1. votre façade à schaerbeek
L A CON N A ÎTRE ET L A PR É SE R VE R
uw gevel in schaarbeek
L E R E N K E N N E N E N BE WA R E N
commune de schaerbeek gemeente schaarbeek

2. PATRIMOINE
SCHAERBEEK
ERFGOED
SCHAARBEEK
Sommaire Inhoud Préface
Schaerbeek, commune où le patrimoine est omniprésent. Châssis, sgraffites, loggias, corni-
ches, balcons,… dans tous les quartiers, les façades regorgent de ces trésors qui participent
Préface 1 Voorwoord 1
à l’harmonie des espaces publics.
Reconnaissez-vous votre façade ? Herkent u uw gevel ? Malheureusement, trop souvent des éléments disparaissent ou sont remplacés sans souci
d’intégration à l’ensemble alors qu’il existe des solutions pour concilier préservation du
Schaerbeek en quelques styles 2 Schaarbeek in enkele stijlen 3
patrimoine et évolution de l’habitat.
Néoclassicisme 4 Neoclassicisme 5
Cette publication, sous forme de petit manuel pratique, s’adresse à tous les Schaerbeekois(es),
Éclectisme 6 Eclecticisme 7 occupants et propriétaires. Grâce à l’expérience et au savoir-faire du Centre urbain, je me
Art nouveau 8 Art nouveau 9 réjouis que cette brochure contribue à élargir les connaissances, aide à comprendre les carac-
Beaux-Arts 10 Beaux-Arts 10 téristiques de chaque façade et soit un outil concret pour les particuliers dans leurs
Cottage 11 Cottage 11 démarches de rénovation et d’entretien.
Art Déco 12 Art deco 13
Cécile Jodogne
Modernisme 14 Modernisme 14
Bourgmestre ff
Échevine de l’urbanisme, de la rénovation urbaine et du patrimoine
Votre façade a besoin d’entretien ? Heeft uw gevel onderhoud nodig ?
Un patrimoine à dorloter… 15 Een te koesteren erfgoed… 15
Les parements 16 De parementen 16
Voorwoord
La porte d’entrée en bois 18 De houten voordeur 19 Schaarbeek, gemeente waar het erfgoed alomtegenwoordig is. In alle wijken zitten de voor-
Le châssis de fenêtre en bois 20 Houten schrijnwerk 21 gevels vol van kleine schatten zoals vensters, sgrafitti, erkers, kroonlijsten, balkons,… die
Le châssis et la porte métallique 23 Metalen raam en deur 23 bijdragen tot de harmonie en de kwaliteit van de openbare ruimtes.
Le balcon 24 Het balkon 25 Jammer genoeg verdwijnen al te vaak gevelelementen of worden ze vervangen zonder enige
bekommernis voor integratie in het geheel, niettegenstaande er oplossingen bestaan voor
La bretèche en bois 26 De erker in hout 26
de bewaring van het erfgoed verenigbaar met de verbetering van het woonpark.
Le sgraffite 27 Het sgraffito 27
Deze publicatie, in de vorm van een praktisch handboekje, richt zich naar alle Schaarbekena-
La corniche 28 De kroonlijst 29 ren, gebruikers en eigenaars. Het verheugt mij dat dankzij de expertise van de Stadswinkel,
Le jardinet de façade 30 Het geveltuintje 30 deze brochure iedereen wegwijs maakt in de materie van de voorgevel en al haar kenmer-
kende elementen en dat zij een concreet hulpmiddel voor de particulieren zal zijn in hun
Permis ou pas permis ? Wel of geen vergunning ? renovatie- en onderhoudsplannen
Les règles d’urbanisme 31 Stedenbouwkundige regels 31
Cécile Jodogne
Orientation bibliographique 32 Bibliografie 32 Wnd Burgemeester
Colophon 32 Colofon 32 Schepen van stedenbouw, stadsrenovatie en erfgoed 1

3. Schaerbeek en quelques styles Schaarbeek in enkele stijlen
« La façade d’une maison n’appartient pas à celui qui l’habite, « De gevel van een huis behoort niet toe aan degene die het bewoont,
mais à celui qui la regarde ». Lao -Tseu maar aan degene die ernaar kijkt ». Lao -Tseu
Reconnaissez-vous
votre façade ?
Herkent u L a maison construite sur parcelle étroite constitue l’unité de base de l’urbanisation Het huis gebouwd op een smal perceel vormt de basiseenheid van de verstedelijking van
Brussel. Op het einde van de 19de eeuw en aan het begin van de 20ste eeuw wakkert het ver-
uw gevel ? de Bruxelles. À la fin du XIXe siècle et au début du XXe siècle, le souhait de chaque pro-
priétaire de personnaliser sa façade stimule l’inventivité décorative des architectes et langen van elke eigenaar om aan zijn gevel een persoonlijk karakter te geven, de decoratieve
le savoir-faire des artisans. La porte d’entrée, les fenêtres, le balcon, la bretèche, la cor- vindingrijkheid van de architecten en de knowhow van de ambachtslui aan. De voordeur, de
niche, chaque élément architectural participe à l’effet d’ensemble de la façade, souvent vensters, het balkon, de erker, de kroonlijst, elk architecturaal element participeert in het
conçue comme une véritable œuvre d’art. C’est durant cette période particulièrement totaaleffect van de gevel, die dikwijls een echt kunstwerk is. Het is gedurende deze bijzonder
féconde que Schaerbeek a connu l’essentiel de son développement. La commune offre creatieve periode dat Schaarbeek zijn fundamentele ontwikkeling heeft gekend. Bijgevolg biedt
de ce fait un panorama complet de l’évolution de la maison bruxelloise et du petit de gemeente een volledig overzicht van de evolutie van het Brusselse huis en van het kleine
immeuble à appartements jusqu’à la Seconde Guerre mondiale. flatgebouw tot aan de Tweede Wereldoorlog.
