accumulatie
van organisch materiaal, humus-
en mineraalvorming, recycling
van voedingsstoffen door
bodemorganismen in de
strooisellaag en uitspoeling
• Een bodemprofiel is een
weerspiegeling van de
natuurlijke en cultuurhistorische
voorgeschiedenis van een
bepaalde locatie
• Aantasting of afbraak van
bodemprofielen is meestal
onomkeerbaar en leidt tot het
definitieve verlies van
wetenschappelijke en
cultuurhistorische informatie
24

29. Textuur van de bodem…
• Textuur of grondsoort van de
bodem geeft het gehalte aan klei,
leem en zand weer
• Grote partikels (zand) hebben
grote poriën met lucht en water
• Water vloeit makkelijk af, het voor
planten beschikbaar water zit in de
kleinere poriën
• De kleinste deeltjes (klei) houden
meer water bij, en door de negatief
geladen kleideeltjes is het water
meer gebonden zodat het
moeilijker is op te nemen
• Meer nutriënten worden
vastgehouden aan de oppervlakte
van de kleipartikels, door de
meerdere kationen-
uitwisselingsplaatsen
25

30. …bepaalt eigenschappen: waterretentie,
vruchtbaarheid, erosie, verluchting
• 1: zand, 2: leem
• Lemige bodems en kleibodems
zijn meer onderhevig aan
erosie omdat ze weinig
doorlaatbaar zijn
• Deze bodems zijn ook vaak
slecht verlucht, zodat planten
ondiep wortelen
• De waterretentie is hoger bij
bodems met kleinere partikels
• Grond, met evenveel zand,
leem en klei is het best voor
plantengroei
• Leem- en kleipartikels kunnen
lange tijd hun voedingsstoffen
afgeven, maar ook
toegediende zouten
absorberen
26

31. Humus
• Bodem bestaat uit mineralen en
organische stof
• Bodemorganismen breken deze
organische stof af
• Humus, ontstaan uit plantaardig
en dierlijk materiaal, is het slecht
afbreekbare deel van de
organische stof in de bodem
• Het humine, de fulvozuren en
humuszuren kunnen een rol
spelen bij het transport van
verontreinigingen van bv. zware
metalen door complexering en
adsorptie
• Snel afbrekende humus levert
een belangrijke bijdrage aan de
mineralisatie van N, S en P
27

32. Humificatie en mineralisatie
• Humificatie is het omzetten van dierlijke
en plantaardige organische stoffen door
bodemdieren en micro-organismen tot het
restproduct humus
• Hoe zwarter de grondkleur, hoe hoger
vaak het humusgehalte is
• Voordelige bacteriekolonies en mycorrhiza
rond plantenwortels kunnen enkel in
leven blijven door het verbruik van
organisch materiaal
• Wortelhaartjes zorgen voor een rhizosfeer
van biota om suikers te ‘verhandelen’
voor de kationen Ca2+, Mg2+ en K+
• Mineralisatie is de langzame omzetting
van humus tot mineralen
• De levensduur van humusmateriaal ligt
tussen de 200 en 2 000 jaar in onze
streken; cellulose bv. mineraliseert traag
28

33. Bodemorganismen: invertebrata
+ micro-organismen
• Ongewervelden (Invertebrata)bv.:
• Aaltjes (Nematoda)
• Ringwormen (Annelida) o.a.
regenwormen (Lumbricidae) en
borstelwormen (Polychaeta)
• Kreeftachtigen (Crustaceae) nl.
pissebedden (Isopoda) bv. de
gewone pissebed (Oniscus asellus)
• Duizendpoten (Chilopoda) o.a. de
gewone duizendpoot (Lithobius
forficatus)
Grote regenworm • Miljoenpoten (Diplopoda)
(Lumbricus terrestris) • Insecta: o.a. springstaarten
(Collembola ), oorwormen
Eén ha tarwe-akker heeft (Dermaptera), larven van kevers
een biomassa waarvan (Coleoptera) en vliegen (Diptera),
het C-gehalte ± evenveel krekels (Gryllidae) en mieren
weegt als 100 schapen (Formicidae)
• Spinachtigen (Arachnida) nl. spinnen
(Araneae) en mijten (Acarina)
• Slakken (Gastropoda)
29

34. Bodemorganismen: websites, filmpjes
• Micro-organismen: bacteriën en
fungi
• Bacteriën: N-fixeerders,
nitrificerende en denitrificerende
bacteriën
• Fungi: afbrekende fungi, pathogene
fungi en mycorrhiza-schimmels
• Interacties tussen mycorrhiza-
schimmels en planten zie Deel 8
• Andere organismen o.a. mollen,…
verkleinen organisch materiaal en
vormen een kruimelstructuur
• Miljoenpoten (Diplopoda) hebben
2 paar poten per segment
• Bij gevaar rollen ze zich op en
scheiden ze een substantie af
• Miljoenpoten voeden zich met
plantenresten
• 2 uiterlijke vormen bij de
Bodem Bodem 2 Diplopoda
30

35. Levensgemeenschappen en bodem
• Het voorbeeld betreft een
eutrofe, midden-europese
bosleemgrond onder een
beukenbos op basaltlava
(Burgenland, Oostenrijk)
• Het begrijpen van de
hoofdzakelijk mutualische
interacties tussen
organismen vertoont grote
leemten, vooral door de
gebrekkige kennis van
bodemorganismen
• Minder dan 10% van bv.
nematoden en
bodembacteriën zijn goed
gekend
31

36. Aard van gevormde humus en snelheid
humificatie is afhankelijk van…
• a) Aard organisch materiaal
• Coniferen: harsen en zuren zorgen
voor trage afbraak
• Loofbossen met meer Ca, Mg en K
kennen een snellere decompositie
• Bossen: 100 ton humus/ha
• Grasland: 1200 ton humus/ha,
door de vele vertakte wortels met
korte levensduur
• Voor humificatie is een laag
gehalte aan N limiterend
Het herstel van het • C/Nmest = 10, bodem met
organisch materiaal in de vlinderbloemigen C/N = 15, stro
bodem kan eerder worden C/N = 80 waardoor humificatie N
verkregen door het van urine of uitwerpselen vergt
aanplanten van grassen en • C/Noptimaal = 30
vlinderbloemigen dan door • Slechte verluchting, het intensief
het inbrengen van organisch ploegen en geen (groen)bemesting
materiaal op voorwaarde dat voorzien, zorgt voor een NO3--
de bodem kalkrijk genoeg is verlies en een slechte humificatie
32

37. Aard van gevormde humus en snelheid
humificatie is afhankelijk van…
• b) Uitwendige
omstandigheden
• 1 - T : in de tropen bv. is er
een snelle humificatie en
mineralisatie
• Toendra behoudt veel
organische stof met eronder
een zeer oude humuslaag
• Voor een jaartemperatuur 10°
kouder, verdubbelt minimaal
het organische materiaal in de
Afgevallen tropenhout wordt bodem
dadelijk ingenomen door • 2 – De hoeveelheid
paddestoelen, die het snel bodemorganismen ter
verorberen, zodat praktisch verkleining organisch materiaal
geen humus ontstaat • 3 – De pH van de bodem
• 4 - Voedingsstoffen N en P
voor micro-organismen
• 5 – De biomassa van het
33
aanwezige biotoop

38. Veen, een bodem met meer dan
30% organisch materiaal
• Hoogveen ontstaat boven de
watertafel o.i.v. grote
hoeveelheden neerslag en is
bijgevolg arm aan mineralen
• Kenmerkend is veenmos
(Sphagnum sp.), dat veel water
vasthoudt en kan leven van het
voedselarme water
• Het topje van het mos groeit
steeds door, de onderste delen
sterven af, waardoor onderaan
een anaërobe zone ontstaat
• De afgestorven stukken verteren
niet, maar hopen zich op tot een
steeds dikker pak veen
• De afgestorven veenmoslagen
worden turf genoemd
• Vooral gewonnen uit hoogveen
en werd als brandstof gebruikt
met hoge verbrandingswaarde
en weinig as
34

39. Alleen aangepaste planten
gedijen in hoogveen
Door de anaërobe diepere lagen, moeten deze
soorten meegroeien met de rijzende veenmosmassa
Lavendelheide (Andromeda polifolia)
35

40. Alleen aangepaste planten
gedijen in hoogveen
Vleesetende planten zoals Drosera sp. vullen het N-
tekort actief aan, daar veenmos N opneemt als NH4+ en
de bodem verzuurt door afgifte van H+
Bij een hoge N-belasting kunnen deze soorten overgroeid
worden door snelgroeiende opportunistische soorten
Lange zonnedauw (Drosera longifolia)
36

