1. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
БҮЛЭГ 1. ТАНИЛЦУУЛГА
1.1 Өмнөх үг
Монгол Улсын Их Хурлаар 2011 оны 12-р сарын 23-ны өдөр батлагдсан Төсвийн тухай
хуулийн 69.1-д:“Төсвийн ерөнхийлөн захирагч бүр хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэнд
хяналт тавих, төсвийн хөрөнгө, өр төлбөр, орлого, зарлага, хөтөлбөр, арга хэмжээ,
хөрөнгө оруулалтад санхүүгийн хяналт, шалгалт хийх, үнэлэлт, дүгнэлт, зөвлөмж гаргах,
эрсдлийн удирдлагаар хангахад чиглэсэн дотоод аудитын албыг байгуулж, дотоод
аудитор ажиллуулна” гэж заасан.
Мөн хуулийн 69.2-д “Санхүү, төсвийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв
байгууллага төсвийн ерөнхийлөн захирагчийн дотоод аудитын албаны үйл ажиллагааны
стандарт, арга зүйн удирдлагаар хангана” гэж заасан.
Эдгээр заалтуудтай уялдан Сангийн Яамны Дотоод Аудит, Хяналт шинжилгээ,
Үнэлгээний Газар (ДАХШҮГ)-т хэрэгжиж байгаа Дэлхийн Банкны санхүүжилттэй “Олон
Салбарыг хамарсан Техник Туслалцааны Төсөл”-ийн Сангийн Яамны Дотоод Аудитын
чадавхийг сайжруулах дэд бүрэлдэхүүн хэсгийн хүрээнд энэхүү гарын авлагыг
боловсрууллаа.
1.2 Гарын авлагын зорилго ба цар хүрээ
Төсвийн тухай хуульд заасны дагуу Монгол Улсын Засгийн Газраас баталсан Дотоод
Аудитын Дүрэм-ийн 4.1 дэх хэсэгт дотоод аудитын албаны үйл ажиллагаанд ТЕЗ-ийн
эрхлэх асуудлын хүрээний агентлаг, төсвийн байгууллага, төрийн болон орон нутгийн
өмчит, төрийн болон орон нутгийн өмч давамгайлсан хуулийн этгээдийн болон харъяа
төсөл, хөтөлбөрийн төсөв, санхүүгийн үйл ажиллагаа хамаарахаар заасан.
Иймд Дотоод аудитын гарын авлагыг бүх төсвийн ерөнхийлөн захирагчдын болон
төрийн өмчит компани, орон нутгийн засаг захиргааны дотоод аудитын алба, тэдгээрийн
харьяа байгууллагын дотоод аудитын ажилтнуудад дотоод аудитын үйл ажиллагааг
хэрэгжүүлэхэд нь зориулан бэлтгэсэн. Энэхүү гарын авлагад суурилан аливаа
байгууллага нь өөрийн дотоод аудитын гарын авлагыг боловсруулан ашиглаж болно.
Гарын авлагад дотоод аудитын албаны үйл ажиллагааг удирдах, дотоод аудитын дунд
хугацааны болон жилийн үйл ажиллагааны төлөвлөгөө бэлтгэх, тухайлсан дотоод
аудитын ажлыг төлөвлөх, гүйцэтгэх ба тайлагнахад шаардлагатай практик аргачлал, арга
зүйг багтаасан.
1

2. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
БҮЛЭГ 2. ДОТООД АУДИТЫН ТОДОРХОЙЛОЛТ
2.1Дотоод аудит гэж юу вэ?
Дотоод Аудиторуудын Олон Улсын Институт (ДАОУИ)-ээс гаргасан Дотоод Аудитын
Мэргэжлийн Практикийн Олон Улсын Стандарт(ДАМПОУС)-д “Дотоод аудит”-ыг дараах
байдлаар тодорхойлсон.
“Дотоод аудит нь байгууллагын үйл ажиллагааг сайжруулах, түүний
үнэ цэнийг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн хараат бус, бодитой баталгаа өгөх
ба зөвлөх үйл ажиллагаа юм. Энэ нь системтэй, оновчтой арга
хандлагаар байгууллагын эрсдлийн удирдлага, засаглал ба дотоод
хяналтын үйл явцыг үнэлэх ба сайжруулахад тусладаг.
