Haritsyylsan erh zui tsend ayush

1. Харьцуулсан эрх зүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Я.Цэнд-Аюуш Page 1
Лекц№1
Сэдэв. Харьцуулсан эрх зүйн ойлголт, зарчим, бусад салбар эрх
зүйтэй уялдах нь
1. Харьцуулсан эрх зүйн ойлголт, нэр томъёо
2. Харьцуулсан эрх зүй нь шинжлэх ухаан мөн эсэх, түүний шалгуур үзүүлэлт
3. Харьцуулсан эрх зүй нь бусад салбар эрх зүйтэй уялдах нь
1.Харьцуулсан эрх зүйн ойлголт, нэр томъёоны учир холбогдол
Хууль зүйн шижлэх ухаанд хүч түрэн орж ирж буй нэг салбар бол харьцуулсан
эрх зүйн судлал юм. Учир нь улс орнуудын эдийн засаг, нийгэм, соёлын харилцаа улам
ойртож глобальчлагдаж байгаа өнөө үед тэдгээрээс шууд хамааралтай байдаг эрх зүй,
хууль тогтоомжийг ойртуулах, ижилсүүлэх, бусад улсын эрх ззүйн ололт амжилтыг
өөрсдийн соёл иргэншилд нийцүүлэн шилжүүлж хэрэглэхэд харьцуулсан эрх зүй чухал
ач холбогдолтой юм.
Харьцуулсан эрх зүйн судлалыг нэг үндэсний эрх зүйн тогтолцооны хүрээнд эрх
зүйн хэм хэмжээнүүдийн хооронд харьцуулалт хийх гэж ойлгож болохгүй. Харин
Харьцуулсан эрх зүйн судлал нь үүнээс өргөн утга агуулгатай бөгөөд дэлхийн янз
бүрийн эрх зүйн бүлийн болон үндэсний эрх зүй, олон улсын эрх зүйн харьцуулалтыг
ойлгоно.
Юуны өмнө Харьцуулсан эрх зүйн талаар системтэй ойлголт авахын тулд нэр
томъёоны асуудлыг авч үзвэл зүйтэй.
Өнөөгийн дэлхийн улс орнуудад судлаачид Харьцуулсан эрх зүйн судлалын
талаар тодорхой нэг нэр томъёонд хүрээгүй байна. Эрдэм шинжилгээний утгаараа
Англи, Франц хэлний “Компаривистка” гэсэн үгийг хэрэглэж байна. Жишээлэхэд ОХУ-
д Сравнительное правовединие- Харьцуулсан эрх зүйн судлал, Францад Drоit compare-
Харьцуулсан эрх зүй, Германд-Rechtsvergleichung- Харьцуулсан эрх зүйн судлал гэх
мэт олон янзаар томъёолж байна.
Харин сүүлийн үед манай эрдэмтэд харьцуулсан эрх зүйн судлал гэсэн нэрээр нь
авч судалж байна. Харьцуулсан эрх зүйн судлалыг мэдлэгийн салбар болохын хувьд
хэрхэн томъёолж, нэрлэх талаар нэгдмэл санаанд хүрээгүй байна. Улс орнууд, түүнчлэн
тодорхой улсад хүртэл өөр өөрөөр нэрлэх явдал байдаг.
Монгол улсын их сургууль коллежид “Харьцуулсан эрх зүй” гэсэн нэр томъёог
өргөн хэрэглэж байгаа боловч эрх зүйн бие даасан салбар байх шинжлэх ухааны
шалгуур шинжүүдийг /зохицуулах зүйл, зохицуулалтын арга, эх сурвалж гэх мэт/
агуулж чадах эсэх талаар зарим эргэлзээ байдаг.
Харьцуулсан эрх зүйн нэр томъёо болоод хууль зүйн шинжлэх ухаан дахь байр
суурийн талаар харилцан адилгүй үзэл баримтлалууд байгаа хэдий ч, эцсийн дүндээ
судлах зүйл, судалгааны арга зүй, үндсэн асуудал зэрэг нь дүйж байх нь чухал юм.
2. Харьцуулсан эрх зүй нь салбар эрх зүйн шинжлэх ухаан мөн эсэх, түүний шалгуур
үзүүлэлт
Харьцуулсан эрх зүйн судлалыг зүгээр нэг арга гэж үзэх үзэл нэгэнт халагдаж
шинжлэх ухааны түвшинд авч судлах болжээ. Учир нь харьцуулсан эрх зүйн судлал нь
шинжлэх ухааны шалгуур болох өөрийн гэсэн зорилго, судлах зүйл, судалгааны арга,
аргачлалтай бөгөөд энэ салбараар мэргэшсэн судлаач аль хэдийн бий болжээ. Судлаач
Н.Отгончимэг өөрийн бүтээлдээ: “Харьцуулсан эрх зүйн судлал нь шинжлэх ухаан
болохын хувьд эрх зүйн тогтолцоонууд, мөн харьцуулах аргыг эрх зүйн шинжлэх
ухаан-танин мэдэхүй, практик хүрээнд хэрэглэх талаар онолын эрэмбэ дараатай, цогц
мэдлэгийг агуулна” гэж тодорхойлжээ.
Орчин үеийн үндэстэн дамнасан хуулийн практикт сайн мэргэжилтнийг бэлтгэхийн

2. Харьцуулсан эрх зүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Я.Цэнд-Аюуш Page 2
тулд хууль зүйн сургуулиудын сургалтын хөтөлбөрт дэлхийн эрх зүйн тогтолцооонд
хөтлөх байр суурьтай эрх зүйн тогтолцооны талаар үзэл санааг тусгах шаардлага гарч
байна. Харьцуулсан эрх зүйн хичээлийн хөтөлбөр нь ерөнхий ба тусгай ангиас бүрдэнэ.
Ерөнхий ангид: Харьцуулсан эрх зүйн шинжлэх ухааны хөгжлийн түүх эрх зүйн
тогтолцооны ангилалын асуудал ба Харьцуулсан эрх зүйн мөн чанар орчин үеийн эрх
зүйн үндсэн тогтолцооны хөгжлийн түүх орчин үеийн үндэсний эрх зүйн системийн
инфра бүтцийн харьцуулалт, эрх зүйн харилцуулах арга зүй эрх зүйн төрийн үзэл
баримтлалд эрх зүйн тогтолцооны хандлагуудын харьцуулалт, Харьцуулсан эрх зүйн
соёл, олон улсын байгууллагын ба үндэсний эрх зүйн уялдаа зэрэгийг багтаасан.
Тусгай ангид: хувийн эрх зүй /харьцуулсан иргэний эрх зүй, харьцуулсан гэр
бүлийн эрх зүй/, нийтийн эрх зүй /харьцуулсан төрийн эрх зүй, харьцуулсан эрүүгийн
эрх зүй/, процессийн эрх зүй /харьцуулсан иргэний процесс, харьцуулсан эрүүгийн
процесс/ зэргийг багтаана. Шинжлэх ухааны судлагдахуун болохынхоо хувьд
Харьцуулсан эрх зүйн судлал нь дараах зарчмуудад /аксиамуудад/ зайлшгүй
тулгуурладаг.
1. Эрх зүй нь ард түмний соёл, уламжлал, сэтгэц, сэтгэл зүй, түүхийн норматив
илэрхийлэл. АНУ, Англи хоёр нэг хэлээр ярьдаг боловч тэдний эрх зүйн
тогтолцоо олон шинжээрээ ялгаатай.
2. Эрх зүйн тогтолцооны харьцуулалтыг объектив оюуны илэрхийлэлд түшиглэн
хийх. Тухайлбал: Шашинаас ангид байх
3. Харьцуулсан эрх зүйн нь эрх зүйн тогтолцоог судлахдаа диалектик хандлагыг
ашигладаг. Сайн муу талыг харах
4. Хэдийгээр эрх зүйн тогтолцооны түүхэн хөгжил өөр өөр боловч эрх зүйн
тогтолцоо нь бие биедээ ойртох үзэгдэл илрэх болсон. Сүүлийн 5-н жилд эх
газар-европын иргэнлэг эрх зүй ба англи-америкын нийтлэг эрх зүйн бие биедээ
ойртох хандлага талаар материаллаг процессын эрх зүйд илүү ажиглагдсан.
5. Эрх зүй тогтолцоо бүр нийтийн эрх зүйгээс илүү хувийн эрх зүйн хүрээнд ижил
төстэй байдлыг хадгалдаг. Тухайлбал: Үндсэн хуулийн эрх зүй нь өөр өөр
боловч ОХУ-ын иргэний хууль болон АНУ-ын Луизиана муж улсын иргэний
хуульд адил төстэй шинж чанар тааралддаг.
6. Харьцуулсан эрх зүйн судлал янз бүрийн эрх зүйн тогтолцооны үзэл санааг бие
биенээс нь зээлдэн нутагшуулахыг хөхүүлэн дэмжих явдал юм. Тухайлбал:
Англи-америкийн эрх зүйн тогтолцооноос тангарагтны шүүхийн институтыг
зээлдэн авч Ром-германы эрх зүйн тогтолцоотой ОХУ-ын эрх зүйд суулгахдаа
энэ институт нь ОХУ-ын эрүүгийн болон иргэний процессын эрх зүйн үндсэн
механизмтэй хэрхэн уялдах эсэхийг нэн түрүүнд харах ёстой.
7. Эрх зүйн тогтолцоог харьцуулан судлахдаа аль нэг эрх зүйн тогтолцоог магтаж
нөгөөг нь муулах бус тэдгээрийн бүрэлдэх түүхэн нөхцлийг ойлгох хэрэгтэй.
Үндсэн хуулийн хяналтын механизмаас хуучин социалист Орос яагаад Үндсэн
хуулийн шүүхийн институтыг харин Казахстан улс Үндсэн хуулийн зөвлөлийг
авсан бэ гэдэг асуултанд болон Казахстан яагаад Францын үндсэн хуулийн
хяналтын уламжлалт 2 байгууллагаас парламентаас батлах хуулиудад хяналт
тавьдаг үндсэн хуулийн зөвлөл байхын зэрэгцээ ерөнхийлөгчийн зарлигт хяналт
тавьдаг төрийн зөвлөл зөвхөн ганцханыг авсан бэ гэсэн асуултанд Казахстанд
төрийн зөвлөл байхгүй гэсэн хариулт өгнө. Эрх зүйн тогтолцоо нь харьцуулан
судлахдаа тэдгээрийг сайн муугаар бүлэглэж болохгүй өөр өөрийн онцлогтой
байдаг.
1.Харьцуулсан эрх зүйн онолын асуудал болох судлах зүйл, зорилго, чиг үүрэг, үндсэн
асуудлууд
2.Орчин үеийн эрх зүйн үндсэн тогтолцоонуудыг харьцуулан судлах
3.Салбар эрх зүйн харьцуулсан судалгаатай холбоотой асуудал