41. Laagveen ontstaat o.i.v. de
watertafel
• Op ondiepe plassen
groeien verschillende
soorten water- en
moerasplanten
• Het voedselrijke water
doet hen uitbundig groeien
• Als ze sterven, verteren ze
nauwelijks en hopen zich
op tot een dik pak veen
Laagveen (Eemland, Utrecht) • Als hoogveen afgegraven
wordt, zorgt de
overgebleven dalgrond
voor vruchtbare landbouw
• Als laagveen wordt
afgegraven, ontstaan door
de hoge waterstand meren
37

42. Venen en evolutie
• Doordat hoogveen enkel
gevoed wordt met
regenwater, is het eerder
voedselarm
• Laagveen, gevoed met
grondwater, is voedselrijker
en zorgt voor meer
zwavelstank bij verbranding
• Venen zijn van geologisch
belang daar ze
stuifmeelkorrels zeer lang
intact houden
• Zo kan men de
vegetatieveranderingen in
Stuifmeelkorrels onder een het warme en vochtige
elektronenmicroscoop holoceen bestuderen,
wanneer venen ontstonden
38

43. Rol van humus
39

44. Negatieve aspecten van een
te dikke humuslaag
• Te veel absorptie van
regenwater, wat
verdampt en nooit in
de bodem geraakt,
veroorzaakt hetzelfde
effect als leem- en
kleibodems
• Kiemplanten zijn
moeilijk in staat door
de dikke strooisellaag
te groeien
• Zo kan een
beukenbos zich
moeilijk regeneren in
onze streken
40

45. Positieve aspecten van humus
• Bron van mineralen: K+, NH3,
PO43-, micro-elementen
• Humusstoffen dragen vnl.
negatieve ladingen en kunnen
dus veel kationen binden
• Opwarmen van bodem door
donkere kleur, van belang voor
tuin- en landbouw
• Humus is colloïdaal d.w.z. dat
het veel H2O kan binden,
belangrijk bij zandige bodem
Sterke erosie, door de impact • Door het opnemen en afgeven
van regen en afspoeling van water ontstaan ruimtes
Korst- en geulvorming door tussen de gronddeeltjes
humusgebrek • Een humusrijke grond is losser
en heeft een kruimelstructuur
• Zo geraken wortels en
organismen dieper in de grond,
dus ook O2, waardoor hier ook
humificatie optreedt
41

46. Belang van structuur van de bodem
• Een kruimelstructuur is beter als een
te compacte korrelstructuur
• Een kruimelstructuur heeft een goede
H2O- en luchthuishouding, een
compacte structuur niet
• Een opeengestapelde korrelstructuur
ontstaat na hevige regen, gebruik van
zware landbouwmachines, betreden,..
• Een kruimelstructuur ontstaat o.i.v.
bodemorganismen, organische
bemesting, vorst en bekalking
• Een goede bodemstructuur vereist
30-50 % porositeit
• Indien de bodem totaal met water
doordrenkt is, is er geen lucht in de
openingen en ondervinden wortels een
O2-gebrek, vooral bij kleigronden met
kleine poriën
42

47. De cycli van elementen,
gereguleerd door de organismen
• Stikstofkringloop
• Planten en micro-
organismen kunnen
rechtsreeks NH4+-ionen,
afkomstig van organische
N, uit de bodem opnemen
• Chemo-autotrofen:
• NH4+›NO2- - Nitrosomonas
(1), optimaal bij pH 8,5
• NO2-›NO3- - Nitrobacter (2)
• Dit proces noemt nitrificatie
• Planten kunnen van nitriet
en nitraat gebruik maken
N is een essentieel element van
• pH<4: (1) niet, geen
plantaardige eiwitten, chlorofyl en
nitraten in zure bodem
plantaardige enzymen
• Zure heidegronden kunnen
43
enkel NH4+ gebruiken

48. Stikstofkringloop
• In anaërobe toestanden,
gaat denitrificatie
plaatsvinden:
• Pseudonomas sp.
gebruiken nitraat i.p.v. O2
als e--acceptor
• Pseudomonas: 2NO3-
›+4H›2NO2-›+2H›2NO›+4H›N2
• Verlies aan nitraat
• NO-verzuring van bodem
• Denitrificatie treedt op in
slecht verluchte bodem,
met veel organische
stoffen
• Denitrificerende bacteriên
veroorzaken naast NO3- -
verlies een productie van
NOx en dragen zo bij tot
zure neerslag
44

49. Stikstofkringloop: N2-fixatie
• N2›nitrogenase›NH3
• NH3 voedt de kolonie,
maar wordt ook geruild
tegen C-verbindingen
• N2-fixatie is belangrijk
voor pioniersvegetaties
• Van groot belang zijn de
blauwwieren in rijstvelden
• In bladholten van Azolla
In de nodulen op de wortels van komt Anabaeana voor, zo
vlinderbloemigen (Leguminosae) gebruikt als ‘groene mest’
leven miljoenen symbiotische in rijstplantages
Rhizobiumbacteriën • Pioniersplanten kunnen zo
Ook enkele niet-vlinderbloemigen voedselarme grond
maken symbiotische Frankia- innemen: gagel (Myrica
wortelknolletjes zoals els (Alnus sp.), gale) , zwarte els (Alnus
duindoorn (Hippophae rhamnoides) glutinosa) ,…
en gagel (Myrica gale) • N komt ook via bliksem in
de bodem
45

50. Knotels (Alnus sp.) met gagel
(Myrica gale) aan poel
N–fixatie eist grote energiehoeveelheden, welke
de fotosynthetiserende partner biedt
Er wordt ook N aan de bodem vrijgegeven (tot
30%), zodat naburige planten meeprofiteren
46

51. Nitraatvervuiling
• Intensieve veeteelt, gebruik
van kunstmest, kunnen
toxische waarden van NO3-
in drinkwater veroorzaken
• Gevolgen voor de mens zijn
bloedziektes
• Gevolgen voor het milieu
zijn eutrofiëring en
soortenverarming
• Eutrofiëring van waters
heeft O2-gebrek tot gevolg,
door de ontbinding van rijke
algenbloei
• NOx komen bovendien in het
milieu door industrie en
verkeer, wat voor verzuring
en soortenverarming zorgt
• Compost en dierlijke mest,
bloedmeel en hoornmeel
zijn natuurlijke bronnen van
47
stikstof

52. Andere elementen: P in fosfaten
• Bodem: 0,02-0,05% P,
afkomstig van
moedergesteenten en
organische stoffen
• Belangrijk voor plant en
dier: P in RNA, DNA, ATP,
fosfolipiden in
membranen,…
• PO43--verbindingen zijn
weinig oplosbaar
• Fosfaat is vaak de
beperkende factor voor
Apatiet, een anorganisch Ca- plantengroei
fosfaat • Mycorrhiza’s leveren een
belangrijke fosfaatbijdrage
P stimuleert de wortelgroei en op bodems waar het weinig
bevordert de bloei en beschikbaar is
zaadvorming • Compost, stalmest en
beendermeel zijn natuurlijke
bronnen van fosfor
48

53. Andere elementen: K+-ionen
• K+-gehalte in bodem is vrij
hoog: 0,3-2,5 % in Al-silicaat-
mineralen (veldspaat, mica) en
kleibodems
• K+-ionen zijn goed oplosbaar,
maar mineraal K spoelt niet uit
omdat het vast zit in Al-silicaat-
roosters
• Er is een nieuwe inbreng door
regenwater; organisch materiaal
houdt K niet lang vast zodat het
afspoelt van bladeren of uit
dode cellen
• K+ is belangrijk in dierlijke en
plantaardige celprocessen:
eiwitsynthese, zenuwgeleiding,
actief transport over
membranen
huidmondjesbewegingen,…
• Zelden beperkende factor;
K reguleert het transport van bieten, aardappelen, druiven en
NO3- in de plant, transpiratie tabak absorberen grote
en wateropname hoeveelheden kalium
49

54. Appelbomen kunnen lijden onder
een K+-tekort bij hevige regen
Als gevolg van K+-gebrek door uitlekken, zullen de bladeren bruin
worden aan de randen, bij een N-tekort start de verkleuring aan de
top van het blad
Ook kunnen bij hevige regen pathogene fungi vrij spel krijgen
Compost, stalmest, houtas en vinasse zijn natuurlijke K+-bronnen
50