Мөн стандартаар “баталгаа өгөх гэдэг нь байгууллагын эрсдлийн удирдлага, засаглал ба
дотоод хяналтын үйл явцад хараат бус үнэлгээ өгөх зорилгоор зохих нотолгоонд хийгдэж
байгаа бодитой шалгалт бөгөөд санхүүгийн, нийцлийн, системийн аюулгүй байдлын
шалгалт зэрэг багтана” гэж заасан. Засаглал, эрсдлийн удирдлага ба дотоод хяналтын
системийн талаар дотоод аудитын нэгж хэрхэн авч үзэхийг стандартад дараах байдлаар
заасан байдаг.
2110-Засаглал - Дотоод аудитын нэгж байгууллагын
засаглалын үйл явцыг үнэлэн, сайжруулах зөвлөмжийг
өгөх ѐстой.
2120-Эрсдлийн удирдлага - Дотоод аудитын нэгж
байгууллагын эрсдлийн удирдлагын үйл явцын үр
нөлөөтэй байдлыг үнэлэн, сайжруулахад хувь нэмэр
оруулах ѐстой.
2130-Дотоод хяналт - Дотоод аудитын нэгж дотоод
хяналтын үр нөлөөтэй ба үр ашигт байдалд үнэлгээ
хийх, тэдгээрийн байнгын сайжруулалтад дэмжлэг
үзүүлэх замаар үр нөлөөтэй дотоод хяналтын
системийг бий болгоход байгууллагад туслалцаа
үзүүлэх ѐстой.
2

3. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
2.2 Дотоод аудитын үүрэг ба цар хүрээ
Дотоод аудит нь оршин байгаа алдаа зөрчлүүдийг тайлагнахаас илүүтэй байгууллагын
үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх, гарч болох алдаанаас сэргийлэх, дотоод хяналтын сул талыг
сайжруулахад чиглэдэг. Дотоод аудитыг улсын секторт хэрэгжүүлсэнээр дараах давуу
талтай.
Холбогдох хууль тогтоомжийг мөрдөх, үйл ажиллагааны үр дүнтэй, хэмнэлттэй,
үр ашигтай байдлыг хангах, дотоод хяналтыг зохистой байдлаар хэрэгжүүлэх
талаар хүлээх засгийн газрын хариуцлагыг нэмэгдүүлэх
Удирдлагын бэлтгэсэн санхүүгийн болон гүйцэтгэлийн тайлангуудын үнэн зөв ба
найдвартай байдлын талаар эрх бүхий талуудад бодитой баталгаагаар хангах
Байгууллагын явуулж байгаа үйл ажиллагаа болон ашиглаж байгаа системийг
сайжруулахад туслах
Залилан,зүй бус ашиглалт, шамшигдал зэргийг зогсоох замаар нийтийн өмчийг
хамгаалах
Ажилтнуудын ажил үүргийн биелэлтийг сайжруулах, удирдлагаас тавьсан
хяналтуудыг дагаж мөрдөхөд нөлөөлөх
Дотоод аудитын ажил нь дараах үндсэн үйл ажиллагаануудаас бүрддэг.
Эрсдлүүдийг тодорхойлж үнэлэх, эрсдлийн удирдлага ба хяналтын системийг
сайжруулахад туслах
Эрсдлийн үнэлгээний үр дүнд суурилан байгууллагын засаглал, үйл ажиллагаа,
мэдээллийн системд ашиглагддаг дотоод хяналтын зохистой ба үр дүнтэй
байдлыг үнэлэх
Санхүү ба үйл ажиллагаатай холбоотой мэдээллийн итгэлтэй, шударга байдал,
үйл ажиллагааны үр дүнтэй ба үр ашигтай байдал, хөрөнгийн хамгаалалт, хууль
тогтоомж, гэрээний хэрэгжилтийг хангах байдал зэргийг үнэлэх
Байгууллага дотооддоо ѐс зүй, үнэ цэнийг дээдлэх, үр дүнтэй гүйцэтгэлийн
удирдлага ба хариуцлагатай байдлыг хангах, бүх түвшинд эрсдэл ба хяналтын
талаар мэдээлэх байдал зэргийг багтаасанзасаглалын процессийг үнэлж,
сайжруулах талаар зөвлөмж өгөх
Дотоод аудитаар удирдлагаас хэрэгжүүлж байгаа хяналтын системийн үр нөлөөтэй
байдлыг шалгаж үнэлэн, байгууллагын үйл ажиллагаа нь холбогдох бодлого, процедур,
төлөвлөгөөний дагуу хэрэгжиж байгаа эсэхийг авч үздэг. Мөн дотоод аудитаар эрсдлийн
удирдлага ба засаглалын бусад асуудлуудаар зөвлөх ажлыг хийж гүйцэтгэдэг.