3. Харьцуулсан эрх зүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Я.Цэнд-Аюуш Page 3
Манай улсын хувьд 1924 оны үдсэн хуулийн төслийг боловсруулахад Англи,
Герман, Франц, ЗХУ гэх мэт улсуудын үндсэн хуулиудыг судлаж анхны Үндсэн
хуулийн төслийг зохиож байсан. Мөн бусад эрүүгийн хууль, иргэний хууль гэх мэт
хуулиудыг рецепцлэж авах гэх мэтээр харьцуулсан эрх зүйн судалгаа тодорхой
хэмжээгээр хийгдэж байжээ.
Харьцуулсан эрх зүйн судалгааны аргачлалд:
а/ харьцуулах анализын зүйл, зорилтоо зөв тодорхойлох;
б/ харьцуулж буй эрх зүйн тогтолцооны хүрээнд болон тодорхой улс, түүний дотор
тэдгээрийн хөгжил, дотоод холбоо, харилцан хамаарлыг тайлбарлахын тулд цогцолбор,
түүхийн, сэтгэл зүйн анализын ага хэрэгсэл эрх зүйн харьцуулалтыг өөр өөр түвшинд
явуулах;
в/харьцуулж эрх зүйн үзэгдэл, хэм хэмжээ, институтын шинж чанарыг зөв
тодорхойлох. Энэ асуудлын шийдвэрлэлтэс тэдгээрийн үүсэл, хөгжил нь хамаарна;
г/ эрх зүйн тогтолцоо, акт гэх зэрэгт ашиглаж буй хууль зүйн нэр томъёо, ойлголтын
ялгаатай ба ижил талыг тодорхойлох;
д/ эрх зүйн үзэгдэл, хэм хэмжээ, институтын төсөөтэй, ялгаатай, харьцуулах боломжгүй
байдлыг тогтоох шалгуурыг боловсруулж хэрэглэх;
е/ харьцуулсан эрх зүйн анализын үр дүн хэм хэмжээг боловсруулах, хууль тогтоомж,
түүний салбарыг боловсронгуй болгох явдал юм.
Мөн үүн дээр дүгнэлтийн хэд хэдэн боломжтой шалгуурыг санал болгох
боломжтой юм.
а/үйл ажиллагаа явуулах эрх бүхий субъектээр;
б/тогтсон журмын шинж чанар, объектоор;
в/бусад хэм хэмжээ нь авах арга хэмжээ, урамшууллаар хангагдсан байдлаар;
г/бусад хэм хэмжээтэй холбогдох байдлаар;
е/баталсан нөхцөл, хугацаагаар;
ж/үр нөлөөгөөр буюу иргэн байгууллагын харилцаанд хэрэгжих боломжоор гэх мэтийг
хамааруулж болно.
Харьцуулсан эрх зүйн судлал нь үндэсний хэмжээнд тулгамдсан эрх зүйн
асуудлыг шийдвэрлэхэд бусад улсын ололт амжилт төдийгүй алдаа дутагдлыг харуулж
чаддагаараа ач холболтой. Төсөөтэй асуудлыын талаарх гадаадын эрх зүйн
зохицуулалт, хууль тогтоомжийн ололтоос гадна сөрөг тал, дутгадлыг нээн илрүүлэх
нь практик алдаанаас сэргийлэх нөхцөл бүрдэнэ. Мөн гадаад улсуудын эрх зүйн
бодлогыг танин мэдэх, хууль тогтоомжийн шинэчлэл, шинэтгэлийн үйл явцад үнэлэлт
өгөх, улмаар хөгжлийн хэтийн төлвийг харах боломж олгоно.
Харьцуулсан эрх зүйн дүнг ялангуяа эрх зүйн бодлого тогтоох, хууль
тогтоомжийг боловсронгуй болгох, хуулийн техникийг сайжруулахад хэрэглэх
боломжтой.
Харьцуулсан эрх зүй хууль зүйн салбар шинжлэх ухаанаас судалгааны арга
гэхээсээ илүү судлах зүйлийн хүрээг тодорхойлсноор судалгааны ач холбогдол,
цаашдын зорилтыг бодиттой үнэдж дүгнэх боломжтой юм.
Харьцуулсан эрх зүйн судлах зүйл, объектын хүрээ хязгаар, хамрах асуудлыг
“нарийн яв цав” тодорхойлоход бэрхшээлтэй. Уг нь Харьцуулсан эрх зүй нь цогц
мэдлэгийн салбар болохынхоо хувьд Харьцуулсан эрх зүйн онол арга зүйн үндсэн
ойлголтыг багтаасан шинж чанартай байх ёстой байдаг хэдий ч энэ нь нэг бүрчлэн
тодорхойлоход ойлгомжгүй асуудал үүсгэж болох талтай.
Харьцуулсан эрх зүйн судлах зүйлийг эрдэмтэд харилцан адилгүй томъёолж
тайлбарлаж байна. ОХУ-ын хууль зүйн шинжлэх ухааны доктор Ю.А.Тихомиров
харьцуулсан эрх зүйн судлах зүйлийг “объект” гэсэн нэрийн дор тодорхойлсон байна.
Логикийн үүднээс авч үзвэл “судлах зүйл”, “объект” хоёр нэг нөгөөгөөсөө хамааралтай
ойлголтууд ба хамтад нь зэрэг хэрэглэж байгаа нь асуудлыг улам бүр тодорхой болгох
сайн талтай. Учир нь объект нь судлах зүйлийг илүү ойлгомжтой, хялбар болгож байна.

4. Харьцуулсан эрх зүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Я.Цэнд-Аюуш Page 4
Харин эдгээрийн ялгагдах гол онцлог нь эрх зүйн салбаруудын объектууд давхцаж
болдог бол судлах зүйл нь тухайн шинжлэх ухааны бие даасан байдлын үндсэн
шалгуур болох тул давхцах ёсгүй юм.
3.Харьцуулсан эрх зүй нь бусад салбар эрх зүйтэй уялдах нь
Харьцуулсан эрх зүйн судлалын зорилго нь: эрх зүйн өөр өөр тогтолцоо салбар
тэдгээрийг хооронд нь жишиж судлах, төсөөтэй болон ялгаатай талыг гаргаж, нийтлэг
эрх зүйн хөгжлийн хандлагыг тогтоох явдал бөгөөд түүнчлэн гадаад орнуудын эрх зүйн
тогтолцоог судалсны үндсэн дээр өөрийн орны хууль тогтоомжийг боловсронгуй
болгох, төгөлдөржүүлэхэд оршино.
“Харьцуулсан эрх зүй” 3 дахь хэвлэл K.Zweigert and N.Kotz Англид Tony Weir-с
орчуулсан. Британы Оксвордын их сургуулийн хэвлэлийн хүрээлэнд 1998 онд
хэвлэсэн. ХЭЗ-г ямар зорилго үүрэг мөн чанарыг нээн харуулахаас өмнө “ХЭЗ” гэдгийг
ямар утгатай болохыг авч үзэх нь зүйтэй. Эдгээр нь ЭЗ-н хүрээн дэх оюуны идэвхтэй
үйл ажиллагааны дагуух судлагдахуун болон харьцуулалтын процессоор илэрнэ. Одоо
харьцуулалт хийхдээ зөвхөн нэг ЭЗ-н системийн төрөл бүрийн хууль тогтомжийг
хооронд нь судалдаг. Жишээ нь : Германы иргэний хуулийн янз бүрийн хэсгүүдийн
хооронд хаьцуулалт хийх явдал. Хэрэв ХЭЗ-г илэрхийлбэл хуульчид өөрсдийн орны
эрх зүйн системийн харьцуулсан болон нийцтэй хууль тогтоомжийг үндэсний эрх зүйн
тогтолцоо бүрийх нь шинж чанараар төрөл бүрээр авч үздэг учир өмнө нь онолын
дүгнэлт эсвэл практикийн хэд хэдэн шийдвэрийн судалгаа хийх нь ХЭЗ-г өнгөн талаас
авч үзэхээс илүүгээр утгыг нь гаргаж чадахгүй.
Тусгай хэмжээгээр бол ОУ-ын чанартай болдог. Иймээс ХЭЗ бол дэлхийн эрх
зүйн тогтолцоо төрөл бүрийн харьцуулалт юм. ХЭЗ-н талаар Парист 1900 онд болсон
ОУ-ын хурлын үеэр анх эхлэлийг тавьсан. Францын эрдэмтэд ХЭЗ-н ОУ-ын хурлаар
ХЭЗ-н шинжлэх ухааны арга зүй зорилго чиглэлийг судлах нь зүйтэй гэж үзээд
шинжлэх ухааны түвшинд тавьсан. Ерөнхийд нь дүгнэвэл:
1.ХЭЗ-н хуульчид төрөл бүрийн улс орны ЭЗ-н тогтолцоог харьцуулах, өөрөөр
хэлбэл макро ба микро түвшинд
Хууль зүйн шинжлэх ухаан болон практикт харьцуулсан эрх зүйн дүн шинжилгээ хийх
макро, микро гэсэн түвшингүүд байдаг. Макро түвшинд төрөл бүрийн эрх зүйн
тогтолцооны ерөнхий бүтцэд харьцуулсан задлан шинжилгээ хийнэ. Микро түвшинд
төрөл бүрийн эрх зүйн тогтолцооны эрх зүйн тодорхой институтуудын өвөрмөц
байдлыг харьцуулан задлан шинжилгээ хийнэ
2.ХЭЗ нь ХЗ-н салбарын шинжлэх уххантай холбоотой эсэх
• ХЭЗ ба ОУ-ын хувийн эрх зүй
• ХЭЗ ба ОУ-ын нийтийн эрх зүй
• ХЭЗ ба эрх зүйн түүх ба философи
• ХЭЗ ба эрх зүйн социологи зэрэгтэй холбон авч үздэг.