55. Andere elementen, S in H2S en SO42-
• S is afkomstig van ZnS en FeS2 in
gesteenten
• Grote inbreng van SO2 in
industriegebieden door zure regen
• S is nooit een beperkende factor
• In anaërobe bodems komt veel
H2S voor, wat toxisch is
• Het wordt gevormd door anaërobe
respiratie met SO42- als e--acceptor
• Plantaardige en dierlijke eiwitten
met S worden door
S is een essentieel element rottingsbacteriën in H2S omgezet
van bepaalde aminozuren • In O2-rijke bodem wordt S door
(cysteine, cystine) zwavelbacteriën geoxideerd tot
SO42-
Brassicaceae o.a. kolen
bevatten veel S • SO42- wordt door de planten en
bacteriën opgenomen
51

56. Andere elementen: Ca2+
• Bepaalde bodems hebben een hoog
Ca2+-gehalte: kleibodems met alumino-
silicaat-mineralen
• CaCO3-gehalte is maat voor
precipitatie/evaporatie, de verhouding
stijgt en het CaCO3-gehalte daalt bij
meer neerslag
• Regenwater lost CaCO3 op en voert het
mee als Ca2+ en HCO3-
• Bij hoge neerslag (tropen) komen geen
kalkbodems voor
• Kalkbodems zijn vaak droger en warmer
• Dolomietkalk, zeewierkalk, kippenmest
en houtas zijn natuurlijke bronnen van
calcium
• Zonneroosje (Helianthemum
nummularium), thermofiele nectarplant
Ca2+ verleent celwanden voor de Noordelijke bruine
stevigheid, bevordert argusvlinder (Aricia artaxerxes)
bloei en wortelgroei en
52
reguleert de pH

57. Andere elementen: Mg2+
• Mg2+ is colloïdaal gebonden aan
negatief geladen kleideeltjes,
lichte zandgronden zijn
aangewezen op organisch
materiaal om de kationen Mg2+,
Ca2+ en K+ vast te houden
• Mg2+ is het centrale element in
chlorofyl en dus onontbeerlijk
voor fotosynthese
• Bij een gebrek ontstaat chlorose
• Mg2+ is een enzymactivator en
vergemakkelijkt N-fixatie
• Ideale kationenverhouding: 65%
Ca2+, 10% Mg2+,5% K+, 20% H+;
te veel K+ hindert Mg2+-opname
• Zure bodem vermindert de Mg2+
beschikbaarheid
• Chlorofyl, chlorose bij druiven
53

58. Sporenelementen en silicium
• Co is nodig voor de groei van N-
fixerende wortelknolletjes; het
Azolla-plantje links heeft een N-
gebrek door afwezigheid van Co,
essentieel voor de symbiotische
partner Anabaena azollae
• Weiden in het Engeland missen vaak
Co; schapen zijn meer vatbaar voor
tekorten dan runderen, resulterend
in lagere wolproducties
• Co is een onderdeel van het co-
enzym vitamine B12
• Als anaërobe FeS-bodems door
bewerking geoxideerd worden,
ontstaan sulfaten welke de bodem
verzuren en toxische concentraties
Fe3+, Al3+, Zn2+ en Mn2+ vrijgeven
• Waterlelies (Nymphaea sp.) en
ijzerverkleuring duiden op verzuring
54

59. Sporenelementen en silicium
Si, geen nutriënt maar na O het meest aanwezige element in de
bodem, geeft planten weerstand tegen o.a. meeldouw en insecten
Kunstmest put de voor planten opneembare voorraden Si uit
Vooral grassen bouwen Si in; hoe hoger de Si-concentratie in de
bladeren, hoe minder smakelijk het is voor grazers
55

60. pH van de bodem
• De pH is afhankelijk van de
moedergesteenten, bv. CaCO3
zorgt voor hoge pH
• Belang van neerslag en evaporatie
• Bij hoge neerslag, wordt het goed
oplosbare Ca2+ uitgespoeld uit de
bovenste lagen, met als gevolg
een lagere pH
• Bij hoge evaporatie, komen
mineralen aan de oppervlakte, met
als gevolg een hoge pH
• Hoge pH betekent in onze streken
een hoge Ca2+-concentratie
• Planten van zure bodem kunnen
chlorose vertonen op bodems met
hoge pH door een tekort aan Fe2+-
opname o.i.v. HCO3-- ionen
• Noord-Amerikaanse
druivenvariëteit met Fe2+-tekort,
door de hoge pH van de bodem
• De chlorose verdwijnt bij
toedienen Fe(II)-zouten
56

61. Zure bodems
• Coniferennaalden,
heideresten,
veenmosresten
(Sphagnum sp.)
leveren een lage pH
• Lage pH veroorzaakt
een verhoogde
oplosbaarheid van Al,
Fe e.a. metalen
• Minder PO43-, door
neerslag met Al3+ en
Fe3+
• Minder nitrificatie en
N2-fixering
• Minder mycorrhiza
• Meer
bodempathogenen
57

62. Bodems met hoge pH
• Bodems met hoge pH
hebben een stabiele
kruimelstructuur, met
een goede aëratie
• Ze zijn relatief droog
en warmen snel op
• Bepaalde elementen
(Fe2+, Al3+) zijn
minder goed
oplosbaar
• Er is een grotere
activiteit van micro-
organismen, waardoor
organisch materiaal
snel wordt afgebroken
en een algemeen
hogere biologische
activiteit
• Kalkminnende
58 vegetatie

63. Planten en zout
• De osmotische waarde of
zuigkracht van de bodem
wordt groter, door de veel
aanwezige zoutdeeltjes
• Zoutplanten kunnen hun
osmotische waarde en dus
zuigkracht opkrikken door
zout in een afgescheiden
celonderdeel op te stapelen,
zodat de cytoplasmatische
organellen niet beschadigd
worden
• Kieming van zoutplanten
gebeurt tijdens perioden van
regenval, wanneer de
zoutconcentratie van de
bodem aanzienlijk verlaagd is
osmose
59

64. Zout verdragen is een eigen niche
• ‘Vivipare’ rode mangrove
(Rhizophora mangle) met
kiemplanten op het volwassen
exemplaar
• Na+ ,Cl- zijn geen essentiële, maar
eerder toxische ionen door de
sterke zwelling van het cytoplasma
• Zoutplanten of halofyten tolereren
deze, het gebrek aan concurrentie
is een voordeel
• Halofyten nemen NaCl in de vacuole
op zodat de osmotische potentiaal
lager blijft als deze van de bodem
• Via haren, klieren of bladeren wordt
NaCl weer verwijderd
• Zeekraal (Salicornia sp.), lamsoor
(Limonium vulgare), blauwe
zeedistel (Eryngium maritimum),…
60

65. Blauwe zeedistel
(Eryngium maritimum)
61

66. Zout strooien: gevoeligheid en
resistentie
• Wortelen, aardappelen,
tarwe, steenvruchten zijn
zeer gevoelig
• Beuk, plataan, coniferen
zijn zeer gevoelig
• Resistenter zijn asperge,
gerst, suikerbiet, spinazie,
luzerne, dadel en amandel
• Berk, es, populier, olm
grootbladige linde, lork zijn
Tarwe (Triticum sp.) vrij tolerant
Gaten en planten met • Schadelijke effecten van
donkergroene en blauwige kleur NaCl kan enigszins worden
tegengewerkt door
toevoegen van Ca2+
62

67. Halofyten ‘on the run’
• “Het Deens lepelkruid of de
pekelplant
• Tijdens de barre winter is er veel
gepekeld, de pekel kwam terecht
in de berm, waar de grond
eigenlijk te zout en onleefbaar
werd voor de meeste planten
• Maar niet voor de pekelplant!
• Door veel te drinken verdunt hij
het schadelijke zout”
• Citaat van Menno Bentveld
• Andere strooiminnenden zijn
Engels gras (Armeria maritima),
zeeweegbree (Plantago maritima)
en zilte rus (Juncus gerardii)
• Deens lepelblad (Cochlearia
danica)
63

68. Halofyten ‘on the run’
Deens lepelblad (Cochlearia danica), detail
Engels gras (Armeria maritima), tapijtje in Ierland
64

69. Armeria maritima, Juncus gerardii
en Cochlearia danica hit the road!
“We slaan voor volgende winter nog 10.000 ton extra
strooizout in”, Vlaams Minister van Mobiliteit & Openbare
Werken Crevits, eind 2010
65

70. Rivieren overal ter wereld verzilten
• Dit kan leiden tot een globale
crisis als gevolg van oplopende
kosten voor het drinkbaar
maken van water door bv.
omgekeerde osmose
• Evenwichten in ecosystemen
kunnen ontwricht worden
• Redenen zijn grootschalige
landbouwtechnieken,
Getroffen rivieren zijn de (goud)mijnbouw, ontbossing,
Ganges, Gele Rivier, Niger en dammen en klimaatwijzigingen
Australische rivieren • De Mediterrane regio, die
Als minder zoet water de gestaag opwarmt en dus
oceanen instroomt, worden deze uitdroogt, zit in een precaire
ook zouter met effect op situatie, des te meer omdat
oceaancirculatie en temperatuur Europa verzilting niet als een
Rood: toename, blauw ecologisch probleem ziet
afname zoutgehalte
66