Дотоод аудитын нэгж нь байгууллагын бүх үйл ажиллагаа, мэдээлэл, бүртгэл, өмч
хөрөнгө, ажиллах бүрэлдэхүүн зэрэгт аливаа үнэ хөлс ба хязгаарлалтгүйгээр хүрэх
эрхтэй байдаг. Мөн дотоод аудитын үйл ажиллагаанд хэрэгцээтэй бүх төрлийн
мэдээллийг холбогдох эх сурвалжаас иж бүрэн байдлаар олж авахыг зөвшөөрсөн байдаг.
Иймд аудит хийгдэж байгаа байгууллагын бүх ажилтнууд дотоод аудитын нэгжид
шаардлагатай бүх материал ба мэдээллийг бүрэн хангах үүрэгтэй.
3

4. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
2.3 Дотоод аудит бусад хяналт, шалгалт, үнэлгээний ажлаас ялгагдах нь
Дотоод аудит ба Дотоод хяналт
Засгийн газрын хариуцлагатай, ил тод, үр дүнтэй удирдлага нь байгууллагын бүхий л үйл
ажиллагааг хамарсан дотоод хяналтын тогтолцоог хэрхэн бүрдүүлж байгаагаас шууд
хамаардаг. Дотоод хяналтын тогтолцоо нь “хяналт” ба “дотоод аудит” гэсэн үндсэн
ойлголтуудыг дотроо агуулдаг. Хэдий тийм боловч зарим орнуудад энэхүү ойлголтуудыг
ижил мэтээр ойлгож, хэрэглэж ирсэн байна. Учир нь хэл зүйн хувьд энэхүү ойлголтууд
нь нэг нэр томъѐогоор ашигладаг, харин энэ нь англи хэлний хувьд хоѐр өөр ялгаатай
тусдаа үйл ажиллагааг тодорхойлдог. Ихэнх улсуудад энэхүү хоѐр ялгаатай ойлголтыг
илүү зардлын хяналт гэдэг утгаар ойлгож ирсэн байна.
Гэтэл хяналт ба дотоод аудитын хооронд нилээд чухал ялгаанууд бий. Хяналт нь дотоод
аудитыг гүйцэтгэх үүргийг хүлээхгүй, мөн дотоод аудит нь хяналтын гүйцэтгэх үүргийг
хангадаггүй болно.Хяналт гэдэг нь хууль, тогтоомж, тэдгээртэй нийцүүлэн гаргасан
дүрэм, журмын нийцэл, батлагдсан төсөв, санхүүгийн үнэн зөв, байдал, зөвшөөрөгдсөн
эрх хэмжээний хүрээнд зохион байгуулагдаж буй эсэх үйл ажиллагаа юм. Хяналт нь
урсгал шинж чанартай байнга тасралтгүй үргэлжлэх гүйлгээнд эсвэл тухай үйл
ажиллагаанд тулгуурладаг процесс юм. Хяналтыг хувь хүн ч хийж болно, технологи
ашиглан гүйцэтгэж болно. Харин дотоод аудитыг зөвхөн технологиор орлуулан
гүйцэтгэж болохгүй. Дотоод хяналт нь хууль тогтоомж, дүрэм журмын хэрэгжилтийг
хангахын тулд хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагаа бол дотоод аудит нь энэхүү дотоод
хяналтын систем нь зөв, найдвартай ажиллаж байгаа эсэхэд дүгнэлт өгч, баталгаа гаргах
үйл ажиллагаа юм.