Les pages qui suivent proposent quelques points de repères stylistiques qui aideront De hierop volgende bladzijden geven enkele stilistische oriëntatiepunten die eenieder kunnen
tout un chacun à découvrir à quelle « famille » appartient sa façade. La notion de famille helpen om te ontdekken tot welke « familie » zijn gevel behoort. Het begrip familie moet
est cependant à prendre au sens large. evenwel in ruime zin worden opgevat.
Dans une même façade, des emprunts aux styles anciens (Antiquité classique, Moyen In eenzelfde gevel kunnen ontleningen aan oude stijlen (Klassieke Oudheid, Middeleeuwen,
Âge, Renaissance, Baroque, Louis XV, Louis XVI…) peuvent côtoyer joyeusement des Renaissance, Barok, Lodewijk XV, Lodewijk XVI…) vrolijk samengaan met vormen uit de periode
formes de la période 1900 (Art nouveau) ou des années 1920 (Art Déco). Les façades 1900 (art nouveau) of van de jaren 1920 (art deco). De modernistische gevels doen zelf zelden
2 modernistes, elles-mêmes, renoncent rarement aux séductions du décor. afstand van de verleidingen van de versieringen. 3

4. Néoclassicisme
Modillon
Modillon
Couvercle
Formées de maçonneries de brique de trou
de boulin
recouvertes d’un enduit peint dans Deksel van
steigergat
un ton clair, les façades néoclassi-
ques se caractérisent par une grande
simplicité. La qualité de leur dessin
repose avant tout sur l’équilibre des
Corniche
Barre d’appui
proportions. La façade comprend en Kroonlijst
Steunleuning
général trois niveaux délimités par Frise
des bandeaux de pierre. Elle est cou- Fries
Linteau bombé
ronnée par une corniche inspirée de Gewelfde latei
celle du temple grec. Chaque niveau
Encadrement mouluré
est rythmé par trois baies de largeur Lijstwerk
égale. Les divisions légères des châs-
sis de fenêtre complètent avec Appui de fenêtre
sobriété la composition de la Vensterdorpel
façade.
Le néoclassicisme privilégie l’unité
d’ensemble plutôt que la mise en
valeur de chaque façade individuelle. Fenêtre à double
t Rue de Locht - Lochtstraat.
Il est associé à des rues au tracé rec- ouvrant et imposte fixe
bewegende
Venster met bewegende
tiligne qui caractérisent les premières vleugels en
Neoclassicisme
vast bovenlicht
phases de développement de Schaer-
beek au milieu du XIXe siècle. Ce style Balcon à garde-corps
métallique De neoklassieke gevels van baksteenmetselwerk dat in een lichte tint bepleisterd en geverfd is, worden gekenmerkt door
connaît des prolongements jusqu’à Balkon met metalen
een grote eenvoud. De kwaliteit van hun tekening berust vóór alles op het evenwicht in de verhoudingen. De gevel bestaat
borstwering
la fin du XIXe siècle à travers des mai- meestal uit drie niveaus die door stenen lijsten zijn afgebakend. Hij wordt bekroond met een kroonlijst geïnspireerd op
Bandeau
sons de style néoclassique tardif. die van de Griekse tempel. Elk niveau wordt geritmeerd door drie muuropeningen van gelijke breedte. De lichte verdelingen
Gladde lijst
Consoles
van de vensterramen vervolledigen op sobere wijze de gevelcompositie.
Aire de diffusion Consoles Het neoclassicisme geeft veeleer de voorrang aan het geheel dan elke individuele gevel te benadrukken. Deze stijl kent
La majorité des rues comprises entre verlengingen tot aan het einde van de 19de eeuw doorheen de huizen in een late neoklassieke stijl. Veel van deze huizen
la Gare du Nord, L’Eglise Royale werden door aannemers-ontwerpers gebouwd.
Sainte-Marie et l’Hôtel communal :
Soubassement
rue de Brabant, rue Royale Sainte- Ondermuur Verspreidingsgebied
Marie, avenue Rogier, rue des Palais, De meeste straten tussen het Noordstation, de Koninklijke Sinte-Mariakerk en het Gemeentehuis : Brabantstraat,
4 chaussée de Haecht… p Rue Royale Sainte-Marie 201 - Koninklijke Sinte-Mariastraat 201. Koninklijke Sinte-Mariastraat, Rogierlaan, Paleizenstraat, Haachtsesteenweg… 5

5. Éclectisme Eclecticisme
u
À partir des années 1870, le néoclassicisme laisse progressivement Balcon à garde-corps Vanaf de jaren 1870 maakt het neo-
en fer forgé,
la place à une architecture qui puise son inspiration dans les styles rue Rubens 79. classicisme geleidelijk plaats voor een
Balkon met smeed-
du passé de la Belgique. Quelques façades font référence à un seul ijzeren borstwering,
architectuur die haar inspiratie put uit
style, mais dans la plupart des cas, il s’agit d’une interprétation libre Rubensstraat 79. de stijlen van het verleden van België.
au départ de sources variées, d’où le terme « éclectisme ». Enkele gevels verwijzen naar één
L’une des tendances les plus en vogue est le style dit « néo-Renaissance enkele stijl, maar meestal gaat het
flamande » qui s’inspire des façades des XVIe et XVIIe siècles. Les Épis de faîtage om een vrije interpretatie vanuit
parements alternent brique, pierre bleue et pierre blanche. La mul- Nokspitsen uiteenlopende bronnen, vandaar de
tiplication des balcons et l’apparition des bretèches rompent la term « eclecticisme ».