5. Харьцуулсан эрх зүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Я.Цэнд-Аюуш Page 5
Лекц №2
Сэдэв. Харьцуулсан эрх зүйн судлах зүйл, судалгааны объект түүний
онцлог
1. Харьцуулсан эрх зүйн судлах зүйл
2. Харьцуулсан эрх зүйн судалгааны объект, түүний онцлог
1. Харьцуулсан эрх зүйн судлах зүйл
Харьцуулсан эрх зүй хууль зүйн салбар шинжлэх ухаанаас судалгааны аргаараа
гэхээсээ илүү судлах зүйлээрээ нэн тэргүүнд ялгаатай. харьцуулсан эрх зүйн судлах
зүйлийн хүрээг тодорхойлсноор судалгааны ач холбогдол, цаашдын зорилтыг бодитой
үнэлж дүгнэх боломжтой юм.
Харьцуулсан эрх зүйн судлах зүйл, объектын хүрээ хязгаар, хамрах асуудлыг
“нарийн яв цав” тодорхойлоход бэрхшээлтэй. Уг нь Харьцуулсан эрх зүй нь цогц
мэдлэгийн салбар болохынхоо хувд Харьцуулсан эрх зүйн онол арга зүйн үндсэн
ойлголтыг багтаасан шинж чанартай байх ёстой байгаа хэдий ч энэ нь нэг бүрчлэн
тодорхойлоход ойлгомжгүй асуудал үүсгэж болох талтай.
Харьцуулсан эрх зүйн судлах зүйлийг эрдэмтэд харилцан адилгүй томъёолж
тайлбарлаж байна. ОХУ-ын хууль зүйн шинжлэх ухааны доктор Ю.А.Тихомиров
харьцуулсан эрх зүйн судлах зүйлийг “объект” гэсэн нэрийн дор тодорхойлсон байна.
Логикийн үүднээс авч үзвэл “судлах зүйл”, “объект” хоёр нэг нөгөөгөөсөө хамааралтай
ойлголтууд ба хамтад нь зэрэг хэрэглэж байгаа нь асуудлыг улам бүр тодорхой болгох
сайн талтай. Учир нь объект нь судлах зүйлийг илүү ойлгомжтой, хялбар болгож байна.
Харин эдгээрийн ялгагдах гол онцлог нь эрх зүйн салбаруудын объектууд давхцаж
болдог бол судлах зүйл нь тухайн шинжлэх ухааны бие даасан байдлын үндсэн
шалгуур болох тул давхцах ёсгүй юм.
Энэ үүднээс үзэн Ю.А.Тихомиров харьцуулсан эрх зүйн судлах зүйлийг нэлээд
өргөн хүрээнд тодорхойлсон юм.
1/ Эрх зүйн бодит байдал ба гадаад улс төрийн хөгжлийн түүх түүний бодлого,
улс төрийн дэглэм, хууль тогтоох үйл ажиллагаа, хуулийг гүйцэтгэх үүрэг болон эрх
зүйг нийгмийн үзэгдэл болохынхоо хувьд хэрхэн хандаж байгааг судлах ёстой гэж
үздэг. Дээрх асуудлууд эрх зүйн гэхээсээ илүү улс төрийн салбарт ойр хэдий ч
харьцуулсан эрх зүйн судлах зүйлд хамааруулсан явдлыг эрх зүйн оршин тогтнолд төр,
улс төрийн институт болох утгаараа чухал нөлөө үзүүлдэгтэй холбож үзсэн.
2/ Эрх зүйн тодорхой үзэгдлийг эрх зүйн бүлд нь хамааруулж тайлбарлах, авч
үзэх асуудал. Өөрөөр хэлбэл судалгааны арга зүйн асуудал харьцуулсан эрх зүйн
судлаачдын анхаарлын төвд байна.
3/ Эрх зүйн сургаал, чиг баримжаа
4/ Үндэсний эрх зүйн тогтолцоо. Тэрээр эрх зүйн тогтолцоог хэм хэмжээний
хандлагын үүднээс авч үзэж, түүний бүрдэл хэсгүүдийг тодорхойлжээ. Эрх зүйн
тогтолцоо гэдэг нь нийтлэг зарчмуудын дагуу бүрэлдэж үйлчилж байдаг бүтцийн
зохион байгуулалтай хэм хэмжээнүүдийн цогц гэж тайлбарлаад дараах хэсгүүдэд
хуваасан. Үүнд эрх зүйн зорилго, зарчим, эрх зүйг бүтээх үйл ажиллагаа, хууль,
хуульчилсан акт, нутгийн удирдлагын акт, нэгдэн орсон олон улсын эрх зүйн эх
сурвалж эрх зүйн салбар хоорондын уялдаа
5/ Олон улсын байгууллагуудын эрх зүйн орчин
6/Үндэсний хууль тогтоомж
7/Эрх зүйн салбар, дэд салбар
8/ Эрх зүйн институт
9/ Эрх зүйн хэм хэмжээний бүтэц
10/Хууль зүйн техник арга ажиллагаа

6. Харьцуулсан эрх зүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Я.Цэнд-Аюуш Page 6
Эдгээр нь бүгд өрийн гэсэн өвөрмөц шинж чанараараа өөр хоорондоо ялгагддаг хэдий ч
нарийн судлан үзвэл энэ бүгд хоорондоо нягт уялдаатай.
Харин эрх зүйч А.Х.Саидов харьцуулсан эрх зүйн судлах зүйлийн талаар дараах
байдлаар тодорхойлжээ.
1) Харьцуулсан эрх зүйн арга зүйн асуудлууд /харьцуулах аргын онол чухал байр
суурь эзэлдэг/
2) Орчин үеийн эрх зүйн тогтолцоонуудыг жишин судлах өөрөөр хэлбэл гадаад
орнуудын эрх зүйг системтэй судлах
3) Харьцуулсан эрх зүйн судалгааны арга зүйн тодорхой журмыг боловсруулах
4) Харьцуулсан эрх зүйн маргаантай түүхэн асуудлыг судлах
5) Орчин үеийн олон улсын хэм хэмжээний эрх зүйн маргаантай асуудлыг
харьцуулан судлах
А.Х.Саидов судлах зүйлийг ийнхүү тодорхойлохдоо эдгээр нь дэлгэрэнгүй болж
баяжин, эсвэл тодорхой нэг асуудал арай өөрөөр томъёологдож болохыг үгүйсгээгүй
юм.
Германы эрх зүйч К.Цваигерт, Х.Кётц нар Харьцуулсан эрх зүйн судлах зүйлийг
ерөнхий байдлаар “янз бүрийн орны эрх зүйн тогтолцоо” гэж үзсэн бөгөөд энэ
харьцуулалт нь хамгийн өргөн явцуу хүрээнд хийгдэж болохыг дурьджээ. Тухайлбал,
эрх зүйн тогтолцоон дахь хууль тогтоомжийн техник, хэв маяг, хууль тайлбарлах
ажиллагаа, шүүхийн прецедентийн эзлэх байр, мөн эрх зүйн өргөн цар хүрээ, гүн
гүнзгий утга, агуулгатайг дахин нотлон харуулж байна.
Аливаа шинжлэх ухаан өөрийн онолын бааз суурьтай. Харьцуулсан эрх зүйд
онол, үзэл сэтгэлгээ, арга зүйн хөгжлийн асуудал чухал байр суурь эзлэх бөгөөд үүнийг
судлах зүйлийг тодорхойлохдоо анхааран үзэх ёстой юм. Ийнхүү Харьцуулсан эрх зүйн
судлах зүйлийг ерөнхийлөн тодорхойлбол тэдгээрт:
1) Харьцуулсан эрх зүйн судалгааны арга зүйн асуудлууд
2) Харьцуулсан эрх зүйн нийгэмд гүйцэтгэх чиг үүрэг
3) Харьцуулсан эрх зүйг уялдуулан хэрэглэснээр илүү үр дүнд хүрэх хууль зүйн
бусад салбар шижлэх ухааны үндэслэлтэйгээр харьцуулан судлах. Олон улсын
нийтийн болон хувийн эрх зүй, эрх зүйн фиолсофи, эрх зүйн социологи гэх мэт
4) Дэлхийн эрх зүйн голлох тогтоцоонуудын үүсэл хөгжил, орчин үеийн чиг
хандлагыг онол, шинжлэх ухааны үндэстэйгээр харьцуулан судлах. Эрх зүйн
тогтолцоо нь өргөн утга, агуулгатай ойлголт юм. Иймд түүний бүтцийн элемент,
хэсгүүд судалгааны бие даасан объект байж болно. Жишээ нь тодорхой салбар
эрх зүйн үзэл, сэтгэлгээ гэх мэт
5) Орчин үеийн бүс нутгийн нийтлэг эрх зүй түгэн дэлгэрч, тэр нь үндэсний эрх
зүйн тогтолцооны хэв маягт нөлөөлж байгаа нь бүс нутгийн эрх зүйг
харьцуулсан судалгааны бас нэгэн объектод хамааруулах шалтгаан болох юм.
6) үндэсний эрх зүйг төрөлжүүлэхэд харьцуулсан эрх зүйн судалгааны үр дүнг
хэрэгжүүлэх практик асуудал
7) Гадаад улсын эрх зүйн тогтолцооны ололт амжилтыг үндэсний эрх зүйд
зохистойгоор нийцүүлэн шилжүүлэх асуудал. /эрх зүйг шилжүүлэх гэсэн
асуудал нь чухам ямар утгаар хэрэглэгдэх нь тодорхойгүй байх бөгөөд зөвхөн
хууль тогтоомж өөрчлөх, шинээр батлах гэх мэт норматив үйл ажиллагаанд
хэрэглэгдэхээр шилжүүлэх гэсэн ойлголт төрж байна./
2. Харьцуулсан эрх зүйн судалгааны объект түүний онцлог
Харьцуулсан эрх зүйн судалгааны гол объект буюу судлагдахуун бол эрх зүйн
тогтолцоо юм. Эрх зүйн тогтолцоо гэсэн ойлголтыг судлаачид харилцан адилгүй
тодорхойлж ангилсан байдаг. Харьцуулсан эрх зүйд эрх зүйн тогтолцоотой
холбогдуулан “үндэсний эрх зүйн тогтолцоо”, “эрх зүйн тогтолцооны бүлэг”, “эрх зүйн

