Het Built Environment netwerk van CLICKNL trapte op 27 juni af met het evenement ‘Future Metropolis’. Aan de hand van de thema’s Shopping, Living, Energy en Transit, met bijbehorende voorbeeldprojecten, werd het debat gevoerd over nieuwe vormen van samenwerking tussen creatieve bedrijven, kennisinstellingen en overheid en tot welke inspirerende oplossingen voor de toekomstige stad dit kan leiden.

1. LIVING
Evert Kolpa (Van Bergen Kolpa Architecten)
Marjon van Meurs (Stadsontwikkeling, gemeente Rotterdam)
Marieke Hoekstra (Maatschappelijke Ontwikkeling,
gemeente Rotterdam)
INSPIRING PRACTICE

2. van
Bergen Kolpa
Architecten
NIO
stedelijk onderzoek
Familie-erf | Familie-hof | Familie-huis
CLICKNL | 27 juni 2014

3. Familie-Erf | Familie-Hof | Familie-Huis
Aanleiding | Veranderende zorg10 Het Grote Verhaal
De moestuin is gez
maar kost geld
N
et als Jetta Klijnsma kennen
ook wij wel een paar men-
sen met een moestuin. „De
groenten zijn vers en lek-
ker”, zegt schrijver en bio-
loog Maarten ’t Hart, eige-
naar van een moestuin aan huis in het
Zuid-Hollandse Warmond. „Je kunt auber-
gine, courgette, sla en tuinbonen vroeg
oogsten. Dan zijn ze nog klein. In de win-
kels worden bijvoorbeeld tuinbonen veel
te groot verkocht. De telers laten ze aan-
groeien om kilo’s te maken. Dat is niet lek-
ker, hoor. Hoe kleiner, hoe lekkerder.”
Een leuke hobby, zo’n moestuin. En in-
derdaad kun je er als geoefende amateur-
tuinder behoorlijk wat van oogsten. Maar
om nou te zeggen dat het goedkoop is, dat
je veel geld uitspaart door geen bezoek te
hoeven brengen aan de supermarkt, en dat
je een moestuin mooi kunt gebruiken als
een aanvullend pensioen zoals de PvdA-
staatssecretaris voor Sociale Zaken afgelo-
pen weekeinde beweerde in een interview
met het Algemeen Dagblad?
Nee.
Er is een tijd geweest dat volkstuinen een
rol hebben gespeeld bij de verheffing van
het volk, bij het opvoeden van bleke stads-
neusjes in Duitsland en Frankrijk bijvoor-
beeld anderhalve eeuw geleden. Ook heb-
ben een hoop mensen in barre tijden hun
dieet met de opbrengsten uit de volkstuin
kunnen aanvullen. In de voormalige DDR
bijvoorbeeld, waar in winkels vaak geen
groente en fruit te krijgen was, of in de laat-
ste dagen van de Sovjet-Unie. En als het
weer oorlog wordt, en een land wordt afge-
sloten van de buitenlandse aanvoer van
eerste levensbehoeften, dan zijn volkstui-
nen een waardevol alternatief voor de ge-
stokte aanvoer naar supermarkten. „Ten
tijde van de inval in Irak werden in Enge-
land de gevolgen van een mogelijke blok-
kade onderzocht, en daar kwam uit dat
volkstuinders vaak meer kennis in huis
hebben dan boeren, die vaak vooral afhan-
kelijk waren van één leverancier van poot-
en zaaigoed”, meldt voorzitter Chris Zijde-
veldvandelandelijkeorganisatievoorhob-
bytuinders,hetAVVN,waarruimtweehon-
derd volkstuinverenigingen in Nederland
bij zijn aangesloten. „Dat is ook het mooie
aan volkstuinders in andere delen van de
wereld: het zijn eigenlijk allemaal Aste-
rixenenObelixendiezichteweerstellente-
gen de macht van de grote concerns.”
Er is ook een tijd geweest dat je in Neder-
land een relatief groot deel van je inkomen
kwijt was aan voedsel. Maarten ’t Hart:
„Mijn vader had ook een moestuin. Dat
was zestig jaar geleden heel belangrijk.