Дотоод аудит нь тухайн байгууллага дахь хяналтын үйл ажиллагааг үнэлэх,
байгууллагын удирдлагад хяналтын тогтолцоо, байгууллагын зохион байгуулалтын
болон захиргааны тогтолцоог оролцуулан, эрсдлийн удирдлагыг хангах зорилгоор
мэргэжлийн түвшинд хийгдэж буй бие даасан хараат бус баталгаажуулах, зөвлөх
үйлчилгээ юм. Ихэвчлэн эдийн засгийн хэмнэлт, үр дүн, үр ашигт түлхүү анхаарч,
тухайн байгууллагын тавьсан зорилгодоо хамгийн үр дүнтэйгээр хүрэх арга замыг
тодорхойлоход тус дөхөм болдог байна. Энэ нь байгууллагын өдөр тутмын үйл
ажиллагаанд оролцдоггүй хөндлөнгөөс харж бие даасан хараат бусаар тайлагнадагаараа
хяналтын үйл ажиллагаанаас ялгаатай. Мөн стандартын хүрээнд үйл ажиллагаа явуулж,
аудитын горимыг хэрэгжүүлэн тайлагнадаг.
Дотоод аудит ба Хяналт шинжилгээ, үнэлгээ
Хяналт-шинжилгээ нь шалгуур үзүүлэлтийн талаарх мэдээллийг системтэйгээр
цуглуулах замаар хуваарилагдсан төсвийн хүрээнд хэрэгжүүлж буй хөгжлийн арга
хэмжээний дүнд гарах ахиц өөрчлөлт, зорилтын хэрэгжилтийн талаар удирдлага болон
оролцогч талуудад мэдээлж байх тасралтгүй үйл ажиллагаа юм.
4

5. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
Үнэлгээ нь хэрэгжиж буй болон хэрэгжсэн төсөл, хөтөлбөр эсвэл бодлого , түүний
загвар, хэрэгжилт, үр дүнг системтэй, бодитой үнэлж дүгнэн төсөл, хөтөлбөрийн
зорилгын уялдаа холбоо, хэрэгжилт, үр ашиг, үр дүнтэй байдал, үр нөлөө болон цаашид
тогтвортой байх эсэхийг тодорхойлох үйл ажиллагаа юм.
Хяналт, шинжилгээ, үнэлгээ нь дотоод аудитын үйл ажиллагааны нэг салшгүй хэсэг
болдог. Дотоод аудитыг хийж гүйцэтгэх эхний шатанд хяналт-шинжилгээтэй адил
системтэй мэдээллийг цуглуулж дүн шинжилгээ хийж цаашид ямар горим, арга зүйг
хэрэгжүүлэхийг шийдэх нэг алхамын нэг болдог. Харин үнэлгээ нь дотоод аудитын
сүүлийн шатанд буюу өгсөн зөвлөмжийн мөрөөр мөршгих зөвлөмжийн хэрэгжилтийн
үнэлж, дүгнэхэд ашигладаг үйл ажиллагаа юм. Тэгэхээр эдгээр үйл ажиллагааны нэгдэл
нь үр дүнтэй хяналтын системийг бүрдүүлэх нарийн уялдаа холбоо бүхий үйл
ажиллагаанууд юм.
Дотоод аудит ба Төрийн Хяналт шалгалт
Төрийн хяналт шалгалт гэж төрийн болон төрийн өмчийн байгууллагуудын үйл
ажиллагаа хууль тогтоомжид заасан шаардлагыг хангаж байгаа эсэхийг дүгнэхэд
чиглэсэн хянан шалгах арга хэмжээний цогцолбор юм.
Дотоод аудитын үйл ажиллагааны нэг хэсэг нь энэхүү хууль тогтоомжийн нийцэлд
дүгнэлт гаргаж, тухайн удирдлагыг баталгаагаар хангахад чиглэдэг. Харин төрийн хяналт
шалгалт нь тухай байгууллагын үйл ажиллагаа хууль тогтоомжийн хүрээнд байгаа эсэхэд
чиглэсэн хянан шалгах үйл ажиллагаа бөгөөд гадаад болон дээд шатны байгууллагыг
мэдэллээр хангах, тэдгээрийн дүнд хэрэв захиргааны хариуцлага хүлээлгэхээр бол уг
арга хэмжээг гүйцэтгүүлэх эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтан байдаг байна.