71. Andere tolerantie: voor zware
en toxische metalen
• Indicatorsoorten voor
vervuiling van
mijnontginning en
fabriekslozingen
• Metallische pelouse
van zinkviooltje
(Viola calaminaria)
• Bij lichenen en
zwammen kunnen
zware metalen
gebonden worden
aan een proteïne met
zeer kleine Mr
• Zoogdieren slaan
zware metalen op in
lever en nieren
67

72. Zambiaanse koperflora met
Becium homblei
Deze soort kan vrijwel uitsluitend groeien op Cu-
houdende bodem, tot 15 000 ppm wordt verdragen
68

73. Astragalus pattersoni duidt op
een hoge Se-mineralisatie …
… wat kan geassocieerd worden met de
aanwezigheid van uranium
Dit plantje leidde tot de ontdekking van een
Ur-erts in New Mexico (Cannon 1964)
69

74. Mineralen en verspreiding van planten
• Es (Fraxinus excelsior) vormt
nooit bos, daar deze boomsoort
veel mineralen nodig heeft
• Karakteristieken van voedsalarme
bodem zijn een trage groei, taaie
langlevende en weinig eetbare
bladeren
• Struikheide (Calluna vulgaris)
• Veengronden zijn extreem
oligotroof of voedselarm
• Fosfaatrijke kalkbodem,
dierenverzamelplaatsen,
overbemeste landbouwgebieden,…
zijn extreem eutroof
• Fosfaat is vaak beperkend voor
plantengroei
• Brandnetel (Urtica dioica)
overheerst bij hoge P-waarden en
overheerst vele andere soorten op
plaatsen van bv. fosfaatlozingen
• Eutrofiëring veoorzaakt verruiging
en soortenverarming
70

75. Eutrofiëring en gevolgen
• Eutrofiëring betekent dat N- en
P-concentraties te hoog zijn in
aquatische en terrestrische
ecosystemen
• Oorzaken zijn diffuse lozingen
door bemesting en industriële
en huishoudelijke puntlozingen
• In aquatische ecosystemen is
P beperkend voor algengroei,
Algenbloei in Australië met lozing kan dominantie van
vlottende kolonies van de blauwalgen (Cyanobacteria)
blauwalg Microcystis aeruginosa veroorzaken
Toxisch voor mens en dier • Gevolgen van eutrofiëring zijn
verstikking, stank, vissterfte,
Door N-fixatie is M. aeruginosa achteruitgang van
bevoordeeld t.o.v. groenwieren waterplanten,...
bij eutrofe omstandigheden met • … en het verdwijnen van o.a.
beperkte hoeveelheden stikstof kranswieren (Chara sp.) en
In een anaeroob milieu kan groot nimfkruid (Najas major)
Clostridium botulinum leiden tot voor waterpest (Elodea sp.)
de dood van watervogels 71

76. Terrestrische eutrofiëring
• Natte schraallanden, heide,
duinen, struwelen,
voedselarme dennen- en
loofbossen verruigen met
afname aan soortendiversiteit
• Natte schraallanden
verdrogen door zure
depositie of afname van het
basenrijk grondwater
• Plaggen is een oplossing
• In loofbossen kan Mg2+-
tekort ontstaan
Bij eutrofiëring van duinen zal • In bossen is er een versnelde
de koloniserende zandzegge successie en toename van
(Carex arenaria) woekeren nitrofiele planten
• Enkele soorten domineren en
vele andere worden door
concurrentie uitgeschakeld
72

77. Helofytenfilters als een oplossing
voor eutrofiëring
• Helofyten zijn waterplanten
met het blad boven het
wateroppervlak bv. riet
(Phragmites communis) en
mattenbies (Scirpus lacustris)
• Nitrificerende bacteriën in de
aërobe laag zorgen na de
ammonificatie van organisch
materiaal voor de omzetting
NH4+ tot NO3-
Helofytenfilter (20 Ha), Friesland • Denitrificatie vindt plaats in
de anaërobe laag en zorgt
Er ontstaat een mozaïek van voor de omzetting van NO3-
aërobe en anaërobe plekken tot atmosferisch N2O en N2
Helofyten hebben een uitgebreid • PO43- kan aan kleideeltjes of
wortelsysteem en luchtkanalen metalen (Al3+, Fe3+,…) binden
om O2 naar wortels en bodem te tot verzadiging optreedt
brengen als aanpassing aan de • Sedimentatie en verwijdering
anaërobe bodem van biomassa zorgt voor een
73 afname van N en P

78. Botanica, geschiedenis en mineralen
• Typisch voor planten van voedselarme
bodems, is dat de bovengrondse delen
minder ontwikkeld zijn dan de
ondergrondse organen
• Zwartmoeskervel (Smyrnium
olusatrum) werd gebruikt in de Griekse
keuken (Theophrastus 400 VC, Materia
medica) in soepen en sauzen als
alternatief voor peterselie
• De stevige wortel werd rauw gebruikt
of in zoetzure pickles; de plant was
aanwezig in tuinen tot hij in de 19e
eeuw vergeten werd
• Wilde populaties komen voor op
kalkbodems, als pioniersplant nabij
kusten en verwilderd in kloostertuinen
• Het drielobbig blad onderscheidt hem
van andere schermbloemigen
74

79. Uit de lucht gevallen?
De bovenste bodemlagen bevatten
meestal vele kiemkrachtige zaden
De koningskaars (Verbascum thapsus)
behoudt zijn kiemkracht tot 100 jaar en
kan na bodembewerking of na brand als
een efemere vegetatie verschijnen
De tuinier die bovenstaande foto
plaatste, beschouwt hem als
hemelgeschenk, maar heeft hem
waarschijnlijk zelf ter aarde gespit
75

80. Kunstmest, fossiele brandstoffen,
grassen en permacultuur
• Tegenwoordig wordt de meeste
kunstmest gemaakt m.b.v. aardgas
• 40% van de voedselproductie is er
dankzij de 500 grootste olievelden;
10 calorieën fossiele brandstof wordt
heden gebruikt voor 1 calorie voedsel
• In 50 jaar is het aantal boeren
minstens gedecimeerd wegens
grootschalige intensieve methodes
• Bodems verliezen kruimelstructuur
door de beperkte keuze van grassen
voor weiden; een grotere variatie
Vetiver (Chrysopogon zorgt voor beworteling op
zizanioides), een verschillende dieptes
diepwortelende Indische • Grassen vormen een eerste
grassoort, is ideaal voor bossuccessiestadium; de volgende
gedegradeerde en kolonisatie gebeurt door al dan niet
erosiegevoelige bodems eetbare kruiden
76

81. Kunstmest, fossiele brandstoffen,
grassen en permacultuur
• Bodemherstel kan hand in hand
gaan met economische belangen
• De wortel van Chrysopogon
zizanioides wordt traditioneel in
Zuid-India gebruikt om olie te
destilleren met veelzijdige
toepassingen zoals
reumabehandeling, overdadig
zweten bij koorts of shock,
lumbago, verstuikingen, maar
vooral in de parfumindustrie
• ‘The oil of tranquility’ wordt zowel
in mannen- als vrouwenparfum
gebruikt met fixerende kwaliteiten
om andere meer vluchtige aroma’s
te stabiliseren
• De Khus-stroop geeft smaak aan
yoghurt en milkshakes
77

82. Kunstmest, fossiele brandstoffen,
grassen en permacultuur
Samenstelling van Arthur Hollins’ (1915 – 2005) grasland, waar hij
op een organische manier 110 runderen het hele jaar door kon op
laten grazen (1 lb. = 1 pond = ± 0,45 kg; 1 acre = 0,40 ha)
Op deze manier verdwijnt de behoefte om het vee op stal te
zetten en te moeten bijvoederen met energievretend hooi
78

83. Kunstmest, fossiele brandstoffen,
grassen en permacultuur
Fordhall farm op een koude februaridag
Rotatie van delen grasland is nodig om de wintersoorten
kropaar (Dactylis glomerata) en timotee (Phleum pratense)
groeikansen te geven
Haver (Avena sativa) levert een maximum aan C-afscheiding
door de wortels en katalyseert zo het bodemleven
79