Daar hebben wij veel baat bij gehad.” Maar
nu in Nederland? Waar het voedsel relatief
goedkoop is? Waar bovendien de beschik-
baarheid van voedsel veel groter gewor-
den? Waar je niet hoeft af te wachten of de
groentenman op zijn langsrijdende kar dit
keer bloemkolen heeft meegenomen?
Er zijn vele goede redenen om een volks-
tuin te beginnen, maar financiële redenen
zijn dat niet.
Ga maar eens praten met penningmees-
ter Ton Lathouwers van de volkstuinvere-
niging De Hoge Weide in Utrecht, midden
tussen de kantoorgebouwen in de wijk Pa-
pendorp. Lathouwers: „Voor het geld moet
je het niet doen”, zegt hij. De oogst valt sa-
men met die van de bedrijven. „Als de ge-
wassen klaar zijn, zijn ze in de winkels ook
spotgoedkoop. Als je hier een krop sla
oogst, ligt die op hetzelfde moment voor
29 cent bij de Lidl of de Aldi.”
En stel nu eens dat de overheid daadwer-
kelijk het werken in moestuinen voor
AOW’ers wil stimuleren, en alle gepensio-
neerden een lapje grond wil geven. Dan is
dat „ondoordacht”, zegt onderzoeker Jan
Willem van der Schans van Wageningen
Universiteit. „Als alle vitale gepensioneer-
den gaan tuinieren om hun AOW aan te vul-
len, dan hebben we heel wat grond nodig.
Dat kost dan de stedelijke ontwikkeling die
nu net weer op gang begint te komen waar-
schijnlijk ook veel.” Bovendien gaat de
staatssecretaris niet over stedelijke plano-
logie. Dus: „Nogal makkelijk om daar iets
over te roepen.”
Moestuinen zijn vooral gezond.
Uit onderzoek van omgevingspsycho-
loog en hoogleraar natuurbeleving in Gro-
ningen Agnes van den Berg bleek eerder
dat stedelingen met een volkstuin gezon-
der leven dan hun buren zonder volkstuin.
Ouderen hebben minder vaak gezond-
heidsklachten, gaan minder vaak naar hun
huisarts. „Volkstuinders zijn significant
meer tevreden met hun leven en voelen
zich ook nog eens significant minder een-
zaam dan even oude buren zonder volks-
tuin”, aldus dit onderzoek.
Van den Berg ontdekte eerder boven-
dien dat werken in een moestuin een effec-
tief middel is om stress te verminderen, al-
thans als je van tuinieren houdt. Wie na
een stressverhogende bezigheid een half
uur tuiniert heeft minder van het stress-
hormoon cortisol in zijn speeksel dan wie
een half uur lezend doorbrengt, binnen,
Tuinieren
De moestuin als onderdeel
van de oudedagsvoorziening.
Staatssecretaris Klijnsma van
de PvdA ziet er wel wat in.
Maar wat levert het zelf
verbouwen van groente en
fruit eigenlijk op?
Door onze redacteur
Arjen Schreuder
Het Utrechtse volkstuinencomplex De Hoge Weide. Hier worden groenten en fruit verbouwd voor de voedselbank. „Als je hoort hoe blij mensen zijn met onze groen
Als alle vitale
gepensioneerden
gaan tuinieren
om hun AOW aan
te vullen, dan
hebben we heel
wat grond nodig
Onderzoeker Willem
van der Schans
NRCHANDELSBLAD
DINSDAG 24 JUNI 2014 11
ezond...
zonder uitzicht op groen.
Dat brengt ons op nog een kanttekening
bij de suggestie van de staatssecretaris.
Want als tuinieren zo gezond is, redeneert
Maarten ’t Hart, dan blijven de ouderen
langer leven. „En dan moeten we met z’n
allen nog langer hun pensioenen uitbeta-
len. Dus ook om die reden is het een heel
domme opmerking.”
Enfin. Als staatssecretaris Klijnsma in
Nederland toch per se iets sociaals wilt
doen met moestuinen, kan ze misschien