Lucarne à croupe
planéité des façades, tandis que des lucarnes évoquant les anciens u Dakkapel met Een van de tendensen die het meest
Bretèche schilddak
pignons donnent aux bâtiments une silhouette de plus en plus ani- (ou bow-window),
in trek is, is de zogenaamde « Vlaamse
mée. Chaque façade est personnalisée et participe cependant à un rue Verhas 38. Lucarne-pignon neorenaissance » stijl, geïnspireerd
Erker Dakvenster
ensemble parfaitement orchestré. Les maisons de cette époque (of bow-window), op de gevels van de 16de en 17de
Verhasstraat 38.
sont généralement pourvues d’un niveau de cuisine-cave. eeuw. De parementen wisselen af
Arc
Boog met baksteen, blauwe steen en witte
Aire de diffusion steen. De toename van het aantal
Quartiers de l’Hôtel communal, Huart Hamoir, Dailly ou Linthout, balkons en het verschijnen van erkers
avenue Louis Bertrand… breken de vlakheid van de gevels,
Balcon à garde-corps terwijl dakkapellen die doen denken
métallique
Balkon met metalen aan de oude topgevels, de gebouwen
borstwering
een hoe langer hoe meer levendig sil-
Place Colignon. houet geven. Elke gevel heeft een
Colignonplein. Consoles
Photo / foto © Schaack - de Pange.
Consoles eigen karakter en participeert toch
q
Baie d’imposte
aan een perfect geharmoniseerd
Bovenvenster geheel. De huizen van deze periode
Fenêtre vénitienne zijn doorgaans uitgerust met een
(à trois divisions)
Venetiaans venster kelder-keukenverdieping.
(met drie
onderverdelingen)
Verspreidingsgebied
Fenêtre de cuisine-cave
Venster van kelderkeuken Wijken van het Gemeentehuis,
Soubassement
Huart Hamoir, Dailly of Linthout,
Ondermuur Louis Bertrandlaan…
6 p Rue des Ailes 82 - Vleugelsstraat 82. 7

6. Art nouveau Art nouveau
Gustave Strauven, boulevard Lambermont 150.
Gustave Strauven, Lambermontlaan 150.
La construction de l’hôtel Tassel par Victor Horta en 1893 est De bouw van het Tasselhuis door Victor Horta in 1893 wordt beschouwd als de geboortedatum van de art nouveau. In
considérée comme la date de naissance de l’Art nouveau. Dans dit bouwwerk - waarvan het Autrique-huis, enkele maanden eerder afgewerkt in Schaarbeek, een voorproefje geeft -
cette œuvre - que préfigure la maison Autrique achevée quel- wijzigt Horta radicaal het gangbare grondplan van het burgerhuis door het rond een lichtbron in te richten. Hij neemt
ques mois plus tôt à Schaerbeek - Horta révolutionne le plan tegelijkertijd een volledig nieuwe decoratieve woordenschat in gebruik, geïnspireerd op de plantenwereld. Horta, evenals Paul
de la maison bourgeoise en l’organisant autour d’un puits de Hankar en Henry Van de Velde, de twee andere grote baanbrekers van de art nouveau beweging, zullen gedurende een
lumière. Il inaugure en même temps un vocabulaire décoratif tiental jaren een echte explosie van talent binnen een hele generatie jonge architecten doen ontstaan. Onder hen hebben Henri
entièrement neuf inspiré par le monde végétal. Horta, ainsi Jacobs, Gustave Strauven en Frans Hemelsoet hun stempel gedrukt op het aanzien van Schaarbeek. Al snel verspreidt de
que Paul Hankar et Henry Van de Velde, les deux autres grands art nouveau zich tot de gangbare architectuur waarin hij zich manifesteert in de vorm van zeer bekoorlijke decoratieve
initiateurs du mouvement Art nouveau, susciteront durant une details : de lijn met « zweepslag » van een siersmeedwerk, de bloemmotieven van een sgraffito, van een versiering van
dizaine d’années une véritable explosion de talents au sein de geëmailleerde keramiek, van een glasraam…
toute une génération de jeunes architectes. Parmi ceux-ci,
Henri Jacobs, Gustave Strauven et Frans Hemelsoet ont mar- Verspreidingsgebied
qué la physionomie de Schaerbeek. Rapidement, l’Art nouveau Louis Bertrandlaan, Eugène Demolderlaan, Maarschalk Fochlaan, Prinses Elisabethlaan…
influence l’architecture courante dans laquelle il se manifeste
Céramique émaillée, rue Jenatzy 5 - Geëmailleerde keramiek, Jenatzystraat 5.
sous la forme de détails décoratifs pleins de charme : la ligne q
en « coup de fouet » d’une ferronnerie, les motifs floraux d’un
sgraffite, d’un décor de céramique émaillée, d’un vitrail…
Aire de diffusion
Avenues Louis Bertrand, Eugène Demolder, Maréchal Foch,
Princesse Elisabeth…
Vitrail, rue Renkin 90. Fer forgé, boulevard Lambermont 150.
u
Glasraam, Renkinstraat 90. Smeedijzer, Lambermontlaan 150.
Sgraffite, Paul Cauchie, avenue Sleeckx 31. q
Sgraffito, Paul Cauchie, Sleeckxlaan 31.
q Photo / foto © Schaack - de Pange.