84. Kunstmest, fossiele brandstoffen,
grassen en permacultuur
• Bovendien is de onbegraasde grond
zachter, wat de wortels en
regenwormen ten goede komt
• Het toestaan van wintervegetatie
levert de bodem wat het nodig heeft
• Het voedt de bodemorganismen,
welke in de lente het meest actief zijn
• Afstervende gewassen worden door de
regenwormen de grond ingebracht
welke compost en poriën voor kevers,
overwinterende vliegjes,… leveren
• Hierdoor blijft de bodemtemperatuur
hoger, wat de plantengroei en de
Witte klaver (Trifolium populatie regenwormen stimuleert
repens) lokt in het • N/P/K van wormenmest is 3,2/1,1/1,5
voorjaar vogels die hun met inoculatie van fungi en bacteriën
mest schenken uit het darmkanaal van de wormen
80

85. Kunstmest, fossiele brandstoffen,
grassen en permacultuur
• Het omploegen doodt het
bodemleven en vooral mycorrhiza
door oxidatie en blootstelling aan
zonlicht met CO2-afgifte door
toegenomen bacteriële respiratie
• Het is net dit bodemleven dat de
meststoffen biedt voor plantengroei
• Pathogene fungi krijgen vrij spel
• Het leven in de bodem is een
Omploegen en toedienen feestdis voor vogels; na 20 jaar
van kunstmest verstoort de ploegen is alle leven uit de bodem
gezonde verhouding tussen verdwenen
bacteriën en fungi in de • De moderne landbouw vervangt dit
bodem leven door kunstmest en fungiciden
om pathogene fungi te doden
81

86. Kunstmest, fossiele brandstoffen,
grassen en permacultuur
• De toename van synthetische
N, P en K ontneemt de
behoefte voor de plant om
mycorrhiza en wortelknolletjes
te vormen, waardoor deze uit
de bodem verdwijnen
• Kunstmest maakt bovendien
grassen succulent, waardoor
ze ‘s winters makkelijk
kapotvriezen
• Kunstmest eutrofieert water
en bodem en doet vrijlevende
bacteriën in aantal exploderen
• Bovendien houdt diversiteit in
dat er minder vlees gegeten
wordt
82

87. Kunstmest, fossiele brandstoffen,
grassen en permacultuur
Chesapeake Bay, District of Columbia, oostkust VS
Nutriëntvervuiling van vooral N en P voedt algenbloei,
welke het zonlicht tegenhoudt en een zuurstofloze
omgeving creëert 83

88. Kunstmest, fossiele brandstoffen,
grassen en permacultuur
• Kruiden reflecteren de
bodemconditie
• De ecologische functie van
planten die op een nitraatrijke
grond groeien met een lange
geschiedenis van bemesting, is
het opbouwen van het C-gehalte
van de toplaag
• Ze geven weinig suikers aan de
bodem, maar zetten eerder
Perzikkruid (Persicaria
enorme hoeveelheden zaad en
maculosa) neemt snel
koolstof vrij, een noodzaak voor
vochtige akkergrond en
fungi-ontwikkeling om zo de
voedselrijke bermen in
biodiversiteit te verhogen
• Miljoenen worden gepompt om
om onkruiden, welke een gezond
bodemleven stimuleren, te doden
84

89. Kunstmest, fossiele brandstoffen,
grassen en permacultuur
Engels raaigras (Lolium perenne),
schijfkamille (Matricaria discoidea)
en akkerdistel (Cirsium arvense),
zijn enkele soorten van vochtige tot
droge zeer voedselrijke bodem
85

90. Kunstmest, fossiele brandstoffen,
grassen en permacultuur
Kruipende boterbloem (Ranunculus
repens) komt op grazige, vochtige en
zeer voedselrijke weiden voor; kan de
K+-voorraad van de bodem uitputten
Klaversoorten (Trifolium sp.)
gedeien best op N-arme gronden,
zijn gevoelig voor K+-tekort en kunnen
verdwijnen door maaien in de zomer
door de concurrentie van grassen
86

91. Kunstmest, fossiele brandstoffen,
grassen en permacultuur
• Bodembedekking of het
inbrengen van mulch is een
belangrijk onderdeel van
landbouw zonder ploegen, zoals
toegepast bij permacultuur
• Zo kan de ontkieming van
onkruid worden tegengegaan,
wordt warmte en water
vastgehouden, organisch
materiaal toegevoegd, erosie
Bij het gebruik van hout als voorkomen en de algemene
mulch, wordt de bodem bodemstructuur verbeterd
verrijkt met lignine en • Hooi, stro, houtsnippers, schors,
polyfenolen, welke karton, grind en zelfs wol kunnen
afgebroken worden tot hiervoor gebruikt worden
humuszuren, die de • Voor grootschalige groententeelt
bodemkwaliteit bevorderen is organische folie optimaal
87

92. Kunstmest, fossiele brandstoffen,
grassen en permacultuur
Een diversiteit aan landbouwgewassen kan aangevuld worden
door bostuinen zoals deze van Martin Crawford, Dartington, UK
Bomen, vogels, fungi,… zorgen voor een cyclus van N, P en K+
Volgende dia maakt duidelijk dat de producten van bostuinen
op vlak van energie en sporenelementen rijker zijn dan granen
88

93. Vergelijking energie en voedingswaarde
rijst, brood, noten en zaden
In g (of mg) Rijst, Bruin Kastanje Zonne-
per 100 g gepeld en brood bloem
gekookt (pitten)
Energie 125 243 809 524
(kcal)
Koolhydraten 27,2 45,6 41,2 23,0
Eiwitten 3,1 7,0 2,9 27,0
Vetten 0,4 3,7 1,9 36,0
Mineralen 82,0 975,8 873,4 1879,8
(mg)
Vitamine A 0 0 0,004 0,003
(mg)
Vitaminen B 0,02 0,26 0,41 2,10
(mg)
89

94. Klimaatslimme agrobosbouw
• Bij agrobosbouw wordt
bosbouw gecombineerd met
akkerbouw en veeteelt
• Bomen beschermen gewassen
met schaduw, houden vocht
vast, verbeteren de
bodemvruchtbaarheid,
voorkomen erosie en
verhogen de voedselzekerheid
en biodiversiteit
• N-fixerende boomsoorten (bv.
Agrobosbouw kan de traditionele guama, Inga edulis) worden
‘slash & burn’-technieken en samen aangeplant met
ontbossing afremmen boomsoorten die de bevolking
Het Trees for the Future-initiatief van opbrengsten voorzien
helpt Haïti, in ‘10 getroffen door • Een voordeel is dat het geen
een aardbeving, hierbij grote investeringen vereist en
zelfvoorziening creëert
90

95. Blauwe revolutie in Nicaragua
• Latijns-Amerika heeft 1/4 van
het water van de wereld en
slechts 5% van de populatie
• Het droge seizoen mist regen,
het natte seizoen mist licht
door de donkere lucht
• Bodems zijn stoffig, niet
productief en verliezen
nutriënten na hevige neerslag
• Onder impuls van de Common
Fund for Commodities startte
Bonenteelt gedurende het droge men met de aanleg van
seizoen, Totogalpa, Nicaragua reservoirs, gebruik makend
Dit pilootproject bewijst hoe van de locale topografie
landschap en leefbaarheid kan • De opbrengsten van bonen,
worden verbeterd maïs en sorghum waren meer
Vergelijkbare projecten worden dan het dubbele in vergelijking
opgezet in Costa Rica en Mexico met deze van het regenseizoen
91

96. Herstel van de hydrologische cyclus,
bodem en biodiversiteit
De bodem van het Chinese lössplateau is gevormd door
gletsjerbewegingen en eolische lössafzettingen
Er is evidentie van menselijke aanwezigheid sinds 1 500 000 jaar;
het is de 2e plaats op aarde waar de mens aan landbouw deed
Door ontbossing, landbouw op de erosiegevoelige hellingen en het
wegvreten van jonge boompjes door geiten en schapen, werd het
ecosysteem hier de laatste 1000 jaar gedegradeerd
Sinds 1995 werd de bevolking betaald om 35 000 km2 aan te
planten met bomen, waarvan de figuur het resultaat toont in 2009
92

97. Herstel van de hydrologische cyclus,
bodem en biodiversiteit
• De onduurzame
landbouwpraktijken zorgden
voor een onherstelbare
erosie, verlies van
vruchtbaarheid en van water
• Het ecologisch herstel zorgt
voor een goede infiltratie
van het regenwater,
accumulatief organisch
materiaal in de bodem en
biodiversiteit
De Gele Rivier (Huanh He,
• Zo staat de hydrologische
‘China’s sorrow’), trad reeds 1500
cyclus in relatie tot de totale
keer buiten haar oevers met het
biomassa en het percentage
droeve record van 6 000 000
van organisch materiaal in
doden in 1887
de bodem
93