een bezoekje brengen aan De Hoge Weide
in Utrecht. Daar schoffelen enkele leden
van de vereniging niet alleen hun eigen
groenten bij elkaar, maar is ook een aparte
tuin ingericht waarin een aantal leden ge-
zamenlijk groente teelt voor arme mensen.
Voor de voedselbank. Niet omdat klanten
van de voedselbank die spotgoedkope
broccoli niet kunnen betalen, maar omdat
verse producten vaak ontbreken in de pak-
ketten van de voedselbank. „Het is heel
dankbaar werk”, zegt beheerder Peter van
Burik van de voedselbanktuin. „Als je
hoort hoe blij mensen zijn met onze
groente, dan gaat er echt wel wat door je
heen.”
WACHTLIJSTEN
Ouderen hebben het te druk met andere zaken
KOSTEN/BATEN
37 eurobespaart Ton Lathouwers jaar-
lijks op de aankoop van aard-
appelen, groente en fruit. De
65-jarige penningmeester van
de Amateurs Tuindersvereni-
ging De Hoge Weide in Utrecht
heeft een dubbele tuin en haalt
daar jaarlijks ongeveer twee-
honderd kilo aardappelen van
af, tien weckpotten rabarber,
plus onder meer een hoeveel-
heid appels, peren, pruimen,
bonen, sla, radijs, courgette en
meloen.
Smakelijk is het allemaal zeker,
zegt Ton Lathouwers. Maar
goedkoop is het allerminst.
Lathouwers heeft berekend dat
hij er geld op toelegt.
500 eurostaanernamelijkjaarlijksaan
kostentegenover:dehuurvan
detuinendeaankoopvanzaad,
mest,nettenengereedschap.
Dearbeidsurenrekenthijna-
tuurlijknietmee.„Zegmaardat
ikjaarlijksongeveer450euro
kwijtbenaanmijntuin.”
DeNederlandsevolkstuin
heeftdelaatstejarenaanpo-
pulariteitgewonnen.Vijftien
jaargeledenwaserleegstand
maartegenwoordigzijnerweer
wachtlijsten.Hetislastigom
eenbetrouwbareschattingte
makenvanhettotaalaantal
moestuineninNederland.Maar
hetzullenertochalgauwtach-
tigduizendzijn,denkenzebijde
volkstuindersorganisatie
AVVN.Endanzijndemoestui-
nenvanruimwonendeboeren,
burgersenbuitenluiinhunei-
gentuinnognietmeegerekend.
De aanwas komt de afgelo-
pen jaren niet voor rekening
van de schoffelende pensio-
nado’s. Veel ouderen zijn te-
genwoordig zo fit en reislustig
dat een volkstuin hen niet trekt,
zeggen ze bij volkstuinvereni-
gingen. Wie een groententuin
heeft, moet daar wekelijks al
gauw 10 uur werk in steken, en
die tijd hebben ouderen tegen-
woordig niet meer. De moder-
ne oudere gaat liever fietsen en
een buitenlands reisje maken,
en wil niet naar de tuin moeten.
Nee, het zijn vooral jonge va-
ders en moeders die de
moestuinen bevolken, zegt
voorzitter Zijdeveld van de
AVVN. „Veel vrouwen met ge-
zinnen die liever hun eigen
groenten en fruit eten dan ge-
netisch gemanipuleerde pro-
ducten vol chemicaliën.”
Ook Turkse en Marokkaanse
mensen nemen nogal eens
een moestuin. Deze bevol-
kingsgroepen, die veelal een
agrarisch verleden in het land
van herkomst hebben, vinden
het niet meer dan logisch om
zelf groenten en fruit te verbou-
wen. Bovendien zijn ze dan ver-
zekerd van groenten die in Ne-
derland niet altijd makkelijk te
verkrijgen zijn. Zonder te willen
generaliseren, bestaat de in-
druk dat Turken en Marokka-
nen goede telers zijn. „Bij mij
blijven de bonen vaak klein of
zijn ze opgegeten door muizen.
Maar bij hen groeien ze heel
hard”, zegt Ton Lathouwers van
volkstuinvereniging De Hoge
Weide in Utrecht.
ente, dan gaat er echt wel wat door je heen”, zegt beheerder Peter van Burik.
FOTO’SRIENZILVOLD