8 9

7. Beaux-Arts Cottage
Beaux-Arts Cottage
À partir de 1905, les grands styles français des XVIIe et XVIIIe siècles constituent une nouvelle source d’inspiration sous Le terme anglais « cottage » fait référence à une petite mai- De Engelse term « cottage » verwijst naar een klein
l’influence de l’Ecole des Beaux-Arts de Paris. Ce style touche les grands monuments - Palais du Cinquantenaire, Musée son de campagne. Au cours de la seconde moitié du XIXe landhuis. Tijdens de tweede helft van de 19de eeuw heeft
de Tervueren - mais est rapidement adopté aussi par la maison particulière. Les immeubles Beaux-Arts se caractérisent siècle, l’Angleterre a développé une conception nouvelle Engeland een nieuw begrip van wooncomfort ontwikkeld.
par un goût prononcé pour la pierre de France, souvent imitée au moyen d’enduits simili. Les façades s’ornent d’un riche du confort de l’habitation. L’architecture « cottage » s’ins- De « cottage » architectuur inspireert zich op de principes
décor sculpté et sont généreusement ajourées de fenêtres aux élégantes divisions de petits-bois. Ce style connaîtra encore pire des principes de l’architecture rurale traditionnelle. Elle van de traditionele landelijke architectuur. Ze vermijdt
de beaux jours après la Première Guerre mondiale dans le domaine de la maison unifamiliale, mais aussi dans celui des évite les références aux styles historiques. On observe une verwijzingen naar historische stijlen. Men ziet een
immeubles à appartements qui rencontrent un succès croissant à partir des années 1920. présence marquée du bois dans les façades. L’influence du uitgesproken aanwezigheid van hout in de gevels. De
cottage anglais se fait sentir chez nous dans la construc- invloed van de Engelse cottage laat zich bij ons voelen in
Aire de diffusion tion de villas à trois ou quatre façades dès la fin du XIXe de bouw van villa’s met drie of vier gevels vanaf het einde
Avenues Eugène Demolder, Eugène Plasky, Milcamps, siècle, parallèlement au développement de l’Art nouveau. van de 19de eeuw, parallel aan de ontwikkeling van de art
Huart Hamoir, boulevard Lambermont… L’intérêt pour ce style se renforce encore au début des nouveau. De belangstelling voor deze stijl neemt nog toe
années 1920, lorsque, toujours sous l’influence anglaise (et in het begin van de jaren 1920, wanneer, nog steeds onder
hollandaise), s’implante en Belgique le mouvement des de Engelse (en Hollandse) invloed, in België de beweging
t
Léon Janlet, rue Artan 83. cités-jardins qui répond au manque cruel de logements à van de tuinwijken ingang vindt als antwoord op het
Léon Janlet, Artanstraat 83. bon marché. schromelijk tekort aan goedkope woningen.
Vanaf 1905 vormen de grote Franse stijlen van de 17de
en 18de eeuw een nieuwe inspiratiebron onder invloed Aire de diffusion Verspreidingsgebied
van de Ecole des Beaux-Arts de Paris. Deze stijl bereikt Quartier des Fleurs, cités-jardins Terdelt et Chômé, Bloemenwijk, tuinwijken Terdelt en Chômé, Generaal
de grote monumenten - Jubelparkpaleis, Museum van boulevard Général Wahis, avenue Ernest Cambier… Wahislaan, Ernest Cambierlaan…
Tervuren - maar wordt ook snel overgenomen door de J. Van der Erg, maison du peintre René Magritte, rue des Mimosas 97, 1924. Charles Roulet, Cité Terdelt, rue du Tilleul 180-184, 1922.
J. Van der Erg, huis van de schilder René Magritte, Mimosasstraat 97, 1924. Charles Roulet, Terdeltwijk, Lindestraat 180-184, 1922.
particuliere woning. De Beaux-Arts gebouwen worden q q
gekenmerkt door een uitgesproken smaak voor de
Franse steen, vaak geïmiteerd door middel van simili-
bepleistering. De gevels zijn verfraaid met een
weelderig gesculpteerde versiering en zijn rijkelijk open-
gewerkt met vensters met sierlijke verdelingen van
glasroeden. Deze stijl zal nog mooie dagen kennen na
de Eerste Wereldoorlog op het gebied van de eengezinswo-
ning, maar ook op dat van de appartementsgebouwen die
vanaf de jaren 1920 een toenemend succes kennen.
Verspreidingsgebied
Photo / foto © Schaack - de Pange.
Eugène Demolderlaan, Eugène Plaskylaan, Milcamps-
10 laan, Huart Hamoirlaan, Lambermontlaan… 11

8. Art Déco Art deco
L’Exposition Universelle des Arts Décoratifs et Industriels de Paris en 1925 voit la reconnaissance officielle de l’Art Déco. De Exposition Universelle des Arts Déco-
Ce style se manifeste en réalité dès le début des années 1920. Durant une dizaine d’années, il marque de son empreinte ratifs et Industriels te Parijs in 1925 is
des milliers de façades de maisons et d’immeubles à appartements bruxellois. Il se caractérise par un nouveau type de getuige van de officiële erkenning van
décor architectural basé sur une forte géométrisation des motifs. Ceux-ci peuvent être abstraits (triangles, spirales, ondu- de art deco. Deze stijl manifesteert zich
lations…) ou se rattacher au monde du in werkelijkheid vanaf het begin van de
vivant : corbeilles de fruits ou de fleurs for- jaren 1920 en drukt gedurende een
tement stylisées, figures animales... tiental jaren zijn stempel op duizenden
L’Art Déco apprécie particulièrement les gevels van Brusselse huizen en
jeux de textures et de couleurs des maté- appartementsgebouwen. Hij wordt
riaux. Il combine la brique, l’enduit simili, gekenmerkt door een nieuw type van
le granito (enduit à base de marbre architecturaal decor, gebaseerd op een
concassé), le cimorné (enduit à base de sterk geometrisch karakter van de
grenaille de verre coloré). La couleur des motieven. Deze kunnen abstract zijn
menuiseries extérieures fait souvent appel (driehoeken, spiralen, golvingen...) of
p
à des tons affirmés (rouge, vert, noir, Jean Coppieters, rue Henry Villard 17-19, 1925. in verband staan met de wereld van het
Jean Coppieters, Henry Villardstraat 17-19, 1925.
jaune…). L’Art Déco donne une place par- levende : sterk gestileerde fruit-of
ticulière au vitrail et au fer forgé. bloemenkorven, dierenfiguren... De art
t
Décor floral, avenue Paul Deschanel 58. deco schenkt in het bijzonder aandacht
Bloemmotief, Paul Deschanellaan 58.