7. Харьцуулсан эрх зүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Я.Цэнд-Аюуш Page 7
тогтолцооны бүл ”, “дэлхийн тогтолцоо” зэрэг ойлголтууд байдаг. Эдгээр нь хоорондоо
уялдаа хамааралтай байхын зэрэгцээ тус бүрдээ өөрийн онцлог, өвөрмөц шинж, агуулга
бүхий бие даасан судлагдахуун болдог.
Үндэсний эрх зүйн тогтолцоо нь тухайн нэг улсад хамааралтай. Эрх зүйн
тогтолцооны бүлэг нь түүнээс арай өргөн хүрээтэй ойлголт бөгөөд хэд хэдэн улсын эрх
зүйн тогтолцооны бүлэг нь эрх зүйн тогтолцооны элементүүд харьцангуй өвөрмөц
нийтлэг шинж агуулж байхыг хэлнэ. Ингэхдээ эрх зүйн тогтолцооны бүлэг нь аль нэг
бүлд хамаарч байдаг. Тухайлбал, Ром-Германы эрх зүйн бүл дотор Скандиновын
/Финлянд, Норвег, Швед, Дани, Исланд/ улсуудын эрх зүйн бүлэг, Англи- Саксоны эрх
зүйн бүлд Англи, Америкийн бүлэг гэх мэт.
Эрх зүйн тогтолцооны бүл бол эрх зүйн тогтолцоонуудыг адил төсөөтэй
шинжээр нь нэгтгэж ангилах бөгөөд тэдгээрийн гарал үүсэл нэг, нийтлэг олон
шинжтэйн зэрэгцээ дотооддоо давхцахгүй өвөрмөц онцлогтой, бие даасан орших нэгж
хэсгүүдийг гэж ойлгож болно. Эндээс эрх зүйн тогтолцооны бүл гэдэг нь эрх зүйн
тогтоцооны гарал үүсэл, эрх зүйн эх сурвалж, институт, эрх зүйг хэрэглэх, хэрэгжүүлэх
ажиллагаа болон хууль зүйн шинжлэх ухааны үндсэн судлагдахуун, салбар эрх зүй
зэрэг элементүүдээр ижил төсөөтэй үндэсний эрх зүйн тогтолцоонуудын уялдаа холбоо
юм.
Дэлхийн улс орнуудын судлаачид эрх зүйн тогтолцоог ямар шалгуурыг
үндэслэн төрөлжүүлэх вэ гэсэн олон янзын үзэл санаа, ангилалтыг хийдэг.
Францын эрх зүйч Рене Давид эрх зүйн тогтолцоог ангилах шалгуурыг эрх зүйн
үзэл сэтгэлгээ, хууль зүйн техникийг туслах чанартай ашиглах байдлаар гэж хоёр
хуваасан. Мөн дэлхийн улсуудын эрх зүйн тогтолцоог Ром-Германы, социалист,
нийтийн эрх зүйн бүлүүд гэж 3 хувааж мусульманы, энэтхэгийн, алс дорнодын,
африкийн эрх зүй нь бусад эрх зүйн тогтолцоонд хамаарна гэж үзсэн.
Францын эрх зүйч А.Эсман эрх зүйн тогтолцооны үүсэл бүрдэл, бүтцийн
ерөнхий шинж онцлогоор шалгуур болгож үндэсний эрх зүйн тогтолцоог дараах
байдлаар төрөлжүүлсэн. Үүнд:
1. Ромын эрх зүйн бүлэг: Франц, Бельги, Итали, Испани, Португали, Румын болон
латин америкийн орнуудын эрх зүй
2. Германы эрх зүйн бүлэг: Герман, Скандинавын орнууд, Австри, Венгерийн эрх
зүй
3. Англи-Саксоны эрх зүйн бүлэг: Англи, АНУ ба англи хэлтэй колони улсуудын
эрх зүй
4. Славяны эрх зүйн бүлэг
5. Мусульманы эрх зүйн бүлэг
Швейцарийн эрдэмтэн Г.Созер-Холл эрх зүйн тогтолцоонуудыг үндэсний онцлогийг
харгалзсан энэтхэг-европын, семитийн, монголын, иргэншээгүй ардын эрх зүйн бүл гэж
дөрөв ангилсан.
Леви-Ульман 1922 онд эрх зүйн эх сурвалжуудад тулгуурлан дэлхийн улсуудын эрх
зүйн тогтолцоог дараах байдлаар ангилсан. Үүнд:
1. Эх газрын улсуудын эрх зүйн тогтолцоо
2. Англи-Саксоны буюу хэвшүүлэн хэрэглэх эрх зүйн тогтолцоо
3. Исламын буюу шашны шинжтэй эрх зүйн тогтолцоо
Кристофер Осакве:Үндэсний эрх зүйн бүрдэл хэсгүүдийг дараах байдлаар авсан.
Бүтцийн хувьд:
1. -Холимог
-Нийтийн
-Хувийн / ОУ-ын Иргэний эрх зүй/
2. -Эрх зүйн түүх
-Эрх зүйн ерөнхий онол /эрх зүйн философи/
-ОУ-ын эрх зүй /ОУ-ын нийтийн эрх зүй/

8. Харьцуулсан эрх зүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Я.Цэнд-Аюуш Page 8
3.Процесын эрх зүй
-Иргэний процесс
-Эрүүгийн процесс
-Захиргааны процесс
-Арбитрын процесс
-Хувийн арбитрын процесс
-Нотолгооны эрх зүй
4.Инфра бүтцийн эрх зүй
-Хууль зүйн боловсролын болон хуульчдыг бэлтгэх тогтолцоо
-Эрх зүйг төрөлжүүлэхтэй холбогдсон харилцаа
-Хууль зүйн мэргэжлийн бүтэц
5.Төрийн байгууллагуудын бүтцийн хувьд
-Хууль тогтоох
-Гүйцэтгэх
-Шүүх
МЭ III зуунд Ульпиан эрх зүйг нийтийн ба хувийн эрх зүй гэж ангилж байсан.
Францын философич Монтеське эрх зүйн тухай хэлэхдээ нийтийн ба иргэний буюу
хувийн гэж ангилсан. Үүнд:
1. Эрх зүйн тогтолцооны үүсэл, хөгжлийн түүх
2. Ноёрхож буй эрх зүйн онол, үзэл сургаалийн онцлог
3. Өвөрмөц шинж бүхий эрх зүйн институтууд
4. Эрх зүйн эх сурвалж, тэдгээрийг тайлбарлах аргууд
5. Үзэл сэтгэлгээ
Дээрх шалгуурын үндсэн дээр Ромын , Германы, Англи-Америкийн, Скандинавын,
социалист, алс дорнодын эрх зүйн бүлүүд, исламын, энэтхэгийн эрх зүйн зэргийг авч
үзсэн.
МУ-ын гавъяат хуульч Б.Чимид өргөн хүрээнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн эрх зүйн
тогтолцооны түгээмэл, эх газрын, шашин хүй элгэний /исламын/, социалист гэсэн
дөрвөн бүл болгосон.
Ж.Амарсанаа дараах байдлаар ангилсан:
1. Эх газрын /Ром-Германы/
2. Нийтлэг /Англи-Саксоны/
3. Лалын
4. Уламжлалт гэсэн дөрвөн аймагт
Эрх зүйн тогтолцоог зөвхөн үүслийн байдлаар нь төрөлжүүлэх нь өрөөсгөл ойлголт
бөгөөд хөгжлийн явцад хэрхэн өөрчлөгдсөнийг анхаарах хэрэгтэй. Тухайлбал, МУ
ардын хувьсгалын өмнөх үеийг уламжлалт эрх зүйн тогтолцоотой гэж үзэх.
Эрх зүйн бүлүүдийг тодорхойлохдоо дараах үндсэн шалгууруудыг баримтлах
боломжтой. Үүнд:
1. Эрх зүйн тогтолцооны үүсэл, уг гарал, хөгжлийн түүх
2. Эрх зүйн тогтолцооны бүтэц
3. Эрх зүйн эх сурвалж
4. Эрх зүйн үзэл баримтлал
5. Хууль зүйг тайлбарлах арга ажиллагаа зэргээр
Эдгээр шалгуурыг удирдлага болгон дэлхийн улсуудын эрх зүйн тогтолцоог дараах
байдлаар төрөлжүүлж болно.
1. Ром-Германы эрх зүйн бүл
2. Англи-Саксоны эрх зүй бүл
3. Социалист эрх зүй бүл
4. Исламын эрх зүй бүл
5. Уламжлалт эрх зүй бүл
Орчин үеийн эрх зүйн тогтолцооны ангилал хийхдээ дараах байдлаар авч үзэж байна.

9. Харьцуулсан эрх зүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Я.Цэнд-Аюуш Page 9
1.Эрх зүйн тогтолцоог ангилах шалгуурын тухай онол
• Нэг шалгуураар
• Хэд хэдэн шалгуураар
2.Эрх зүйн тогтолцоог ангилахдаа нөлөөлөх ёстой зарим хүчин зүйлийн тухай онол
• Зөвхөн объектив хүчин зүйл
• Бүх объектив болон субъектив хүчин зүйлүүдийг харгалзах ёстой.
3.Эрх зүйн бүл төлөвших зарчмууд
1. Түүхийн шүүлтийн түгээмэл чанарт үндэслэж нэгдэх
2. Сайн дураар нэгдэх
3. Колони хараат байдал
Мөн эрх зүйн тогтолцоог бүлээр ангилах шалгуурыг макро түвшинд дараах байдлаар
авч үзнэ.
1. Эрх зүйн арга
2. Эрх зүйн инфра бүтэц /дээр дурдсан/
3. Процессын эрх зүйн бүтэц /дээр дурдсан/
4. Эрх зүйн үзэл суртал /энэ нь нийгэм эдийн засгийн ба улс төрийн хүрээний үзэл
санаа бөгөөд материаллаг эрх зүйн үзэл санаанд тусгагддаг/
1.Эрх зүйн арга зүйг
• Шүүхийн сэтгэлгээний тогтолцооны /дедуктив/-ерөнхийгөөс тусгай
/индуктив/-тусгайгаас ерөнхий
• Хууль зүйн техник /ХЗ-н нэр томъёо, тогтоц шүүхийн шийдвэрийн бүтэц
норматив актын бүтэц/
• Эрх зүйн хэм хэмжээг тайлбарлах тогтолцоо /хууль зүйн хүчин чадлаар
нь, цар хүрээгээр нь, аргачлалаар нь/
Эрх зүйн арга зүй нь эрх зүйн бүтэц эрх зүйн эх сурвалж хууль зүйн стилээр илэрнэ.
4.Эрх зүйн үзэл суртал нь:
• Иргэнлэг эрх зүйн үзэл суртал
o Хамтын зарчим
o Иргэний эрх нь нийгмийн ашиг сонирхолд нийцэх ёстой
o Этатист зарчим иргэний хувийн амьдрал болон албаны харилцаанд
төрийн оролцоог ихэсгэх
• Нийтлэг эрх зүйн үзэл суртал
o Индивидуализмын зарчим
o Иргэний эрх зүй нь нийгмийн ашиг сонирхолоос өндөрт тавигддаг
o Диэтатист зарчим /иргэний хувийн амьдрал болон аобаны харилцаанд
төрийн оролцоог багасгах/