98. Herstel van de hydrologische cyclus,
bodem en biodiversiteit
De wieg van de succesvolle Han-dynastie was de meest
weggespoelde plek ter wereld geworden, met een bevolking
geteisterd door droogte, hongersnood en overstromingen
Landgebruik en landschap bepaalt de bodemvochtigheid en
evaporatiesnelheden; onder een bladerdek van een bos is het
tot 20° frisser als in blootgestelde gebieden
Bodemvruchtbaarheid is gerelateerd met de microbiële
gemeenschappen in de bodem en met het percentage van
organisch materiaal in de bodem
94

99. Herstel van de hydrologische cyclus,
bodem en biodiversiteit
• Een soortgelijk succesverhaal speelt
zich af in het Gishwati Forest, Rwanda
• Rwanda heeft 50,9% aan bos
herwonnen tussen 1990 en 2005, wat
de snelste herbebossing ter wereld is
• De chimpansee (Pan troglodytes) als
keystonespecies, zal genieten van elke
geplante boom, daar het nieuwe bos zal
uitgebreid worden tot het Nyungwe
National Park (970 km2 ,foto onder),
het enige regenwoud in Rwanda dat
gespaard bleef na de genocide
• Het project voorkomt modderstromen
en erosie, verbetert waterkwaliteit en
verhoogt de vastlegging van CO2
• Deze voorbeelden maken duidelijk dat
rehabilitatie van gedegradeerde
ecosystemen mogelijk is
95

100. Herstel van de hydrologische cyclus,
bodem en biodiversiteit
De prairie van Minnesota, ooit het grootste ecosyteem van de VS,
is gereduceerd tot 1% van z’n vroegere glorie
De vruchtbare bodem moest dienen als graanschuur van de VS
Prairieherstel zoals dit in enkele staten (Iowa, Illinois, Minnesota,
Nebraska) gebeurt, beoogt het behoud van de toplaag die na
vroegere ontginning door wind en regen geërodeerd werd
96

101. Herstel van de hydrologische cyclus,
bodem en biodiversiteit
Tropische bodems zijn zeer gevoelig voor erosie en
uitputting door de hevige regens
Ontbossing doet de invoer van kunstmest stijgen;
Madagascar verliest zo enorm veel topbodem (400 ton/ha),
wat de rivieren en de Indische Oceaan rood kleurt
97

102. Herstel van de hydrologische cyclus,
bodem en biodiversiteit
• In maart ‘10 telde Kampong
Trach 270 vogels, één van de
grootst bekende zwermen van
de kwetsbare vogelsoort
• De kwetsbaarheid van tropische
wouden is het gevolg van de
opstapeling van nutriënten in de
biomassa eerder dan in de zure
en arme bodem, en de fragiliteit
van de zaden met beperkte tijd
voor verspreiding en kieming
• PO43-–opname is de beperkende
Sinds 2011 geniet de factor, door complexvorming
saruskraanvogel (Grus met Al3+-en Fe3+-ionen
antigone) bescherming in • Ca2+ en K+ lekken uit de bodem
Kampong Trach, Cambodja na oplossing in regenwater
• Regeneratie van tropisch
regenwoud kan eeuwen duren
98

103. Herstel van de hydrologische cyclus,
bodem en biodiversiteit
• ‘We have inflated the
derivatives and discounted
the source’ John D. Liu
• Klimaatverandering,
biodiversiteitsverlies,
desertificatie, armoede en
conflicten zijn het gevolg
van deze fout
• Als we ecologische systemen
Ontbossing en bosdegradatie meer waarderen, moet geld
stoppen kan de klimaatcrisis gebaseerd zijn op het
afwenden ecologisch functioneren en
De lokale bevolking kan wordt het onmogelijk te
inkomsten halen uit ecotoerisme vervuilen of te degraderen
en genieten van de producten die •
de biodiversiteit biedt 99

104. Thanks a lot for watching…
…and for having a great sense of humus
100

105. Referenties
Dia 2:
http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/geography/ecosystems/tropical_rainforests_
rev2.shtml
Dia 3: http://www.tocal.com/homestead/walkdrive/drive04.htm
Dia 4: http://www.landcareuk.net/site/index.asp?ID=48
Dia 5: http://www.bio.miami.edu/ecosummer/lectures/lec10_energyflow.html
Dia 6,7:
http://vimeo.com/42140886?utm_source=SoilDoctor+Newsletter&utm_campaign=fbebab
6920-2012_Winter_Survey12_17_2012&utm_medium=email
Dia 8: http://www.groen.net/Article.aspx?id=21637 http://www.icrisat.org/what-we-
do/learning-opportunities/lsu-
pdfs/Carbon%20Nitrogen%20Ratio%20in%20the%20Soil.pdf
http://www.scribd.com/doc/59025849/12/Geographic-Origin-and-Distribution-of-Vitis-
and-Vitis-vinifera https://sites.google.com/site/permaculturescienceorg/english-
pages/3-earth-care/2-regeneration/techniques/compost-tea
Dia 9: http://www.worldofrockhounds.com/dolomite.html
Dia 10: http://cnx.org/content/m41618/latest/
Dia 11: http://www.stiopka.com/buk_aout2004/buk_aout2004.html
Dia 12: http://www.proact-campaigns.net/Iceland/
http://www.chilcotinlodge.com/area.html
http://wikimapia.org/7473707/nl/Waterkrachtcentrale-
K%C3%A1rahnj%C3%BAkavirkjun
Dia 13: http://www.trekearth.com/gallery/North_America/United_States/photo194391.htm
http://peakwater.org/tag/colorado-river/
Dia 14:
http://www.teachersdomain.org/resources/ess05/sci/ess/earthsys/virtmap/index.html
http://users.skynet.be/chr_loockx_sciences/grotte.htm 105

106. Referenties
Dia 15: http://www.fyma.ucl.ac.be/~gaino/dhombres/DSCN0236_40.JPG
Dia 16: http://www.geology-israel.co.il/WEB%20PAGE/GEO1-4-1=7.HTML
http://www.passmyexams.co.uk/GCSE/physics/what-is-weathering.html
Dia 17: http://skyvillage.com/paulwicks/miniature.htm
http://www.blwg.nl/mosatlas/photopath/mau_4457_7648870.jpg
http://nl.wikipedia.org/wiki/Korstmos
Dia 18, 22: http://www.geogenie.be/geogenie/pagina.asp?pagkey=60285
Dia 19, 20: http://www.kuleuven.ac.be/geography/frg/staff/34377/index.php
Dia 21: http://www.onroerenderfgoed.be/ http://www.bondbeterleefmilieu.be/watertoets/
http://www.inbo.be/files/bibliotheek/67/172867.pdf
Dia 23: http://www.antwerpsekempen.be/ http://www.kempenserfgoed.be/erfgoed/5195-
herentals-mobiele-landduinen
Dia 24: http://www.princetonsoilinstitute.com/special-topics/arkose-rocks/soils/generalized-
soil-profile.html http://youngatvanier.blogspot.be/2012_01_01_archive.html
http://nl.wikipedia.org/wiki/Bodemhorizont
http://www.lne.be/themas/bodem/bodemkundig-erfgoed
Dia 25: http://www.tuinkrant.com/tkarchief/tk/46/groenten_cursus_deel1.htm
Dia 26: http://www.gardenweasl0.tripod.com/dirty.htm
Dia 27: http://www.wurmkisten.de/138.html http://nl.wikipedia.org/wiki/Humus
Dia 28: http://www.espace-sciences.org/science/10065-sciences-ouest/20117-Annee-
2004/20037-214/20039-gros-plan/20045-comment-ca-marche-b1bf.html?-l-humus/
http://ecopedia.be/fiche/Humus http://gardening.du-reviews.com/maintaining-soil-
humus http://permaculturenews.org/2010/06/17/the-story-of-soil/
http://plantphys.info/plant_biology/roots.shtml
Dia 29: http://www.beesies.nl/regenworm.htm
106