Дотоод аудит ба Санхүүгийн тайлангийн (Хөндлөнгийн) аудит
Аудитыг тухайн байгууллагын хувьд хамаарал бүхий байгууллагын дотоод нэгжийн
этгээд гүйцэтгэж байна уу хөндлөнгийн байгууллагаас гүйцэтгэж байгаагаас шалтгаалан
дотоод ба хөндлөнгийн гэж ангиладаг. Ерөнхийдөө аудитыг хийж гүйцэтгэх үе шат,
хэрэглэх горим, үйл ажиллагааны цикл, зорилго, хамрах хүрээний хувьд ижил төстэй,
Хөндөнгийн аудит нь дотоод аудитын нэгжийн үйл ажиллагаанд чанарын
баталгаажуулалт хийх мөн тухай байгуулллагын
5

6. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
БҮЛЭГ 3. ДОТООД АУДИТЫН НЭГЖИЙГ УДИРДАХ
3.1Дотоод аудитын нэгж, түүний үйл ажиллагаа
ДАМПОУС-д дотоод аудитын нэгжийг хэрхэн удирдах талаар дараах заалтууд байдаг.
2000-Дотоод аудитын нэгжийг удирдах – Байгууллагын үнэ цэнийг
нэмэгдүүлэхэд хувь нэмрээ оруулах үүднээс дотоод аудитын нэгжийн
гол удирдлага тус нэгжийг үр дүнтэйгээр удирдах ѐстой.
2030-Нөөцийн удирдлага – Дотоод аудитын нэгжийн гол удирдлага
дотоод аудитын нэгж нь зохистой ба хангалттай нөөцтэй эсэх,
нөөцийг батлагдсан төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд зориулан үр нөлөөтэй
байдлаар хуваарилсан эсэх талаар батлах ѐстой. .
Дотоод аудитын үйл ажиллагааг “дотоод аудитын нэгж” хэрэгжүүлнэ. Дотоод аудитын
нэгж нь “дотоод аудитын дүрэм”-ийн хүрээнд үйл ажиллагаагаа явуулна. Дотоод
аудитын дүрэм нь дотоод аудитын нэгжийн зорилго, эрх ба үүргийг тодорхойлсон
байдаг.
2011 оны 11 сарын 17-ны өдрийн МУ-ын Засгийн Газрын тогтоолоор Дотоод Аудитын
Дүрэм баталсан ба энэ дүрэм нь ТЕЗ бүрийн дотоод аудитын үйл ажиллагааны зорилго,
хамрах хүрээ, зарчим, зохион байгуулалт болон дотоод аудиторын эрх, үүргийг
тодорхойлж, дотоод аудитын үйл ажиллагааг явуулах, хөндлөнгийн аудитын
байгууллагатай хамтран ажиллах харилцааг зохицуулах зорилготой юм.
Дотоод Аудитын Дүрэмд зааснаар ТЕЗ-ийн дотоод аудитын үйл ажиллагаа нь хууль
тогтоомжийн хэрэгжилтэнд хяналт тавих, төсвийн хөрөнгө, өр төлбөр, орлого, зарлага,
хөтөлбөр, арга хэмжээ, хөрөнгө оруулалтанд санхүүгийн хяналт шалгалт хийх, үнэлэлт,
дүгнэлт, зөвлөмж гаргах, эрсдлийн удирдлагаар хангах чиглэлээр тухайн байгууллагын
үйл ажиллагааг сайжруулахад дэмжлэг үзүүлэхэд чиглэгдэнэ. Мөн дүрэмд ТЕЗ нь
өөрийн эрхлэх асуудлын хүрээнд хуульд заасан чиг үүргийг хэрэгжүүлэх дотоод аудитын
нэгжтэй байхаар заасан. Дотоод аудитын нэгж нь ТЕЗ-ийн харьяанд ажиллах ба дотоод
аудитын нэгжийн дарга болон аудитор нь зөвхөн ТЕЗ-д ажлаа тайлагнахаар заасан.
6

7. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
3.2Дотоод аудитын нэгжийн бүтэц
Дотоод аудитын нэгжийн үйл ажиллагааг Дотоод аудитын нэгжийн дарга удирдана.
Дотоод аудитыг хараат бус хөндлөнгийн аудиттай адил багийн бүтцээр хэрэгжүүлдэг.
Дотоод аудитын баг нь багийн ахлагч болон аудиторуудаас бүрдэнэ. Дотоод аудитын
нэгжийн дарга болон дотоод аудитын багийн гишүүдийн нийтлэг үүрэг хариуцлагуудыг
дор дурдав.