4. Familie-Erf | Familie-Hof | Familie-Huis
Ambitie | Balans Familie-Wonen
Wonen
Sociale ruimteLandschap

5. Familie-Erf | Familie-Hof | Familie-Huis
Schema Familiehuis
Schema Familiehuis
Hoe kan onze huisvesting zich aanpassen aan veran-
derende woonbehoefte van gezinnen en ouderen?

6. Referentieproject | Familiehuis Italië
Familiehuis in Italië waarin private ruimte zijn gegroepeerd rond een collectieve multifunctionele ruimte.

7. Familie-Erf | Familie-Hof | Familie-Huis
Locatie | Familie-Huis MatrixFamilie - erf | Familie - hof | Familie - huis
Locatie Eigendom Situatie Ligging Type
Oostvoorne, Landje van Paul agrarisch dorps erf
Oostvoorne, Duinhuis herbestemming dorps huis
Brielle, Vestingzone Gemeente Brielle nieuwbouw suburbaan hof
Zuidland, Terpen Gemeente Bernisse vrije kavel suburbaan erf
Rotterdam, Coolhaven Gemeente Rotterdam/Era Contour nieuwbouw stedelijk hof gestapeld
Rotterdam, Woonstad Gemeente Rotterdam/Woonstad herbestemming stedelijk stadsblok
SNEAK PREVIEW

8. Familie-Erf | Familie-Hof | Familie-Huis
Referentieproject | Familiehuis Ede | Fam Blaak-Rommerts

9. Familie-Erf | Familie-Hof | Familie-Huis
Referentieproject | Stedelijke gezinnen | Zelter Strasse 5, Berlijn
Zanderroth Architekten

10. Familie-Erf | Familie-Hof | Familie-Huis
Referentieproject | Stedelijke gezinnen | Ritterstrasse 50, Berlijn
Ifau + Jesko Fezer/Heide & Von Beckerath Architekten

11. Familie-Erf | Familie-Hof | Familie-Huis
Referentieproject | Stedelijke gezinnen en ouderen | Grimmstrasse 12, Berlijn
Graetz-Architekten, Berlijn

12. Familie-Erf | Familie-Hof | Familie-Huis
Referentieproject | Meerlaagse entree | Spoordriehoek, Rotterdam
van Bergen Kolpa Architecten

13. Familie-Erf | Familie-Hof | Familie-Huis
Referentieproject | Communities
De Molen van Rotselaar (BE) 12 Wooneenheden met gemeenschappelijke binnenplaats, tuin & moestuin.

14. Familie-Erf | Familie-Hof | Familie-Huis
Referentieproject | Gezinnen en ouderen | Co-Housing Hoogvliet
Zanderroth Architekten