107. Referenties
Dia 30: http://home.deds.nl/~grondigbekeken/800/grondigbekeken.html
http://images.google.be/imgres?imgurl=http://www.ceh.ac.uk/sections/epfs/images/p
minuta_small.jpg&imgrefurl=http://www.ceh.ac.uk/sections/epfs/SoilAnimalvideos.html
&h=148&w=200&sz=9&tbnid=sxddNccvlvq89M:&tbnh=73&tbnw=99&hl=nl&start=5&prev
=/images%3Fq%3Dso
Dia 31: http://www.vcbio.science.ru.nl/virtuallessons/landscape/soil/
Dia 32: http://starklab.slu.edu/Bio2000/Cumulative.htm
http://www.soilandhealth.org/01aglibrary/010120albrecht.usdayrbk/lsom.html
http://permaculturenews.org/2010/06/17/the-story-of-soil/
Dia 33:
http://www.panguana.de/Einleitung/Panguana/Okologie/Stockwerke/Boden/body_pilze
_.html http://gardening.du-reviews.com/maintaining-soil-humus
Dia 34: http://www.veenkoloniaalmuseum.nl/veenkolonien.htm
Dia 35: http://jlcheype.free.fr/Pages/Fleurs.htm
Dia 36: http://www.luontoportti.com/suomi/en/kukkakasvit/great-sundew
http://www.geologievannederland.nl/fossielen/planten/veenmos
http://www.cunabulum.com/2012_06_01_archive.html
http://begreen.botw.org/2012/11/carnivorous-plants-turning-vegetarian-due-to-
nitrogen-pollution/
Dia 37: http://www.meetnetlandschap.nl/docs/aardkunde/vorming/veen.htm
Dia 38: http://nl.wikipedia.org/wiki/Palynologie
Dia 39: http://www.meditflora.com/flora/faggio.htm
Dia 40: http://www.forestryimages.org/browse/detail.cfm?imgnum=1118068
Dia 41: http://www.peisland.com/agrtour/soilq.html http://natuurlijkemoestuin.be/gratis-
artikels/composteren/wat-dat-eigenlijk-humus/
Dia 42: http://www.bettersoils.com.au/module6/6_2.htm
107

108. Referenties
• Dia 43, 44:
http://www.uwsp.edu/geo/faculty/ritter/geog101/textbook/earth_system/biogeochemic
al_cycles.html
http://www.prosensols.eu/nl/bodemkit/B1theoriechemische_bodemvruchtbaarheid.pdf
• http://www.britannica.com/eb/art-6/The-nitrogen-cycle
• Dia 45: http://www.bact.wisc.edu/themicrobialworld/Effects.html
http://waynesword.palomar.edu/plnov98.htm
• Dia 46:
http://www.heemtuinrucphen.nl/2007/Heemtuin%20Rucphen/HTM_bestanden/Knotels_
gagel.htm
• Dia 47: http://www.ew.govt.nz/enviroinfo/land/management/nutrients/nitrogen.htm
http://www.groen.net/Article.aspx?id=15217
• Dia 48: http://www.musee.ensmp.fr/gm/747.html
http://www.prosensols.eu/nl/bodemkit/B1theoriechemische_bodemvruchtbaarheid.pdf
• Dia 49: http://www.biology.arizona.edu/cell_BIO/problem_sets/membranes/14t.html
http://www.soes.soton.ac.uk/resources/collection/minerals/minerals/pages/M31-
Muscovite.htm
http://www.prosensols.eu/nl/bodemkit/B1theoriechemische_bodemvruchtbaarheid.pdf
• Dia 50: http://www.gardenvigor.com/news.aspx/identify-and-treat-plants-trees-
suffering-from-heat-stress http://www.groen.net/Article.aspx?id=15217
http://wmr.sagepub.com/content/29/12/1235.abstract
• Dia 51: http://textbookofbacteriology.net/environment.html
http://www.prosensols.eu/nl/bodemkit/B1theoriechemische_bodemvruchtbaarheid.pdf
• Dia 52: http://en.wikipedia.org/wiki/Northern_Brown_Argus
http://www.groen.net/Article.aspx?id=15217
http://www.prosensols.eu/nl/bodemkit/B1theoriechemische_bodemvruchtbaarheid.pdf
108

109. Referenties
Dia 53: http://www.groen.net/Article.aspx?id=15217
http://www.spectrumanalytic.com/support/library/ff/Mg_Basics.htm
http://www.hiddenvalleyhibiscus.com/care/magnesium.htm
http://grapeman.blogspot.be/2012_06_01_archive.html http://www.uni-
duesseldorf.de/MathNat/Biologie/Didaktik/Fotosynthese_neu/dateien/licht/1-1-1.html
Dia 54: http://www.organicvet.co.uk/Cattleweb/disease/Co/co1.htm
http://academic.reed.edu/biology/nitrogen/nfix1.html
http://www.environment.gov.au/water/topics/acid-sulfate-soils/about-ass.html
http://www.spectrumanalytic.com/support/library/ff/Fe_Basics.htm
Dia 55: http://www.aseanbiotechnology.info/Abstract/21019928.pdf
http://www.firt.org/sites/default/files/Scarbrough_Silica_in_Plant_Nutrition_presentatio
n.pdf
Dia 56: http://www.nysaes.cornell.edu/hort/faculty/pool/NYSite-
Soils/minnutritionmainpage.html
Dia 57: http://www.bio-green.com.sg/ph.htm
Dia 58: http://www.synbiosys.alterra.nl/natura2000/
Dia 59: http://www.biologycorner.com/bio1/diffusion.html
Dia 60: http://commons.wikimedia.org/wiki/Image:Rhizophora_mangle-propagules.jpg
http://www.kew.org/science/tropamerica/neotropikey/families/Rhizophoraceae.htm
Dia 61: http://www.atlas-roslin.pl/gatunki/Eryngium_maritimum.htm
Dia 62: http://greengenes.cit.cornell.edu/wpest.html
Dia 63: http://vroegevogels.vara.nl/Fotoblog-Menno-
Bentveld.289.0.html?&tx_ttnews%5Bpointer%5D=30&cHash=fdba4b5cbb
Dia 64: http://www.plant-identification.co.uk/skye/cruciferae/cochlearia-danica.htm
http://www.habitas.org.uk/flora/species.asp?item=4610
109

110. Referenties
Dia 65: http://www.bndestem.nl/algemeen/binnenland/6313988/article6770603.ece
http://knack.rnews.be/nl/actualiteit/nieuws/belgie/crevits-wil-hogere-basisvoorraad-
strooizout/article-1194899818853.htm
Dia 66: http://planetsave.com/2013/01/11/worlds-rivers-becoming-saltier-slow-catastrophe-
in-the-making/?utm_source=dlvr.it&utm_medium=facebook
http://www.scidev.net/en/news/world-s-major-rivers-drying-up-.html
http://www.thelivingocean.net/2012/04/greenhouse-gases-altering-patterns-of.html
Dia 67: http://home.scarlet.be/~ping0803/zinkflora/index.html
Dia 68: http://copperflora.org/eflora/species.php?id_e=193
Dia 69: http://nitishpriyadarshi.blogspot.be/2010/09/geobotanical-methods-for-
prospecting.html
http://books.google.be/books?id=74T8X1zqgF4C&pg=PA518&lpg=PA518&dq=becium+ho
mblei&source=bl&ots=npQ3b19vGA&sig=BPwH1U7FU4-
1hqxdacBPBNKBz8A&hl=nl&sa=X&ei=XcLyUM_-
M7OT0QW3koGAAg&ved=0CHYQ6AEwCTgU#v=onepage&q=becium%20homblei&f=false
http://books.google.be/books?id=6gUXRNc6sDoC&pg=PA76&lpg=PA76&dq=Astragalus+p
attersoni&source=bl&ots=gRUbuu_Y3P&sig=gxclf8WanD0TsQKCjEIX2F0dNJA&hl=nl&sa=X
&ei=esXyULa0DMaY1AW3kIGQDQ&ved=0CCsQ6AEwADgK#v=onepage&q=Astragalus%20
pattersoni&f=false
Dia 70: http://www.walkcarmarthenshire.com/template.asp?c=306
http://www.habitas.org.uk/dragonflyireland/ponds_b.htm
http://flickrhivemind.net/Tags/brandnetels/Interesting
Dia 71: http://www.algae.info/
http://microbewiki.kenyon.edu/index.php/Microcystis_aeruginosa
http://wikinatuuronderwijs.groenkennisnet.nl/Ecologie.Fosfor.ashx
110