10. Харьцуулсан эрх зүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Я.Цэнд-Аюуш Page 10
Лекц №3
Сэдэв. Харьцуулсан эрх зүйн үүсэл хөгжил, үечлэл
1. Эртний соёл иргэншил дэх харьцуулсан эрх зүйн үзэл сэтгэлгээний үүсэл
2. Дундад зуун дахь харьцуулсан эрх зүйн үзэл сэтгэлгээний хөгжил
3. Орчин үеийн харьцуулсан эрх зүйн үзэл сэтгэлгээний хөгжил
Харьцуулах аргыг эртний Грек, Ромын үеэс эрх зүйн судалгаанд хэрэглэж
байсан бөгөөд XIX зууны эцэс XX зууны эхэн үеийг хүрч шинжлэх ухааны түвшинд
очитлоо үүсэж бүрэлдэх 2200 гаруй жилийн түүхийг туулжээ.
Харьцуулсан үзэл сэтгэлгээ болон харьцуулсан эрх зүйн судлалын шинжлэх
ухааныг үүсэл хөгжлийг дараах үе шатанд хуваан авч үздэг.
1. Эртний соёл иргэншил дэх харьцуулсан үзэл сэтгэлгээний үүслийн үе
2.Дундад зуун дахь харьцуулсан эрх зүйн үзэл сэтгэлгээний хөгжлийн үе
3. Харьцуулсан эрх зүйн судлалын нийгэмлэг холбоод байгуулагдсан үе
4.Орчин үе дэх харьцуулсан эрх зүйн судлал
1. Эртний соёл иргэншил дэх харьцуулсан үзэл сэтгэлгээний үүслийн үе
Харьцуулсан эрх зүйн үзэл сэтгэлгээний үүслийг МЭӨ V-VI зууны үе гэж үздэг.
Энэ үед эртний Грек, Ромын эрдэмтэд сэтгэгчид улс, үндэстэн, хотуудын эрх зүйг
харьцуулан судалж, алдартай бүтээлүүдийг туурвиж байжээ. Грекийн хот улсуудыг
(Полис) судалж тэдгээрийн хуулиудыг харьцуулан гаргасны үндсэн дээр өөрийн номоо
бичсэн. Хэдийгээр энэ ном нь гүн ухаан философын утга агуулгатай ч судалгааны үр
дүн үндсэндээ харьцуулах арга дээр суурилсан. Мөн “Улс төр” хэмээх Аристотелийн
алдарт бүтээлч харьцуулах аргыг ашиглан бүтээгдсэн байдаг. Ер нь Ромын эрх зүйн
сэтгэлгээ өнөөг хүртэл хадгалагдан ирж сонгодог эрх зүйн бүл болтлоо хөгжсөний гол
үндэс нь Грек, Ромын хуульч эрдэмтдийн эрх зүйг харьцуулсан үзэл сэтгэлгээний
талаас авч судлан “12 хүснэгтийн хууль” гэх мэт маш боловсронгуй хуулиудыг батлан
гаргаж байсантай холбоотой бизээ. Жишээлбэл: нэг таблиц нь Грекийн процессын
зарчмуудад тулгуурладаг.
1.Хэрэв шүүхэд /хэн нэгнийг/ дуудвал заавал ир. Хэрэв ирэхгүй бол дуудсанаас
гэрчийн хажууд нотолж дараа нь түүнийг хүчээр авч ир.
2.Хэрэв зугтаахыг оролдвол барьж ир гэсэн процессын энэ журмыг Грекийн эрх
зүйд мөрдөгдөж байжээ.
Ромын хаант улсын үед ч харьцуулах аргыг хэрэглэж хуулиуудаа боловсруулах ажил
явагдаж байжээ. Жишээ нь:Юстиниан хааны хаанчлалын үед Ромын хаант улсын
нэгдлийг сэргээх бодлого явагдсан. Энэ нь хууль тогтоомжийн хүрээг ч хамарч
Юстиниан хааны өмнөх ромын хаадын хуулиуд, сэтгэгчдийн бүтээлийн ололттой
талуудыг тусгасан хууль боловсруулах ажлын хэсэг байгуулагдаж байжээ. Мөн дорнын
зарим улсуудад ч Харьцуулсан эрх зүйн үзэл сэтгэлгээ байсан бололтой. Хятадын “Шан
хязгаарын захирагчдын бичиг”-т харьцуулах үзэл санаа нэлээд тохиолддог. Жишээ нь:
Ян Шан: хэрэв дураар нь байлгавал хүн бүрийн яриа олширно. Хэрэв захирагчийн
айлдвар олон болвол улс оронд эмх замбараагүй байдал бий болно. Хууль тодорхой
ойлгомжтой захирагчийн айлдвар цөөн мөн хий хоосон үгэнд биш жинхэнэ хүчинд
найдвал улс оронд сайн удирдлага орших болно гэж номлож байсан.
2.Дундад зуун дахь харьцуулсан эрх зүйн үзэл сэтгэлгээний хөгжлийн үе
Дундад зуун бол харьцуулсан эрх зүйн судлалын үндэс суурь тавигдаж, шинжлэх
ухааны түвшинд очих нөхцлийг бүрэлдүүлж өгсөн үе юм. Хэдийгээр тухайн үед Ромын
эзэнт гүрэн мөхсөн байсан ч түүний эрх зүйн үзэл сэтгэлгээ хадгалагдан улам бүр
боловсронгуй болсоор байлаа. Баруун Европт Ромын эрх зүйг дахин боловсруулан

11. Харьцуулсан эрх зүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Я.Цэнд-Аюуш Page 11
нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн шинэ орчинд дасан зохицуулж ашиглаж байлаа. Нэг
үгээр хэлэхэд баруун Европын улсуудад Ромын эрх зүйг РЕЦЕПЦЛЭХ явдал түгээмэл
байжээ. Учир нь Ромын эзэнт улсын үеийн иргэний эрх зүйн хөгжил нь маш өндөр
түвшинд хүрсэн байсан нь түүнийг Европын орнууд олзуурхан авч ашиглах нөхцөл
болжээ. Гэхдээ бүгд шүтэн бишэрч, даган дуурайгаагүй нь ойлгомжтой. Жишээлэл:
Франц улсад Ромын эрх зүйн онол, үзэл сэтгэлгээг хүлээн зөвшөөрч байсан хэдий ч хэм
хэмжээг практикт хэрэглэхийг албан ёсоор хорилосон байсан. Харин Герман хаад
өөрсдийгөө Ромын хаадын залгамжлагчид гэж үзэж Ромын эрх зүйн рецепцийг
хамгийн ихээр хэрэглэж байсан. Төв болон баруун Европын орнуудын XVII-XIX зууны
үед гарсан хуулиуд дотроос Франц иргэний хууль соён гэгээрэл, түүхийн ач
холбогдолоороо тэргүүн эгнээнд ордог. Энэ утгаараа тухайн үед Францын иргэний
хуулийг зарим улсууд рецепцлэж хэрэглэж байсан. Жишээ нь: Испаний колониос
чөлөөлөгдсөний дараа Латин Америкийн улсууд иргэний хуулиа Францын жишгээр
хийсэн. Мөн Швейцарийн Женев, Берн кантонууд нь Францын иргэний хууль гарахад
тэдний нутаг дэвсгэрт багтаж байсан учир Францын иргэний хууль шууд үйлчилсэн.
Үүгээр зогсохгүй 1815 онд уг 2 кантонууд Швейцарт нэгдэх хүртэл Францын иргэний
хууль үйлчилсээр байсан.
Бельгийн нутаг дэвсгэр 1797 онд Францын эзэмшилд ирж Францын иргэний хууль
үйлчилсэн. 1830 онд Бельги улс тусгаар тогтноход Наполеоны хуулийг хуульчилсан
акт батлах замаар өөрчилж үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлсэн. мөн Германы Рейн мөрний
зүүн эргийн нутаг дэвсгэрт 1801 онд Францын иргэний хууль мөрдөгдөж байгаад
чөлөөлөх дайны дараа өөрсдийн нөхцөлд нийцүүлэн өөрчилж хэрэглэж байсан.
Дундад зууны үед харьцуулах аргыг ашиглан хуль тогтоомжийг боловсруулж
байсан төдийгүй харьцуулах аргыг ашигласан хуульч, эрдэмтэд, судлаачдын олон
арван онол, бүтээл гарч байсан. XIII зууны эцэст Английн философч Ж.Локк Грекийн
сэтгэгчдийн байгаль, дэлхий, төрдч нэгэн адил үйлчилдэг жам ёсны тухай сургаалийг
хөгжүүлсэн.
Ш.Л. Монтеське төрийн эрх мэдлийг хуваарилах үзлийг харьцуулах арга
ашиглан “Ромчууд өндөрт гарсан ба уналтад орсон шалтгааныг эргэцүүлэх нь” 1734 он,
“Хуулиудын амин сүнс” 1750 он зэрэг бүтээлүүдийг гаргаж өнгөрсөн болон тухайн
үеийн төрийн тогтолцоотой харьцуулан бичсэн. Английн судлаач Фортеськьюгин /XV
зуун/ “Англи дахь удирдлага”, “Английн хуулийг магтан дуулах нь” зэрэг бүтээлдээ
тухайн үеийн английн хууль тогтоомжийг францынхтай харьцуулан английн эрх зүйн
тогтолцоо давуу болохыг харуулахыг зорьсон.
1623 онд Английн философч Ф.Бэкон харьцуулсан эрх зүйн гол мөн чанарыг
харуулсан номлолыг гаргасан тэрээр “Шинжлэх ухааны нэр хүнд” өөрийн эрх зүй
өөрсдийгөө шүүх шалгуур болж чадахгүй гэж үзээд хуульчид эрх зүйн жинхэнэ үнэт
чанарыг мэдэхийн тулд өөрийн үндэсний эрх зүйн гинжнээс мултарсан байх ёстой гэж
номлосон.
Дорнын хувьд XIII зууны үеийн Их Монгол улсын хууль болох Их Засаг
хуулийг боловсруулан батлахад харьцуулах аргыг ашигласан байдаг. Энэ хуулийг
батлахын тулд XIII зуунаас өмнөх Монгол улсад оршиж байсан овог аймгуудад
үйлчилж байсан хэв/аман хууль/ хуулиудыг судлан боловсруулж бичмэл хэлбэрт
оруулан Их хуралдайгаар баталсан. XIII зуунаас хойших Монголд Их засаг хуулийн
үзэл санаа хадгалагдсаар байсан төдийгүй гадаадын эрдэмтэд судлаж байсан.
Жишээлбэл: Египтийн султан Бай Барс Их засаг хуулийг судалж өөрийн улсад
рецепцлэж хэрэглэх гэж оролдлого хийж байжээ.
3. Харьцуулсан эрх зүйн судлалын нийгэмлэг холбоод байгуулагдсан үе
Энэ үе нь XIX зуунаас эхэн үеэс эхлэнэ. 1829 онд Германы Гейдельбергийн их
сургуулийн профессор К.Миттермайер, К.Цахарие нарын санаачлагаар “Хууль зүйн
шинжлэх ухаан ба гадаад орнуудын хууль тогтоомжийн шүүмж” сэтгүүл хэвлэгдэж