Aire de diffusion Photo / foto © Schaack - de Pange. aan het spel van texturen en kleuren
Avenue Paul Deschanel, boulevard Lam- van de materialen. Hij combineert de
bermont, quartier des Fleurs, avenue des baksteen, simili-bepleistering, granito
Vitraux, avenue Latinis 21.
Cerisiers, square Vergote… Glasramen, Latinislaan 21. (pleisterwerk op basis van vergruisd-
u q
Avenue Paul Deschanel 72.
marmer), cimorné-bepleistering
Paul Deschanellaan 72. (op basis van gekleurde glaskorrels).
Garde-corps en fer forgé. De kleur van het buitenschrijnwerk
Smeedijzeren borstwering.
q doet vaak een beroep op uitgesproken
kleuren (rood, groen, zwart, geel…).
De art deco geeft een bijzondere plaats
aan het glasraam en het smeedijzer.
Verspreidingsgebied
Deschanellaan, Lambermontlaan,
Bloemenwijk, Kerselarenlaan, Vergote-
12 plein… 13

9. Modernisme Un patrimoine à dorloter…
Modernisme Een te koesteren erfgoed…
L’architecture moderniste naît dans les années 1920, à la
même époque que l’Art Déco. Les architectes modernistes
De modernistische architectuur ontstaat in de jaren 1920, in
hetzelfde tijdperk als de art deco. De modernistische archi-
Votre façade Le nettoyage, la remise en peinture et les
petits travaux de réparation permettent
Schoonmaken, herschilderen en kleine
herstellingswerken maken het mogelijk
prônent un rejet radical des références aux styles du passé. tecten loven een radicale afwijzing van de verwijzingen naar a besoin de conserver des éléments devenus irrem- om vandaag onvervangbaar geworden
Ils se fixent des règles constructives nouvelles : toitures de stijlen uit het verleden. Ze leggen nieuwe constructieve plaçables aujourd’hui. La recherche du onderdelen te behouden. Het streven naar
plates, fenêtres horizontales permises par l’usage du béton regels vast : plat dak, horizontale vensters mogelijk door het d’entretien ? matériau « sans entretien » et la volonté « onderhoudsvrije » materialen en de wil
armé, suppression de l’ornement. En pratique, les princi- gebruik van gewapend beton, afschaffing van het ornament. d’adapter les immeubles anciens à de om oude gebouwen aan te passen aan
pes du modernisme seront rarement appliqués dans toute In de praktijk zullen de principes van het modernisme zelden nouvelles normes produisent souvent des nieuwe normen leiden vaak tot « valse
leur rigueur à l’habitation privée à Bruxelles. La plupart du in heel hun striktheid worden toegepast in de privé-woning « fausses notes » qui troublent notre per- noten » die onze perceptie verstoren van
temps, la façade s’agrémente de détails ornementaux prin- in Brussel. Meestal wordt de gevel versierd met ornementele ception de la façade et de l’ensemble een gevel en van het geheel dat hij vormt
cipalement d’inspiration Art Déco. Dans les années 1930 details die hoofdzakelijk geïnspireerd zijn op de art deco. In qu’elle forme avec ses voisines. Il est utile met zijn buren. Belangrijk om te weten is
les tendances modernistes gagnent du terrain. Le mouve- de jaren 1930 winnen de modernistische tendensen terrein. de rappeler que les travaux qui modifient dat werken die het architecturale uitzicht
ment ne connaîtra cependant réellement le succès qu’après De beweging zal evenwel maar echt succes kennen na de l’aspect architectural d’un bâtiment van een gebouw veranderen de aanvraag
la Seconde Guerre mondiale et à Bruxelles, en particulier, Tweede Wereldoorlog en in Brussel, in het bijzonder, ten tijde nécessitent l’introduction d’une demande van een stedenbouwkundige vergunning
au moment de l’Exposition Universelle de 1958. van de Wereldtentoonstelling van 1958. de permis d’urbanisme (voir p.31). vereisen (zie p. 31).
Aire de diffusion
Années 20 et 30 : quartier des Fleurs, quartier Diamant…
Verspreidingsgebied
Jaren 20 en 30 : Bloemenwijk, Diamantwijk…
Heeft La façade de gauche a subi des travaux de
rénovation inadéquats : mise en peinture des
briques initialement non-peintes; remplace-
De gevel links heeft inadequate renovatiewerken
ondergaan : schilderen van de oorspronkelijk niet-
geschilderde bakstenen, vervanging van het
Années 50 et 60 : abords des boulevards Léopold III et Jaren 50 en 60 : omgeving van Leopold III-laan en van de uw gevel ment des menuiseries extérieures par des
modèles en aluminium sans rapport avec
l’aspect des éléments originaux.
buitenschrijnwerk door modellen in aluminium
zonder verband met het uitzicht van de
oorspronkelijke elementen.
Reyers, quartier des Jardins… Reyerslaan, Tuinenwijk…
onderhoud Photo / foto © CRMS - Philipe de Gobert.
nodig ?
Photo / foto © Schaack - de Pange.
t
Avenue des Jacinthes 19, vers 1930.
Hyacintenlaan 19, rond 1930.
14 15

10. Les matériaux de parement
Parementmaterialen
FAÇADES A PEINDRE : GEVELBESCHILDERING : FAÇADES A NETTOYER : GEVELREINIGING :
ANNONCER LA COULEUR… KLEUR BEKENNEN… ATTENTION, PEAUX FRAGILES ! OPGELET, GEVOELIGE HUID !