15. Binnenstedelijk woonhof, Keulen
Referentieproject | Stedelijk wonen | Woonhof Keulen

16. Familie-Erf | Familie-Hof | Familie-Huis
Team
Startpunt van het denken is niet de zorgvraag, maar een samenlevingsvraag waarin de
zorg op een natuurlijke en vanzelfsprekende manier kan worden verleend. Om tot een
ontwerp en ontwikkeling van een Familie-Huis te komen is kennis nodig van de volgende
disciplines en partijen:
Stedenbouw
Juurlink + Geluk, Stedenbouw en Landschap, Cor Geluk
Hoe is het familiehuis gelegen ten opzichte van de stad? Op welk ruimtelijk netwerk sluit
het aan? Hoe zijn de woningen ten opzichte van elkaar gelegen? Wat is de betekenis van
de tussenruimte? Wat zijn kansrijke ontwikkellocaties?
Architectuur
Van Bergen Kolpa Architecten, Evert Kolpa
Juli Architecten, Pim van der Ven
Hoe zien de woningen eruit in een urbane, sub-urbane en rurale setting eruit? Hoe ont-
werp je flexibiliteit? Hoe ontwerp je collectiviteit? Op welke wijze past het Familie-Huis
in transformatie en hergebruik van bestaande gebouwen? Krijgt het Familie-Huis de
schaal tussen een gezinswoning en seriematige woningbouw?
Sociologie
Socioloog en stedelijk onderzoeker, Ivan Nio
Wanneer ontstaan groepsgrootten die een meerwaarde opleveren in een buurtschap van
Familie-Huizen? En wat is privaat en wat is collectief? Hoe richt je een gemeenschap in?
Hoe zet je bewonersgroepen op? Wat zijn relevante buitenlandse voorbeelden?
Zorglevering en financiering
Haute Equipe Partners in Public, Frans Lustermans
Wat zijn aannemelijke zorgscenario’s? Welke eisen stelt dit aan de woning? Hoe kun je de
zorgvraag omdenken? Hoe ziet het lokale zorglandschap eruit? Hoe past de zorgfinancie-
ring op Familie-Wonen?
Zorgorganisatie
Incluzio (Onderdeel van Facilicom), Peter de Visser
In welke zorgvraag of aanbieding zou je Familie-Wonen kunnen positioneren? Welke
andere organisaties hebben baat bij Familie-Wonen in de verschillende omgevingen? Wat
betekent de invloed van andere organisaties op de groepsgrote? Hoe kan dit aansluiten
op bestaande geldstromen?
Marktkennis
Bouwfonds Ontwikkeling, Paul Opstal
Wat is de bestedingsruimte op de verschillende locaties? Welke woningmaat past daarbij?
Welke ontwikkelscenario’s in tijd zijn denkbaar? Welke financieringsmodellen zijn denk-
baar? Hoe kun je de woningen vermarkten?
Inbedding in de omgeving
De volgende partijen zijn nog niet benaderd, maar zullen worden geconsulteerd zodra
het onderzoek daarom vraagt:
Locale kennis
Medewerkers van de volgende gemeente worden gevraagd te participeren:
Gemeente West Voorne, Familie-Wonen in een rurale omgeving
Gemeente Bernisse, Familie-Wonen in een sub-urbane omgeving
Gemeente Rotterdam, Familie-Wonen in een urbane omgeving
Wat zijn geschikte locaties? Zijn er geschikte objecten voor herbestemming? Hoe past
dit in gemeentelijke doelstellingen? Wat ambieert de gemeente?
Lokale thuiszorginstelling
Welke thuiszorginstellingen zijn aanwezig.
Hoe zouden zij de woningen positioneren in de gemeente? Vind er clustering plaats van
voorzieningen? Welke zorgkansen zien zij in een uitgebreider netwerk?
Baathouders
Verzekeringsmaatschappijen
Gemeente, Maatschappelijke Ontwikkeling
Rijksoverheid, Uitvoering beleidsprogramma
Domotica ontwikkelaars
Onderzoeksteam

17. Familie-Erf | Familie-Hof | Familie-Huis
Fase 1 | OnderzoeksmatrixOnderzoekaanpak eerste fase
Onderzoeksmatrix Landelijke omgeving Sub-urbane omgeving Stedelijke omgeving
Duinhuis,
Oostvoorne
Landje van
Paul,
Oostvoorne
Vestingzone,
Brielle
Terpen,
Oostland
Coolhaven,
Rotterdam
Woonblok,
Woonstad
Rotterdam
Sociaal
Door: Universiteit van Amsterdam
- Wat is de balans tussen familieleven en zelfstandigheid?
- Wie of wat voor soort mensen willen zo wonen?
- Wat verbindt deze mensen met elkaar?
- Wat is de ideale groepsomvang?
- Hoe verhoudt zo’n groep zich t.o.v. de buurt?
- Wat hebben ze collectief?
- Hoe vorm je bewonerspanels?
Zorglevering en financiering
Door: Haute Equipe
- Hoe kan het vermogen van ouders worden aangewend?
- Hoe kan voorkomen worden dat je je eigen huis moet opeten?
- Kan de WMO worden ingezet bij de financiering?
- Wat zijn de juridisch planologische consequenties?
- Zijn er schaalvoordelen bij clustering van woningen?
- Is er sprake van onderlinge ruil van diensten?
- Hoe wordt Familie-Wonen een aantrekkelijke partner voor
zorgorganisaties?
- Welke zorg kan door familie worden verleend?
- Welke zorg kan door thuiszorg worden verleend?
- Wat is hier bouwkundig voor nodig?