12. Харьцуулсан эрх зүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Я.Цэнд-Аюуш Page 12
эхлэсэн. Мөн Францад 1869 онд “Харьцуулсан хууль тогтоомжийн нийгэмлэг”, 1895
онд АНУ-д “Харьцуулсан хууль тогтоомжийн нийгэмлэг” зэрэг байгууллагууд
байгуулагдсан. Ийнхүү нийгэмлэг, холбоод байгуулагдсаны хажуугаар судлаач
эрдэмтдийн бүтээлүүд гарч ирсэн. Заримаас нь дурдвал, Германы философч Г.Гегель
нийгэм улс төрийг судлахад харьцуулах аргыг их ашигладаг байсан бөгөөд Английн
парламентад сонгуулийн тухай хуулийн төслийг хэлэлцэхэд зориулан 1831 онд
“Шинэчлэлийн тухай Английн билл” номоо бичжээ. Мөн Марксизмыг үндэслэгчид
болох К.Маркс, Ф.Энгельс нар Төр, Эрх зүйн институтыг харьцуулан бичиж байжээ.
4.Орчин үе дэх харьцуулсан эрх зүйн судлал
1900 онд Парист харьцуулсан эрх зүй судлалын олон улсын хурал болж Харьцуулсан
эрх судлалын талаар олон эрдэмтэд үзэл бодлоо хуваалцаж харьцуулсан эрх зүйн
судлалыг шинжлэх ухааны түвшинд хүрснийг нотолсон. Инйхүү дундад зууны үед
тавигдсан суурин дээр харьцуулсан эрх зүйн судлалын шинжлэх ухаан бүрэдэн тогтсон
ба харьцуулсан эрх зүйн судлалын зорилго, чиглэл, судлах зүйл гэх мэт зүйлс
тодорхойлогдож иржээ. 1900 оны хурлаас хойш уламжлал болон харьцуулсан эрх зүй
судлалын олон улсын хурлууд зохиогдох болсон. Анхны хурлаар харьцуулсан эрх зүйн
тулгамдсан асуудал, судалгааны арга зүй, цаашдын чиг хандлага, харьцуулсан эрх зүйн
судалгаанд гаргаж болзошгүй алдаа төөрөгдөл зэргийг тодруулахыг зорьжээ.
1916 онд Э.Рабелийн санаачлагаар Мюнхений их сургуулийн дэргэд харьцуулсан эрх
зүйн төв байгуулагдсан бөгөөд дайны дараа Германы олон сургуулиудад судалгааны
институтууд байгуулагджээ. Дээрх төв нь 1924 онд харьцуулсан эрх зүйн академи
болон өргөжсөн.
ОУ-ын их хурлын гол зохион байгуулагчдын нэг Р.Салейль:
1. Үндэсний илтгэлүүдийн тусламжтайгаар эрх зүйн тулгамдсан тодорхой
асуудлыг шийдвэрлэх
2. Харьцуулсан эрх зүйн судалгааны арга зүйг тодорхойлох гэсэн хоёр үндсэн
зорилт тавьсан.
Мөн олон улсын иргэний эрх зүйн хэм хэмжээг ижилсүүлэх зорилгоор 1902-1905 онд
гаалийн конвенцуудыг баталж Европын 10-аад улс нэгдэн орсон нь янз бүрийн эрх
зүйн тогтолцоо бүхий олон орны эрх зүйд харьцуулсан судалгаа хийх бодит
шаардлагыг бий болгосон. Нэлээд улсад иргэний эрх зүйн харилцааг зохицуулсан
тусгай хууль батлагдсан нь харьцуулсан эрх зүйг судлах зүйл, объектуудад төсөөтэй
шинж бий болж судалгаа явуулахад дөхөм болсон. Тухайлбал, Германы иргэний хууль
1896 он, Швейцарын иргэний хууль 1912 онуудад батлагдаж үйлчилж эхэлсэн

13. Харьцуулсан эрх зүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Я.Цэнд-Аюуш Page 13
Лекц №4
Сэдэв. Харьцуулсан эрх зүй судлалын судалгааны арга зүй, чиг үүрэг
Харьцуулсан эрх зүй судлалын судалгааны арга зүй
Харьцуулсан эрх зүй судлалын судалгааны чиг үүрэг
1.Харьцуулсан эрх зүй судлалын судалгааны арга зүй
Эрх зүйн харьцуулсан судалгаатай холбогдон харьцуулалт, харьцуулах арга зүй,
харьцуулах арга гэсэн нэр томёонууд хамааралтай.
Харьцуулалт гэдэг нь судалгааны обьектуудын нийтлэг ба онцлог тал төдийгүй
харьцуулж болохгүй шинжүүдийг нь илрүүлэх үүднээс жишиж буй хууль зүйн
үзэгдэлд харьцуулах хэсэг бүлэг аргыг хэрэглэж бүх талын гүнзгий цогцолбор анализ
хийх ажиллагааг хэлнэ.
Харьцуулах арга зүй гэдэг нь харьцуулах аргын онолын үндсийг боловсруулах,
зохистой хэлбэрээр хамгийн үр дүнтэй хэрэглэх аргачлалыг тодорхойлох, бусад танин
мэдэхүйн аргатай харилцан уялдуулах боломжийг тодруулахад чиглэгдэнэ.
Арга зүй нь арга, зарчмын нийлбэр. Иймээс харьцуулах арга, харьцуулалт хийх
зарчмын нийлбэр.
Харьцуулах арга гэдэг нь тухайн обьектын адил ба ялгаатай шинж чанарыг гаргаж буй
арга хэрэгслийн нийлбэр юм. Харьцуулалт хийх зарчим нь тухайн обьектын
судалгааны явцад баримтлах үндсэн чиглэмжүүд.
Харьцуулах арга нь дараах байдлаар илэрнэ. Үүнд:
1. Онолын харьцуулалт /Академик/
а. А ба Б системийн харьцуулсан журмуудыг /институт/ илрүүлэх
б. Тэдний нийтлэг ба ялгаатай шинжийг илрүүлэх зорилгоор журмуудыг зэрэгцүүлэх
в. Өөрийн тогтолцоонд үйлчилж буй журмуудын үр нөлөө болон амьдрах чадварыг
нээн илрүүлэх
г. Харьцуулж буй тогтолцоо бүр дэх тухайн журмуудын түүхэн шалтгаан нөхцөлийг
тодорхойлох
2. Чиг үүргийн харьцуулалт
а. Б эрх зүйн тогтолцооноос А тогтолцоонд шилжүүлэн суулгах замаар А эрх зүйн
тогтолцооны хууль тогтоомж дахь хийгдлийг нөхөх замаар үйлчилж буй журамд засвар
оруулах шаардлагыг тогтоох
б. Өөр тогтолцооноос зээлдэн нутагшуулж буй журмуудыг тохирох эсэхийг тогтоох
в. Зээлдэн нутагшуулсан журмыг орн нутгийн нөхцөлд нийцүүлэх
Харьцуулах арга нь бусад танин мэдэхүйн аргуудтай уялдан харилцан хамааралтай
байдаг. Тухайлбал, түүхчлэх, социологийн арга гм
Харьцуулсан эрх зүйн судлах зүйлийн агуулга, хамрах хүрээ өргөн, бүтэц нь төвөгтэй
байдгаас судалгаанд арга зйн бэрхшээлүүд тохиолддог.
Судалгааны зорилго биелэлээ олж, үр дүнтэй, бодитой байхын тулд арга зүйн
алдаанаас сэргийлэх нь чухал.
Ю.А.Тихомиров дараах арга зүйн алдаанаас сэргийлэхийг дурьдсан. Үүнд:
1.Харьцуулалт хийх обьектуудын шалгуурыг буруу сонгох
2.Тодорхой эрх зүйн институт бүрэлдэхэд нөлөөлсөн бодит нөхцөл, хүчин зүйлийг
харгалзахгүй байх
3.Үндэсний хууль тогтоомжид тохирохгүй байх гадаадын эрх зүйн шинжлэх ухааны
зарчим, чиг баримжааг шууд шилжүүлэх
4. Хууль зүйн нэр томъёо, ойлголтыг буруу хэрэглэх
5. Үндэсний эрх зүйн системийн онцлогийг харгалзалгүй гадаадын эрх зүйн хэм
хэмжээ, институтыг шууд хуулбарлахаас зайлсхийх

14. Харьцуулсан эрх зүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Я.Цэнд-Аюуш Page 14
Харьцуулсан эрх зүйн судалгаанд эрх зүйн эх сурвалжийн харьцуулатыг өргөн
ашигладаг. Эрх зүйн эх сурвалжийн харьцуулалтыг дараах байдлаар ангилдаг. Үүнд:
1. Батлан гаргасан субъектээр
2. Ямар субъектэд хамааралтайгаар
3. Биелэлтийг хангах арга замаар
4. Хууль зүйн хүчин чадлаар
5. Хууль тогтоомжийн техникээр
6. Үйлчлэх цаг хугацаа, орон зайгаар
Харьцуулсан эрх зүйн судалгааны дараах төрлүүд байна. Үүнд:
1. Асинхрон ба синхрон судалгаа. Асинхрон судалгааны объект нь өнгөрсөн үед
хамааралтай. Синхрон судалгаа нь одоо цагийн объектод тулгуурлана.
2. Хамрах хүрээгээр нь гадаад ба дотоод судалгаа гэж ангилна.
Гадаад судалгаа нь өөрийн үндэсний эрх зүйн тогтолцоог гадаад орнуудын эрх зүйн
тогтолцоотой харьцуулах судалгаа юм.
Дотоод судалгаа нь нэг улсын эрх зүйн тогтолцооны харьцуулсан судалгаа юм.
3. Хамрах хүрээгээр нь макро болон микро гэж ангилна. Макро нь эрх зүйн
тогтолцоог бүхэлд нь, харин микро нь эрх зүйн тогтолцооны элементүүдийн
түвшинд судална.
4. Харьцуулсан эрх зүйн судалгаануудыг агуулга, шинж чанараар нь дараах
байдлаар ангилна.
А. Мөн чанар, үнэн байдлыг илрүүлэх харьцуулалт: Тухайн цаг үед эерэг, сөрөг
талтай байсан эрх зүйн үзэгдэлд хийсэн дүгнэлт мөн чанартаа үнэн, зөв байсан
эсэхийг тодруулах харьцуулалт юм.
Б. Шүүмж харьцуулат: Судалж буй зүйлийн эерэг, сөрөг талуудыг илрүүлэх замаар
шүүмж харьцуулалт хийж болно.
В. Урьдчилан таамаглах харьцуулалт: Эрх зүйн үзэгдлийн өнгөрсөн, одоо цагийн
шинж байдал, онцлогийг харьцуулан судалсны үндсэн дээр ирээдүйн хөгжлийг
урьдчилан таамаглах харьцуулалт.
Г. Батлах ахрьцуулалт: Судалгааны объектууд дахь төсөөтэй шинжийг илрүүлэх
зорилгоор батлах харьцуулалтыг хийж болно.
Д. Сөргүү харьцуулалт: Төсөөтэй шинж байхгүйг нотолж байгаа харьцуулалт юм.
2.Харьцуулсан эрх зүй судлалын судалгааны чиг үүрэг
Америкийн эрх зүйч Ф.Стоун харьцуулсан эрх зүй хөгжих болсон шалтгааныг дараах
байдлаар тайлбарласан.
а. Өөрийн болон гадаад орны эрх зүйн тогтолцоог танин мэдэх хүсэл
б. Эрх зүйн янз бүрийн тогтолцоог харьцуулан судалсны дүнд тулгамдсан тодорхой
асуудлыг улс оронд хэрхэн шийдвэрлэж байгааг мэдэх тэмүүлэл
в. Төсөөтэй эрх зүйн асуудлын гадаад орнууд дахь шийдийг харьцуулан судлах онол,
практикийн шаардлага
г. Янз бүрийн эрх зүйн тогтолцооны байгууламж, зарчмыг нээн харуулах хүсэл
Эдгээр шалтгааны эцсийн үр дүн нь харьцуулсан эрх зүйн чиг үүрэг, зорилтыг
тодорхойлдог.
Америкийн эрх зүйч П.Круз харьцуулсан эрх зүйн чиг үүргийг шинжлэх ухаан,
боловсрол, хууль тогтоох ба хэрэглэх ажиллагаа, эрх зүйн шинэчлэл, эрх зүйг
төгөлдөржүүлэн, ижилсүүлэхэд илэрнэ гэж үзсэн.
Судлаачид практикийн ач холбогдолтой дараах дөрвөн чиг үүрэг авч үздэг.