Les travaux de peinture concernent principalement les De schilderwerken hebben vooral betrekking op de neoklas- Il est illusoire de croire qu’une façade peut retrouver son Het is een illusie te denken dat een gevel zijn oorspronkelijk
façades néoclassiques protégées par un enduit composé sieke gevels die beschermd worden door een bepleistering aspect d’origine, car le temps y a laissé sa marque et les aanzicht kan herkrijgen, want de tijd laat zijn sporen na en
de mortier à la chaux. La qualité et la durabilité de l’inter- samengesteld uit kalkmortel. De kwaliteit en de duur- matériaux ont acquis une patine. Aussi le nettoyage doit-il de materialen zijn verweerd. Daarom moet door de reiniging
vention dépendront du soin apporté aux travaux zaamheid van de ingreep zullen afhangen van de zorg voor permettre d’obtenir un état suffisant de propreté tout en een voldoende staat van netheid worden verkregen, waarbij
préparatoires : grattage, dépoussiérage, réparation des fis- de voorbereidende werken : afkrabben, stofvrij maken, évitant une trop grande altération des matériaux. Le choix een te grote verandering van de materialen wordt verme-
sures. La remise en peinture d’une façade conduit herstellen van scheuren. Bij het herschilderen van een gevel d’une technique de nettoyage appropriée est délicat. Il den. De keuze van een reinigingstechniek is delicaat en zal
inévitablement à s’interroger sur le choix de la couleur. La moet men onvermijdelijk nadenken over de keuze van de dépendra de plusieurs facteurs : le type de matériaux à net- van meerdere factoren afhangen : het type van te reinigen
règle qui prévaut à Bruxelles est l’emploi de tons clairs qui kleur. De regel die in Brussel de overhand heeft, is het toyer (poreux ou lisse, dur ou tendre) ; le degré materiaal (poreus of effen, hard of zacht…) ; de graad van
offrent l’avantage de donner une grande luminosité aux gebruik van heldere tonen, die het voordeel hebben dat ze d’encrassement de la façade… Comme les façades asso- vervuiling van de gevel… Aangezien gevels dikwijls
enfilades de rues. Le choix de couleurs qui s’écartent de ce aan de huizenrijen een grote klaarheid verlenen. Kiest men cient fréquemment des matériaux différents, il peut être verschillende materialen in zich verenigen, kan het nodig
principe nécessite l’obtention d’un permis d’urbanisme. voor kleuren die afwijken van dit basisprincipe, dan is een nécessaire de combiner plusieurs méthodes de nettoyage. zijn verschillende reinigingsmethodes te combineren.
stedenbouwkundige vergunning vereist.
Un échafaudage posé au sol permet un La façade de gauche a été nettoyée à l’aide d’une Un nettoyage à l’aide d’une méthode
travail de meilleure qualité qu’un méthode adaptée qui a remis en valeur le jeu des inadaptée peut endommager les matériaux
échafaudage suspendu. couleurs des matériaux. de manière irréversible.
Met een steigerconstructie op de grond is De gevel links werd gereinigd met behulp van een Reiniging met behulp van een onaangepaste
een betere kwaliteit van het werk mogelijk aangepaste methode die het kleurenspel van de methode kan de materialen onherroepelijk
dan met een hangstelling. materialen terug tot zijn recht heeft doen komen. beschadigen.
u q u
Une petite astuce
Le choix d’une peinture présentant une
bonne perméabilité à la vapeur d’eau
permet une conservation optimale des Une petite astuce
enduits de façade tout en limitant les Avant le démarrage des travaux,
risques de décollement de la peinture. demandez un essai de nettoyage
sur une surface limitée afin
Een goede raad de déterminer les paramètres
Door te kiezen voor een verf met goede de travail.
doorlaatbaarheid voor stoom is een
optimale bewaring van de gevelbepleiste- Een goede raad
ring mogelijk, waarbij het risico dat de verf Vraag vooraleer de werken
losgaat, wordt beperkt starten om een reinigingstest op
een kleine oppervlakte, om de
werkparameters te bepalen.
werkparameters te bepalen.
16 17

11. La porte d’entrée en bois De houten voordeur
LA CARTE DE VISITE DE LA MAISON HET VISITEKAARTJE VAN HET HUIS
Symbolisant à la fois l’accueil et la protection, la porte De voordeur, symbool van bescherming en gastvrijheid is een klein meesterwerkje waarin allerhande decoratieve details
constitue souvent un petit chef-d’oeuvre qui concentre des geconcentreerd zijn : brievenbus, deurkruk, slot, deurklopper, bel, smeedijzeren traliewerk… Doorgaans bevindt zich
détails décoratifs : entrée de boîte aux lettres, poignée de boven de bewegende deurvleugel, een vast gedeelte met glas in, dat bovenlicht genoemd wordt en natuurlijk licht in de
porte, serrure, heurtoir, sonnette, grille en ferronnerie… hal brengt. Ze zijn uit eik of grenen, zijn gevernist of geverfd en bestaan uit verticale stijlen en dwarsbalken waarin van
Habituellement, la partie ouvrante de la porte, le vantail, lijstwerk voorziene panelen gevat zijn. Een oude deur moet zelden vervangen worden. Mits regelmatig onderhoud kan
est surmontée d’une partie fixe vitrée, appelée imposte, qui ze een hele lange levensduur hebben. Ze kan ook helemaal uiteengehaald worden, waardoor verschillende reparaties
éclaire le hall d’entrée. En chêne ou en sapin, peinte ou ver- mogelijk zijn. Het is ook mogelijk om de thermische en akoestische isolatie van een oorspronkelijke deur te verbeteren
nie, la porte se compose de montants et de traverses qui en er een veiligheidsslot in te plaatsen.