111. Referenties
Dia 72: http://www-biol.paisley.ac.uk/bioref/Habitats/Dunes2.html
http://www.carolscornwall.com/Plants%20Lichens%20and%20Fungi/Sedge-
Carex%20arenaria-col-10-05-09.jpg
Dia 73: http://www.meuzelaar.nl/pages/helofyt.htm
http://en.wikipedia.org/wiki/Constructed_wetland
Dia 74: http://www.celtnet.org.uk/recipes/ancient/wild-food-entry.php?term=Alexanders
http://www.fao.org/docrep/t0646e/T0646E0u.htm
Dia 75: http://en.wikipedia.org/wiki/Verbascum_thapsus
http://blog.seniorennet.be/tuinclubveltjabbeke/archief.php?ID=785937
http://www.roundthebend.org.au/?page_id=291
Dia 76: http://permaculturenews.org/2012/01/19/who-needs-grass/
http://www.youtube.com/watch?v=nhVWNwCRpKg&feature=share
http://en.wikipedia.org/wiki/Chrysopogon_zizanioides
Dia 77: http://beauty.about.com/od/fragranc1/a/what-is-vetiver-fragrance-ingredient.htm
http://en.wikipedia.org/wiki/Chrysopogon_zizanioides
http://www.vetiver.org/TVN_INDIA_1stWORKSHOP_PROCEEDINGS/Chapter%206-2.pdf
http://www.fragrantica.com/perfume/Dior/La-Collection-Couturier-Parfumeur-Vetiver-
10632.html
Dia 78:
http://www.fordhallfarm.com/downloads/Fordhall%20Farming%20System%20Leaflet%
20Side%202.pdf http://www.youtube.com/watch?v=nhVWNwCRpKg&feature=share
Dia 79:
http://www.fordhallfarm.com/downloads/Fordhall%20Farming%20System%20Leaflet%
20Side%202.pdf http://www.youtube.com/watch?v=nhVWNwCRpKg&feature=share
http://permaculturenews.org/2011/06/15/soil-decision-making/
111

112. Referenties
• Dia 80: http://www.fordhallfarm.com/fordhall_farm.php?pid=9
http://www.fordhallfarm.com/downloads/Fordhall%20Farming%20System%20Leaflet%20S
ide%201.pdf http://www.anbg.gov.au/cpbr/cd-
keys/peakey/key/The%20Pea%20Key/Media/Html/Trifolium.html http://www.grow-it-
organically.com/npk-fertilizer.html
• Dia 81: http://vanthuynebvba.jd-dealer.be/Andere-Merken/Kuhn/Ploegen
http://www.sswm.info/category/understand-your-system/what-sources-fertiliser-are-used
• Dia 82:
http://vimeo.com/42140886?utm_source=SoilDoctor+Newsletter&utm_campaign=fbebab69
20-2012_Winter_Survey12_17_2012&utm_medium=email
• Dia 83: http://www.chesapeakebay.net/issues/issue/nutrients http://grist.org/food/feed-
your-soil-and-the-rest-will-follow/
• Dia 84:
http://www.gardenorganic.org.uk/organicweeds/weed_information/weed.php?id=18
http://permaculturenews.org/2010/06/17/the-story-of-soil/
http://www.drachtplanten.nl/Pionier/P9Pionier.htm
• Dia 85: http://www.biolib.cz/en/image/id89923/ http://www.plant-
biology.com/Matricaria-sweet-chamomile.php
http://blog.travelmarx.com/2011/07/wainwright-coast-to-coast-walk.html
http://www.drachtplanten.nl/Pionier/P9Pionier.htm
• Dia 86: http://www.fs.fed.us/database/feis/plants/forb/trirep/all.html
https://www.kuleuven-
kulak.be/kulakbiocampus/images/lage%20planten/Ranunculus%20repens%20-
%20Kruipende%20boterbloem/index.htm http://edepot.wur.nl/8764 http://wilde-
planten.nl/kruipende%20boterbloem.htm
http://www.gardenorganic.org.uk/organicweeds/weed_information/weed.php?id=3
• Dia 87: http://rookgardenerpoet.blogspot.be/2012/11/sustainable-mulching.html
http://nl.wikipedia.org/wiki/Bodembedekking 112

113. Referenties
• Dia 88: http://zone5.org/2010/05/creating-a-forest-garden/
http://www.youtube.com/watch?v=nhVWNwCRpKg&feature=share
• Dia 89: Bron: Belgische voedingsmiddelentabel, Nubel v.z.w., Brussel, 1999
• Dia 90: http://www.thesolutionsjournal.com/node/1109
http://www.fao.org/docrep/u9300e/u9300e0a.htm
http://www.demorgen.be/dm/nl/5378/Global-
Warming/article/detail/1459336/2012/06/24/Klimaatslimme-landbouw-wint-terrein-in-
Centraal-Amerika.dhtml?utm_source=facebook&utm_medium=web#.T-lQuH0lIqZ.facebook
http://www.ecologic.org/en/node/415 http://en.wikipedia.org/wiki/Inga_edulis
• Dia 91: http://www.new-ag.info/en/focus/focusItem.php?a=2604
http://www.ciatnews.cgiar.org/2012/10/24/tortillas-on-the-roaster-climate-change-
threatens-one-million-maize-and-bean-farmers-in-central-america/
http://www.trust.org/alertnet/blogs/climate-conversations/water-harvesting-reshapes-
farming-in-nicaragua/
• Dia 92: http://blogs.worldbank.org/category/countries/ethiopia
http://www.youtube.com/watch?v=eE43JrCkZrc
• Dia 93: http://www.top2best.com/top-ten-worst-floods-in-history-of-world/
http://www.youtube.com/watch?v=eE43JrCkZrc
• Dia 94: http://tegenlicht.vpro.nl/nieuws/2012/april/John-D-Liu.html
http://www.youtube.com/watch?v=eE43JrCkZrc
113

114. Referenties
Dia 95: http://nigelwintergreen.blogspot.be/2008/01/rwanda-saves-historic-forest.html
http://www.antiochne.edu/nyungwe/ http://www.dadychery.org/2011/12/23/rwanda-
leads-in-reforestation/
Dia 96: http://en.wikipedia.org/wiki/Prairie_restoration
http://www.prairieplains.org/restoration_.htm
http://blogs.dctc.edu/laht/2008/10/05/peaceful-prairies-gardens-above/
Dia 97: http://rainforests.mongabay.com/0903.htm
Dia 98: : http://khmerization.blogspot.com/2011/01/government-of-cambodia-declares-
new.html http://en.wikipedia.org/wiki/Sarus_Crane
http://www.roadtoangkorinn.com/about-cambodia.php
Dia 99: http://www.dadychery.org/2011/12/23/rwanda-leads-in-reforestation/
http://www.youtube.com/watch?v=eE43JrCkZrc
http://www.thesolutionsjournal.com/node/1112
Dia 100: http://www.allposters.com/-sp/Earthworms-are-good-guys-and-birds-are-good-guys-
that-s-just-life-honey-New-Yorker-Cartoon-Posters_i9181511_.htm
http://www.cartoonstock.com/directory/h/humus.asp
114

115. Literatuurlijst
Billen J. – 1994
Morfologie en Systematiek van de Invertebrata
Blamey M. & Grey-Wilson C. - 1989
De Geïllustreerde Flora
Thieme – Baarn
Buchsbaum R. – 1962
De Ongewervelde Dieren
Het Spectrum – Antwerpen
Fitter R. & Fitter A. – 1974
Tirions Nieuwe Bloemengids
Elsevier – Amsterdam
Heimans E., Heinsius H.W., Thysse J.P. – 1947
Geïllustreerde Flora Van Nederland
W. Versluys N.V. – Amsterdam - Antwerpen
115

116. Literatuurlijst
Heywood V.H. – 1993
Flowering Plants Of The World
Oxford University Press – New York
Hillenius D. - 1967
De Vreemde Eilandbewoner
N.V. De Arbeidspers – Amsterdam
Keizer G.J. – 1997
Paddestoelen Encyclopedie
Rebo Productions, Lisse
Kohlhaupt Paula – 1971
Wilde orchideeën
W.J. Thieme & Cie - Zutphen
Rebo Productions – Lisse
Perl P. – 1979
Varens
De Lantaarn – Amsterdam
116

117. Literatuurlijst
Peterson R., Mountfort G. & Hollom P.A.D. – 1983
Petersons Vogelgids
Tirion, Elsevier - Amsterdam
Raven & Johnson – 1992
Biology
Mosby-Yearbook – Missouri
Rozema J. & Verhoef H.A. – 1997
Leerboek Toegepaste Ecologie
VU-Uitgeverij – Amsterdam
Van Assche J. – 1989
Inleiding Tot De Plantenecologie
Katholieke Universiteit Leuven – Leuven
Van Veen M. & Zeegers Th. – 1988
Insecten Basis Boek
Jeugdbondsuitgeverij – Utrecht
117

118. Literatuurlijst
Weier T. Elliot, Stocking C.R., Barbour M.G. & Rost T.L. – 1982
Botany – An Introduction To Plant Botany
John Wiley & Sons - California
Wilson E.O. – 1992
The Diversity Of Life
Allen Lane The Penguin Press – Harmondsworth, Middlesex
Wynhoff I., Van Der Made J., Van Swaay C. – 1990
Dagvlinders Van De Benelux
De Vlinderstichting - Utrecht
118