15. Харьцуулсан эрх зүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Я.Цэнд-Аюуш Page 15
1. Харьцуулсан эрх зүйн судалгааны үр дүн хууль тогтоох ажиллагааны материал
болох тухай
2. Харьцуулсан эрх зүйн судалгааны үр дүн хууль тогтоомжийг тайлбарлах арга
хэрэгсэл болох тухай
3. Эрх зүйн боловсролын тогтолцоонд харьцуулсан эрх зүйн гүйцэтгэх үүрэг
4. Эрх зүйг шилжүүлэхэд харьцулсан эрх зүйн гүйцэтгэх үүрэг
Орчин үед харьцуулсан эрх зүйн судлалд дараах үндсэн чиг үүргүүдийг хамааруулан
үздэг.
1. Боловсрол танин мэдэхүйн
2. Шинжлэх ухааны
3. Практикийн
4. Эрх зүйг ижилтгэх
1.Боловсрол танин мэдэхүйн чиг үүрэг
Харьцуулсан эрх зүйн судалснаар хуульч оюутнууд үндэсний болон гадаад
улсуудын эрх зүйн үзэгдэлд бодитой шүүмж дүгнэлт хийх, хүн төрөлхтний эрх
зүйн үнэт өвийг “өөринй болгох” оюун сэтгэлгээний өндөр соёл эзэмших сайн
талтай.
Германд Харьцуулсан эрх зүйн лекциг өргөн хүрээнд ордог. Уг хичээлээр
харьцулсан эрх зүйн зорилт, судлах зүйл, арга зүй, бусад салбар эрх зүйн уялдаа,
дэлхийн эрх зүйн бүлүүдийн тухай үздэг. Мөн үндэсний эрх зүйгээ аль нэг улсын
эрх зүйтэй / Англи, Франц / дагнан судлах хандлагатай.
Францын Харьцуулсан эрх зүйн судлалын олон улсын факультетын сургалтын
агуулга, бүтцийг хичээлийн хувьд нь 3 үе шаттай авч үздэг.
1. Удиртгал шинжтэй “Харьцуулсан эрх зүйн арга зүй ба дэлхийн голлох эрх
зүйн бүл” гэсэн сэдвийн дор олон улсын иргэний эрх зүйн ерөнхий
асуудлууд, Англи-Саксоны, Ром-германы, Социалист, Исламын,
Скандиновын, Израилийн эрх зүйн тогтолцоог судалдаг.
2. Янз бүрийн улсуудын салбар эрх зүйн хөгжлийн түүхийг авч үздэг. Ингэхдээ
дараах 2 хэсгээр үзнэ.
а. Нийтийн эрх зүйд: захиргааны гэрээ, худалдааны харилцаан дахь төрийн
үүрэг, захиргааны процесс, гүйцэтгэх эрх мэдэл, иргэний эрх, эрх чөлөө,
үйлдвэрчний эвлэлийн үйл ажиллагаан дахь үндсэн хуулийн хяналт
б. Хувийн эрх зүйд: өв залгамжлуулах эрх, өмчлөх эрх, гэрээний эрх зүй,
гадаадын эрх зүйг хэрэглэх практикийн харьцуулалт
3. Оюутнуудын анхаарлыг янз бүрийн оронд бий болсон эрх зүйн тулгамдсан
асуудлуудад хандуулж практикийн тодорхой үйл явдал, хэргийг
шийдвэрлэхэд чиглүүлэх асуудлыг судалдаг.
2.Шинжлэх ухааны чиг үүрэг
Харьцуулсан эрх зүйн судалгааг хийхэд дараах чиг хандлагуудыг баримталж байна.
Үүнд:
1. Харьцуулсан эрх зүйн материйг иж бүрдлээр танин мэдэх
Өөрөөр хэлбэл судлах зүйлийг эрх зүйн төдийгүй эрх зүйн бус хүчин зүйлийн
харилцан хамраалтай холбож судлах. Тухайлбал, социологи, түүх, улс төр, зан
заншил гм. Мөн судалгааны явцад тухайн орны хэлийг мэдэх, түүх соёл, эдийн
засаг, улс төр, уламжлалыг судлах
2. Эрх зүйн янз бүрийн тогтолцоонуудын хэм хэмжээний ерөнхий болон
онцлог шинжийг илрүүлэхдээ эрх зүйн ухамсар, эрх зүйн соёл, эрх зүйн
бодлого, эрх зүйн сургааль зэргийг авч үзэх

16. Харьцуулсан эрх зүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Я.Цэнд-Аюуш Page 16
3. Улс орнуудын эрх зүйн хэм хэмжээг харьцуулахдаа эрх зүйн салбар,
институтын болон хууль зүйн хэм хэмжээний хүчин чадлын шатлалд
хамаарах байдлаар судлах
4. Эрх зүйн бүл, тогтолцооны эх сурвалжуудын олон итөрөл, төвөгтэй байдлыг
анхаарч ялгаатай, төсөөтэй шинжийг илрүүлэх
5. Орчин үеийн улс орнуудын эдийн засаг, худалдаа, улс төрийн болон бусад
хүрээнд ойртон нягтрасныг анхаарах
6. Эрх зүйн бүлд ангилахдаа харьцангуй шинжийг агуулж байгааг анхаарах
7. Эрх зүйн материйн эмпирик /туршилт/ харьцуулсан судалгааг онол
номлолын чиг баримжаатай хослуулан хийх
Монгол улсад харьцуулсан эрх зүйн үндсэн ойлголт, ухагдахууныг хоёр хэсгээс
бүрдэнэ гэжээ.
1. Харьцуулсан эрх зүйн хүрээнд боловсруулсан ойлголтууд:
Эрх зүйн байршил, эрх зүйн бүл, эрх зүйн тогтолцоо, үндэсний эрх зүйн тогтолцоо,
дэлхийн эрх зүйн тогтолцоо, харьцуулах арга зүй, харьцуулалт гм.
2. Хууль зүйн бусад шинжлэх ухааны холбогдох ойлголтууд:
Хууль тогтоомж, эрх зүй, эрх зүйн хэм хэмжээ, эрх зүйн үзэл, сургааль, соёл, ухамсар,
харилцаа, эрх зүйн салбар гм.
3. Практикийн чиг үүрэг
дараах хүрээнүүдэд харьцуулсан судалгааны үр дүн гарна гэж үздэг. Үүнд:
1. Хууль бүтээх үйл ажиллагаанд
2. Хууль тайлбарлах явцад
3. Эрх зүйг практикт хэрэглэхэд
4. Шинжлэх ухааны судалгаа шинжилгээнд
5. Боловсон хүчнийг бэлтгэхэд
6. Хувийн салбарт гадаадтай хамтын ажиллагаа өрнүүлэхэд
7. Олон улсын болон Засгийн газрын хоорондын байгууллагын хамтын ажиллагаа
4. Эрх зүйг ижилтгэх чиг үүрэг
Тухайн улс орны хууль тогтоомжийг өнөөгийн даярчлалын дагуу олон улсын хэм
хэмжээнд үндэслэн өөр хооронд ижилтгэх хандлага юм.

17. Харьцуулсан эрх зүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Я.Цэнд-Аюуш Page 17
Ром- Германы эрх зүйн бүл, түүний онцлог, зарим улс орнуудын
эрх зүйн тогтолцооны онцлог, эх сурвалж
1. Ром. Германы эрх зуйн бүлийн үүсэл хөгжил
2. Герман, францын эрх зүйн тогтолцооны үусэл. эрх зүйн бутэц
I
Ром, Германы эрх зүйн бүлийн хөгжилийн түүхийг 3-н онцлог үеийг
туулсан гэж үздэг.
- Ромын эрх зүйг сэргээн судлах болсон үе. /XI - XIII зуун/
- Сэргэн мандлын үе. /XIII - XIX зуун/
- Хууль тогтоомжийн төрөлжүүлэлтийн үе. /XIX зуунаас өнөөг хүртэл/
Ромын эрх зүйг сэргээн судлах болсон үе. Европын анхны их сургуулиуд
ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн гэж үздэг. Энэ үед Юстиниан хааны хууль
тодорхой үүрэг гүйцэтгэсэн гэж үздэг. Мөн Ромын эрх зүйг судалж
хөгжүүлсэн гэж үздэг,
Сэргэн мандлын үе, 13-14 зууны үед өрнө Европод, анх Италид дэлгэрсэн, Р.
Давид Ром Германы эрх зүйн бүлийн хөгжлийн энэ үе нь нилээд онцлог шинж
чанарыг тодорхойлж, "ЭЗ зайлшгүй байх ёстойг шинэ нийгэм дахин ухаарлаа" гэж
бичиж байсан. Мөн бурханы санаа бодлоор шаардагдаад байгаа хөгжил дэвшилийн
тусын тулд зайлшгүй байх ёстой дэг журам аюулгүй байдлыг зөвхөн эрх зүй хангаж
чадахыг нийгэм ойлгож эхэлсэн гэж үзсэн. Эрх зүйг зөвхөн дангаар нь бус бусад
шашин философи, шашин, бурхан судлал, гэх мэт ёс суртахууны ШУ-ны
хичээлүүдтэй нягт уялдуулж, харилцан хамааралтайгаар судалж байсан. Тухайлбал
сүм хийдийн эрх зүй нь сүм хийдээс гаргасан шийдвэрүүдийн нийлбэр болон ромын
папын гаргасан айлдвар болон бусад заавар захирамжаас бүрдэж байсан.
Хууль тогтоомжийн төрөлжүүлжлтийн үе. Позитив эрхийг сонирхож, бүрэн эрх
бүхий этгээдүүд эрх зүйг гаргаж түүнийг бүхэлд нь дахин хянан үзэх эрхтэй
болохыг анх зөвшөөрөх болсон. Позитив эрх зүй, хууль, хууль тогтоомжийн үүрэг
дээшилж, хууль тогтоомжийг нэгтгэх шаардлага гарч
ирсэн. 1804 онд францад, 1896 онд Германд, 1881-1907 онд Швейцарид анхны
төрөлжүүлсэн иргэний хууль гарч түүний араас эрүүгийн, ЭБШ хууль болон бусад
хууль тогтоомжууд гарсан. Ром Германы эрх зүйн бүлийн онцлог.