enserrent des panneaux moulurés. Une porte ancienne doit
rarement être remplacée. Un entretien régulier lui confère Réparation de porte au moyen d’une greffe de bois pratiquée dans
le montant destiné à recevoir la serrure (menuiserie Cabay).
une très grande longévité. Les assemblages peuvent être Deurvleugel waarin een nieuw stuk hout is ingezet in de stijl Schaerbeek, rue des Pâquerettes 62.
waarin het slot komt (schrijnwerkerij Cabay). Schaarbeek, Madeliefjesstraat 62.
aisément démontés, ce qui permet différentes réparations.
q q
Il est également possible d’améliorer l’isolation thermique
et acoustique d’une porte d’origine et d’y placer une
serrure de sécurité.
u
Vantail de porte en cours de Schaerbeek, rue Jenatzy 7.
restauration (menuiserie Cabay). Schaarbeek, Jenatzystraat 7.
Deurvleugel in restauratie
(schrijnwerkerij Cabay).
q
Une petite astuce
L’arrêté ministériel du 20 avril 2007 fixe certaines
exigences au sujet des boîtes aux lettres.
Les obligations qui concernent les dimensions de
l’ouverture ne s’appliquent pas aux bâtiments mis en
service avant le 31 décembre 2007. Les jolies entrées
de boîtes aux lettres anciennes peuvent donc être
conservées !
Een goede raad
Het ministerieel besluit van 20 april 2007 stelt
bepaalde eisen vast met betrekking tot de
brievenbussen. De verplichtingen aangaande de
afmetingen van de opening zijn niet van toepassing
op de gebouwen die in gebruik zijn gesteld vóór
31 december 2007. De mooie kleppen van oude
brievenbussen kunnen dus bewaard blijven !
18 19

12. Le châssis de fenêtre en bois Het houten venster
LE REGARD DE LA FAÇADE … DE BLIK VAN EEN GEVEL…
Les fenêtres font pénétrer la lumière, offrent Vensters laten licht binnen, bieden uitzicht op de bui-
des vues vers l’extérieur, permettent l’aéra- tenomgeving, maken verluchten mogelijk en
tion, protègent de la pluie, du vent, du froid, beschermen tegen regen, wind, kou en lawaai. Maar
de la chaleur, du bruit… Au-delà de ces fonc- afgezien van hun praktische functies dragen ze ook bij
tions pratiques, elles participent à la tot de compositie van de gevel, door hun vormen, hun
composition de la façade par leurs formes, indeling en verdeling, de vorm van hun profielen en
leurs divisions, la mouluration de leurs profils, door de bijzondere eigenschappen van het glas dat erin
mais également par les qualités particulières zit : geblazen glas, glas met geslepen randen, gekleurd
de leurs vitrages : verre soufflé, glace biseau- glas, bedrukt glas, glas-in-lood… Binnen bepalen de
tée, verre coloré, verre imprimé, vitrail… vensters onze waarneming van de wereld rondom ons
À l’intérieur, les fenêtres déterminent notre en dragen ze bij tot de sfeer van de woning. Er bestaat
perception du monde environnant et partici- een hele waaier aan mogelijke ingrepen om bestaande
pent à l’ambiance de l’habitation. Une large vensters te behouden en er de thermische en akoestis-
palette d’interventions permet de conserver che prestaties van te verbeteren.
les fenêtres existantes tout en améliorant leurs
performances thermiques et acoustiques.
u
Fenêtres à deux ouvrants surmontés p Vensters met twee openslaande Châssis à guillotine,
d’une imposte fixe, vleugels en bovenlicht, Schaerbeek, avenue Paul Deschanel 20, vers 1920.
Schaerbeek, rue des Pâquerettes 60, Schaarbeek, Madeliefjesstraat 60, Guillotineraam,
vers 1900. rond 1900. Schaarbeek, Paul Deschanellaan 20, rond 1920.
Techniques d’amélioration des performances des fenêtres existantes : A Pose d’un survitrage. B Pose d’un second châssis. C Pose d’un vitrage feuilleté D Pose d’un double vitrage.
Technieken om de prestaties van bestaande vensters te verbeteren : Plaatsen van een voorzetraam. Plaatsen van een tweede raam. à basse émissivité. Plaatsen van dubbel glas.
Plaatsen van gelaagd glas
met lage emissie.
u A u B
Techniques qui préservent le vitrage d’origine.
Technieken die het oorspronkelijke glas bewaren.
u C u D
Techniques qui entraînent le remplacement du vitrage d’origine.
Technieken die de vervanging van het oorspronkelijke glas met zich meebrengen.
20 Dessin / tekening © Pierre Bertrand. 21

13. Châssis de fenêtre et porte métalliques
Metalen vensters en deuren
Châssis réalisés selon les techniques actuelles, mais LE FER ET LE VERRE IJZER EN GLAS
dont l’aspect extérieur est proche de celui des
châssis anciens, Forest, avenue Molière. L’Art nouveau introduit pour la première fois la porte métal- Met de art nouveau verschijnen de eerste metalen deuren
t
Vensters uitgevoerd volgens de huidige technieken lique dans la façade de l’habitation, mais c’est surtout in de gevels van woningen, maar vooral tijdens het inter-
maar waarvan het buitenaanzicht nauw aansluit bij
dat van de oude vensters, Vorst, Molièrelaan.
pendant l’entre-deux-guerres qu’elle connaît un essor bellum zal de metalen deur in appartementsgebouwen een
remarquable dans l’immeuble à appartements. Importé opmerkelijke bloei kennen. Het stalen raam, in de jaren 1920
d’Angleterre dans les années 1920, le châssis en acier uit Engeland geïmporteerd, zal al gauw een van de parade-
devient rapidement un des fleurons de l’industrie métal- paardjes worden van de Belgische metaalindustrie. Het
Une petite astuce
Lorsque vous peignez un châssis, donnez lurgique belge. Associés à la fenêtre horizontale, ses horizontale venster met zijn fijne profielen, draagt bij tot de
une couche en plus à l’intérieur qu’à minces profils contribuent aux lignes épurées de l’architec- sobere lijnvoering van de modernistische architectuur.