18. Familie-Erf | Familie-Hof | Familie-Huis
Fase 1 | Onderzoeksmatrix
Onderzoeksmatrix Landelijke omgeving Sub-urbane omgeving Stedelijke omgeving
Duinhuis,
Oostvoorne
Landje van
Paul,
Oostvoorne
Vestingzone,
Brielle
Terpen,
Oostland
Coolhaven,
Rotterdam
Woonblok,
Woonstad
Rotterdam
Zorgorganisatie
Door: Incluzio
- In welke zorgvraag of aanbieding zou je Familie-Wonen kunnen
positioneren?
- Welke andere organisaties hebben baat bij Familie-Wonen in de
verschillende omgevingen?
- Wat betekent de invloed van andere organisaties op de groepsgrote?
- Hoe kan dit aansluiten op bestaande geldstromen?
- Wat zijn hiervoor geschikte locaties?
Commercieel en financieel, landelijk
Door: Bouwfonds
- Welke doelgroepen zijn geïnteresseerd in familiewonen in een
landelijke/suburbane omgeving?
- Wat is de woninggrote en hoe verandert dit in de tijd?
- Wat mag de woning kosten?
- Wat zijn de voordelen van het samen kopen (juridisch/notarieel/fiscaal)?
- Hoe zit het met overerfbaarheid?
- Hoe kan het vermogen van ouders worden aangewend?
- Marketing, wat is vanuit verkoopbaarheid een ideale groepsgrote?
- Hoe zou je het concept kunnen vermarkten?
- Is het concept economisch houdbaar na overlijden van familie?

19. Familie-Erf | Familie-Hof | Familie-Huis
Fase 1 | Onderzoeksmatrix
Onderzoeksmatrix Landelijke omgeving Sub-urbane omgeving Stedelijke omgeving
Duinhuis,
Oostvoorne
Landje van
Paul,
Oostvoorne
Vestingzone,
Brielle
Terpen,
Oostland
Coolhaven,
Rotterdam
Woonblok,
Woonstad
Rotterdam
Commercieel en financieel, stedelijk
Door: N.t.b.
- Welke doelgroepen zijn geïnteresseerd in familiewonen in een stedelijke
omgeving?
- Wat is de woninggrote en hoe verandert dit in de tijd?
- Wat mag de woning kosten?
- Marketing, wat is vanuit verkoopbaarheid een ideale groepsgrote?
- Hoe zou je het concept kunnen vermarkten?
Bouwkundig
Door: Juli / Van Bergen Kolpa
- Hoe kun je Familie-Wonen bouwkundig typologisch vormgeven in de
verschillende woonomgevingen?
- Hoe vertaal je de typologie naar een ruimtelijk ontwerp?
- Hoe kun je flexibiliteit ontwerpen in een bouwkundig volume?
- Hoe ziet de overgangsruimte eruit tussen de 1e
en 2e
generatie?
- Hoe speelt domotica hierin een rol?
- Zijn de woningen makkelijk aanpasbaar of uitbreidbaar?
Planologisch stedenbouw
Door: Juurlink + Geluk
- Hoe kun je Familie-Wonen stedenbouwkundig typologisch vormgeven in de
verschillende woonomgevingen?
- Hoe vertaal je de typologie naar een ruimtelijk ontwerp?
- In welke stedelijke context is dat wenselijk?
- Hoe sluit Familie-Wonen aan op de omgeving?
- Hoe past het planologisch in de verschillende omgevingen?

20. Familie-Erf | Familie-Hof | Familie-Huis
Co-Housing Hoogvliet was exemplarisch over hoe
wonen en zorg kan samengaan en hoe sociale
verbondheid kan worden gestimuleerd met de
gebouwde omgeving.
Het NAi wil dit project in haar archieven opnemen.
Van Bergen Kolpa Architecten
NIO
stedelijk onderzoek

21. GESPREK