18. Харьцуулсан эрх зүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Я.Цэнд-Аюуш Page 18
1. Ромын эрх зүйд үндэслэн бүрэлдсэн гэж үздэг.
2. Эх сурвалжийн хувьд хууль, хуульчилсан акт үндсэн эх сурвалж
болдог.
3. Пирамид тогтолцоотой.
4. Эрх зүйн зарчим.үзэл баримтлал чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.
5. Үуулийг төрөлжүүлдэг.
6. Эрх зүин салбаруудыг тодорхои шалгуураар ангилдаг.
7. Эрх зүйг нийтийн ба хувийн эрх зүй гэж ангилдаг.
Эх сурвалж. Ромын эрх зүй нь дараахь үндсэн эх сурвалжтай.
1. Хууль, эрх зүйн хэм хэмжээний акт
2. Эрх зүйн зарчим
3. Эрх зүйн уламжлал
4. Шүүхийн жишиг/прецедент/
1. Италид хууль, хуульчилсан декрет анхдагч эх сурвалжид хамаардаг.
Хуульчилсан декретийг парламентаас эрх олгосоны дагуу хууль тогтоогч чиг үүргийг
хэрэгжүүлдэг засгийн газраас гаргадаг. Мөн ерөнхийлөгчөөс декрет, хуульчилсан
актыг баталж, тухайн холбогдох асуудлыг эрхлэх сайд, сайд нарын зөвлөлийн
йаргын гарын үсэгтэй хүчин төгөлдөр болдог. Эрх зүйн нийтлэг зарчимууд нь
үндсэн хуульд тусгалаа олж хууль тогтоомжийн үндсэн агуулга чиг үүргийг
ерөнхийлөн тогтоосон байдаг.
/I
Жишээ нь: Монгол улсын үндсэн хуульд/'1рх зүйн уламжлалыг хуульд
тусгайлан заагаагүй ч батлагдсан хууль тогтоомжид тодорхой хэлбэрээр оршиж
байдаг. Мөн иш татан хуульд оруулбал тэр байдлаараа эх сурвалж болж өгдөг.
Хууль тогтоомжийн болон бусад эх сурвалжтай уялдах байдлаараа эрхф зүйн
уламжлалын 3 төрөлтэй байдаг.
1. Хуулийг тодотгосон уламжпал

19. Харьцуулсан эрх зүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Я.Цэнд-Аюуш Page 19
2. Хуулиас гадна уламжлал ,
3. Хуулийн эсрэг уламжлал .
Герман улс.
Германы хувьд Пруссын толгойлсон хойд Германы холбоо 1867 онд байгуулагдсан
нь ХБНГУ-н эрх зуйн тогтолцооны үндэс нь болсон. Нийт Германы холбогдох
хуулиуд батлагдах хүртэл удаан хугацаанд энэ холбоонд багтсан улсын хууль
үйлчилж байсан. 19-р зуунд шинээр батлагдсан ихэнх хуулиуд нь Прусс, Бавари,
Саксоны хуулинд түшиглэсэн байдаг. 1794 онд Пруссын газрын хууль, 1893 онд
Баварийн эрүүгийн хууль, 1753 онд Баварийн шүүхийн хууль, 1863 онд Саксоны
Иргэний хууль зэрэг нь гарч байсан, Германы холбоо байгуулагдсан нь бусад олон
салбарын нийтлэг хууль батлан гаргах шаардлагатай болсон ба иргэний эрх зүйн
салбарт 1866 онд худалдааны хууль, 1848 онд үнэт цаасны хууль гарсан. 1874 онд
эрүүгийн хууль, дараа нь иргэний болон эрүүгийн процессын
хуулиуд, 1877 онд шүүхийн байгууламжийн тухай хууль батлагдан гарсан,
1896 онд иргэний хууль батлагдсан. 1949 оны 05 сарын 23-ны өдөр үндсэн
хууль нь батлагдан гарсан.
Эрх зүйн бүтцийн хувьд 1958-1963 оны хооронд ХБНГУ-н хууль тогтоомжийг
дараахь байдлаар үндсэн салбар болгон ангилсан.
1. Төрийн эрх зүй
2. Удирдлага
3. Иргэний болон эрүүгийн
4. Зэвсэгт хүчиний
5. Санхүүгийн
6. Аж ахуйн
7. Шүүхийн ажиллагааны
8. Хөдөлмөрийн
9. Холбооны, харилцаа, усан замын тээвэр
Одоо бол нийтийн ба хувийн эрх зүй гэж дараахь байдлаар ангилсан. Нийтийн эрх
зүйд

20. Харьцуулсан эрх зүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Я.Цэнд-Аюуш Page 20
1. Үндсэн хуулийн эрх зүй
2. Захиргааны эрх зүй
3. Татварын эрх зүй
4. Эрүүгийн эрх зүй
5. Эрүүгийн байцаан шийтгэх эрх зүй
6. Иргэний процессийн эрх зүй
7. Сүм хийдийн эрх зүй
8. Олон улсын нийтийн эрх зүй
Хувийн эрх зүй
1. Иргэний эрх зүй
2. Худалдааны эрх зүй
3. Компаний хууль тогтоомж
4. Эргэлтийн баримтын тухай хууль
5. Зохиогчийн эрх
6. Өрсөлдөөний эрх зүй
7. Олон улсын иргэний эрх зүй
Шүүхийн тогтолцоо
ХБНГУ-н ерөнхий шүүхийн тогтолцоо нь
1. Холбооны дээд шүүх
2. Мужуудын дээд шүүх
3. Мужуудын шүүх
4. Тойргийн шүүх
* Франц улс.
Парисын шүүхийн шийдлвэрүүд эхэн үедээ голлох үүрэгтэй байсан 1580
онд шинэ кутюм гарч тодорхой хэмжээгээр хааны зарлиг хувь нэмэр оруулж
байсан . 1673 оны Худалдааны орденанс, 1681 оны далайн хууль Бэлэглэх
орденанс, 1735 оны өв залгамжлах орденанс зэргийг дурьдаж болно. Орчин үеийн
францын эрх зүйн тогтолцоо 1789-1794 оны хувьсгалын үед бүрэлдсэн гэж үздэг.
Эрх зүйн салбарТНапельоны шууд нөлөөнд 1804 оны иргэний хууль, 1806 оны
иргэний процессийн хууль, 1807 оны худалдааны хууль 1808 оны эрүүгийн
процессийн хууль, 1810 онд эрүүгийн

21. Харьцуулсан эрх зүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Я.Цэнд-Аюуш Page 21
хууль зэрэг нь батлагдсан. Дээд хүчин чадалтай эх сурвалж нь 1958 оны ҮНДСЭН
хууль, 1789 оны хүний ба иргэний эрхийн тунхаглал, 1946 оны ҮНДСЭН
хуулийн оршил зэрэг нь юм.
Эрх зүйн бүтцийн хувьд нийтийн ба хувийн эрх зүй гэж салбар эрх зүйг
ангилдаг.
Нийтийн эрх зүй
1. Үндсэн хуулийн эрх зүй
2. Захиргааны эрх зүй
3. Санхүүгийн эрх зүй
4. Олон улсын нийтийн эрх зүй
Хувийн эрх зүй
1. Иргэний эрх зүй
2. Худалдааны эрх зүй
3. Иргэний процессийн эрх зүй
4. Эрүүгийн эрх зүй
Дээрхийн алинд ч хамаарахгүй дараахь салбар эрх зүй байдаг.
1. Хөдөлмөрийн эрх зүй
2. Аж ахуйн эрх зүй
3. Аж үйлдвэрийн өмчийн эрх зүй
4. Зохиогчийн эрх зүй
5. Агаарын эрх зүй
6. Ойн эрх зүй
7. Уулын эрх зүй
8. Даатгалын эрх зүй
9. Тээврийн эрх зүй
Ю.Олон улсын хувийн эрх зүй
Шүүхийн тогтолцоо
Ерөнхий болон дагнасан шүүхийн тогтолцоотой.
1. Хяналтын шатны шүүх
2. Давж заалдах шатны шүүх
3. Анхан шатны шүүх

22. Харьцуулсан эрх зүй хичээлийн лекцийн хураангуй
Боловсруулсан багш: Я.Цэнд-Аюуш Page 22
Франц улсын эрх зүйн зарим салбар,эх сурвалж, шүүхийн тогтолцооны тойм
1 .Франц улсын эрх зүйн зарим салбар,эх сурвалжийн тойм 2,Франц улсын
шүүхийн тогтолцооны тойм
1,Франц улсын эрх зүйн зарим салбар,эх сурвалжийн тойм
1,Франц улсын иргэний эрх зүйн тойм,эх сурвалж
Францын иргэний эрх зүйн салбар хувьсалын дараахь жилүүдэд
гарсан
Эрх зүйн эх сурвалжуудад үндэслэж байна.1804онд батлагдсан
Иргэний хууль дэлхийн хоёрдугаар дайнаас хойш нилээд
өөрчлөлтөнд өртсөн хэдий ч үндсэн
Хэсэг нь хэвээр үйлчилж байна.
1. Удиртгал хэсэг-1-6 зүйл хуудас
2. 1-р бүлэг Этгээдийн тухай.7-515 зүйл /1-р дэвтэр/
Францын болон гадаадын иргэд, насанд хүрээгүйчүүдийн эрх
зүйн байдал
Хүнийг сураггүй алга болсонд тооцох, гэрлэлт, гэр бүл
цуцлалт, асран хамгаалалт, харгалзан дэмжигчийн харилцааг
зохицуулсан байдаг.
1965,1975,1985 онуудад гэр бүлийн харилцааны эрх зүйн
зохицуулалтанд
зарчмын шинжтэй өөрчлөлтүүд хийгдсэн.Тухайлбал өмнөх
хуулиар оршин суугаа газраа солиход эхнэр нь нөхрөө дагах
үүрэгтэй, мөн өмч хөрөнгөө захиран зарцуулах эрх мэдэл
бараг үгүй байсан, Харин одоогийн Иргэний хуулийн 216-р
зүйлд зааснаар "Эхнэр нөхөр тус бүрдээ эрх зүйн чадамжтай
байх" зарчим үйлчилж байна. Мөн 1965оны өөрчлөлтөөр гэр
бүлийн харилцаанд эд хөрөнгө захиран зарцуулах гэрээ
байгуулах эрх зүйн үндсийг тавьсан.
Хүүхэд үрчлэх харилцааг Иргэний хуулиас гадуур 1981 онд
батлагдсан "Хүүхэд үрчлэх тухай"тусгай хуулиар зохицуулах
болсон.
2.2-р бүлэг /2-р дэвтэр/ Өмч болон өмчийн эрх зүйн
зохицуулалт 516-710 зүйл
хөдлөх, үл хөдлөх эд хөрөнгө, төрийн болон нийтийн өмчийн
тодорхойлолт.эд хөрөнгө өмчлөх,эзэмшигчийн эрхийг
зохицуулсан хэм хэмжээг агуулна.
Өмчлөх эрхийн халдашгүй дархан байх шинжийг нийгмийн
ашиг сонрхолын үүднээс эрхийг хязгаарлаж болохыг заасан.