l’extérieur et optez pour une peinture
perméable à la vapeur d’eau. ture moderniste. Ces éléments peuvent souvent être Bestaande vensters kunnen vaak gerestaureerd worden. De
restaurés. Les techniques d’amélioration des performances technieken voor het verbeteren van de prestaties van hou-
Een goede raad
Wanneer u een raam verft, geef een présentées pour le châssis en bois sont également appli- ten vensters zijn ook toepasbaar bij staal.
extra laagje zowel aan de binnenkant
als aan de buitenkant, en kies voor een
cables au châssis en acier.
waterdampdoorlaatbare
waterdampdoorlaatbare verf.
Les portes et les châssis
métalliques présentent
une grande durabilité
lorsqu’ils sont bien
entretenus.
u
Metalen vensters en
deuren hebben als ze
goed onderhouden
worden een grote
duurzaamheid.
Une petite astuce
Photo / foto © AAC - Frederic Hossey. p La finesse des profils en acier ne peut être
Remplacement d’un jet d’eau obtenue à l’aide d’un autre matériau. Il existe
(atelier Henk Lutjeharms). aujourd’hui des châssis en acier à coupure
Une petite astuce Vervangen van een waterlijst thermique et à double vitrage.
Un mastic défectueux doit être renouvelé rapidement pour (atelier Henk Lutjeharms).
éviter des infiltrations d’eau dans le bois. Een goede raad
Dergelijke fijne profielen als bij staal zijn met
Een goede raad geen enkel ander materiaal te benaderen. Er
Een beschadigde stopverf moet snel vervangen worden om bestaan vandaag stalen vensters met thermische
waterinsijpeling in het hout te vermijden.
waterinsijpeling isolatie en dubbel glas.
isolatie en dubbel glas.
p
Saint-Gilles, avenue de la Jonction 2, 1937.
22 Sint-Gillis, Verbindingslaan 2, 1937. 23

14. Le balcon Het balkon
GARDE-CORPS EN FONTE OU EN FER FORGÉ ? BORSTWERING IN GIETIJZER OF IN SMEEDIJZER ?
Vers 1850, grâce à l’essor de la production industrielle de la fonte décorative, des balcons à garde-corps en métal Dankzij het succes van de industriële productie van decoratief gietijzer verschijnen rond 1850 aan de meeste Brusselse
commencent à apparaître sur la plupart des façades bruxelloises. Coulée dans un moule, la fonte permet la production gevels balkons met een metalen borstwering. Gietijzer dat in een vorm gegoten wordt maakt de serieproductie mogelijk
en série d’éléments ornementaux. Le matériau présente cependant un inconvénient : il est cassant. Les panneaux en fonte van decoratieve elementen. Het materiaal heeft wel één nadeel : het is breekbaar. De gietijzeren panelen worden daarom
sont donc assemblés dans un bâti en fer qui assure la solidité du garde-corps. À la fin du XIXe siècle, l’éclectisme d’inspiration geassembleerd in een ijzeren raamwerk dat de stevigheid van de borstwering moet garanderen. Tegen het einde van de
médiévale et ensuite l’Art nouveau remettent à l’honneur la production artisanale du fer forgé. Le métal utilisé est un fer 19de eeuw doen het middeleeuws geïnspireerde eclecticisme en vervolgens de art nouveau de ambachtelijke productie
très pur qui se prête à toutes sortes d’opérations de façonnage à chaud et à froid : cintrage, torsade… van smeedijzer heropleven. Het gebruikte materiaal is een zeer zuiver ijzer dat zich leent tot allerhande warme en koude
bewerkingen, zoals buigen en draaien…
Fonderie Nestor Martin,
Le garde-corps en fonte possède peu de résistance au
Album des Articles de Bâtiments et de Jardins, 1911.
choc. Il est donc absolument déconseillé de l’utiliser
Col. AAM, Bruxelles.
comme support à un échafaudage ou à un élévateur
u
extérieur.
Gieterij Nestor Martin,
t
Album des Articles de Bâtiments et de Jardins, 1911.
De gietijzeren borstwering is niet erg goed bestand
Col. AAM, Brussel.
tegen schokken. Het is daarom absoluut afgeraden
om er steigers of een goederenlift aan te bevestigen.
Le gonflement du métal sous l’effet de la rouille,
combiné au gel, provoque des cassures dans l’assise en
Détail d’un garde-corps en fer forgé, pierre. Un défaut de fixation du garde-corps représente
Schaerbeek, rue Jenatzy 5. un danger potentiel.
u
t
Detail van een smeedijzeren borstwering, Door het opzwellen van het metaal onder invloed van
Schaarbeek, Jenatzystraat 5. roest, in combinatie met het effect van de vorst, zal het
metaal loskomen op
de plaats waar het in
de steen verankerd
is. Een slechte
bevestiging houdt
een potentieel
gevaar in.
Une petite astuce
Protégez tout particulièrement les parties en fer
qui sont fixées dans la dalle de pierre bleue.
Een goede raad La main courante en bois participe à la protection de la
ferronnerie et à la sécurité du balcon. Après une période sans
Bescherm vooral de ijzeren delen die zijn
entretien, son remplacement est souvent indispensable.
vastgezet de natuursteen.
vastgezet in de natuursteen. t
De houten leuning draagt bij tot de bescherming van het
ijzerwerk en de veiligheid van het balkon. Na een periode
zonder onderhoud zal zich meestal een vervanging
24 opdringen. 25