Дотоод аудитын нэгжийн дарга
Дотоод аудитын нэгжийн дарга нь дотоод аудитын нэгжийн удирдлагын үүргийг
хүлээхээс гадна дараах зорилгуудыг хангаж байхаар үйл ажиллагааг удирдан зохион
байгуулна.
Дотоод аудитын ажил нь холбогдох хууль тогтоомж, дүрэм, журмын дагуу хийгдсэн
байх
Дотоод аудитын нэгжийн нөөцийг үр дүнтэй ба үр ашигтайгаар бүрдүүлсэн байх
Дотоод аудитын ажлыг ДАМПОУС-ын дагуу хийсэн байх
Дотоод аудитын нэгжийн дарга нь дараах үүргийг хэрэгжүүлнэ.
Дотоод аудитын нэгжийн үйл ажиллагаа ба ажилтнуудыг удирдах, хянах, нөөцийг үр
дүнтэй, үр ашигтай ба хэмнэлттэйгээр ашиглах
Дотоод аудитын нэгжийн үйл ажиллагааг чиглүүлэх зохистой бодлого, процедураар
хангах
Дотоод аудитын нэгжийнүйл ажиллагааны нэн тэргүүнд хандах асуудлуудыг гаргаж
ирэхийн тулд эрсдэлд суурилсан дотоод аудитын дунд хугацааны төлөвлөгөө бэлтгэх
Дотоод аудитын үйл ажиллагааны төлөвлөгөө ба нөөцтэй холбоотой асуудлаар
Дотоод Аудитын Хороотой харилцах
Дотоод аудитын нэгжийн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхэд хангалттай, зохистой
нөөцтэй эсэхийг батлах, батлагдсан төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд нөөцийг үр дүнтэй
байдлаар хуваарилах
Тухайлсан дотоод аудитын ажлыг мэргэжлийн стандартын дагуу цаг хугацаанд нь
дуусгаж, тайлагнах явцыг хянаж удирдах
Дотоод Аудитын Хороо болон байгууллагын шийдвэрээр тодорхой үйл ажиллагаанд
тусгайлсан аудит хийх
Удирдлагад өгсөн зөвлөмж хэрэгжсэн эсэх, үр нөлөөтэй хариу арга хэмжээ авсан эсэх
талаар Дотоод Аудитын Хороонд тогтмол тайлагнах
Дотоод аудитын нэгжийн үйл ажиллагаанд чанарын баталгаажуулалтын системийг
бий болгох, байнгын сайжруулалт хийх
Дотоод аудитын нэгж нь дотоод аудитын мэргэжлийн стандартын дагуу үйл
ажиллагаагаа явуулж байгаа талаар Дотоод Аудитын Хороонд жил бүр тайлагнадаг
байх
7

8. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
Байгууллагын засаглал, эрсдлийн удирдлага ба хяналтын үйл явцын үр нөлөөтэй ба
зохистой байдлын талаар нэгдсэн дүгнэлтийг жил тутам Дотоод Аудитын Хороонд
гаргадаг байх
Дотоод Аудитын Хороонд шууд хандах боломжийг бүрдүүлэх
Дотоод Аудитын Хороогоор дамжуулан аливаа чухал нөлөө бүхий эрсдэл, хяналтын
үйл явцын талаар ТЕЗ-ийг мэдээллээр хангах
Дотоод аудитын үйл ажиллагаанд чанарын баталгаажуулалтын хөтөлбөр
хэрэгжүүлэх
Дотоод аудитын багийн ахлагч
Аудитын багийн ахлагч нь тухайлсан аудитын ажлыг төлөвлөлтийг хийх, дотоод аудитыг
хэрэгжүүлэх болон дотоод аудитын тайланг бэлтгэх гол үүргийг гүйцэтгэдэг. Дараах
ажлуудыг хийж үүргийг хүлээдэг.
Аудит хийгдэх нэгжийн үйл ажиллагаанд эрсдлийн удирдлага, хяналт ба засаглалын
үйл явцыг үнэлэх
Дотоод хяналтын үр нөлөөтэй ба үр ашигтай байдлыг үнэлэх
Санхүүгийн болон үйл ажиллагааны мэдээллийн итгэлтэй байдал, шударга ба
хэрэгцээтэй байдлыг шалгах
Аудит хийгдэх нэгжийн нөөцийн хуваарилалт нь хэмнэлттэй ба үр ашигтай эсэхийг
үнэлэх
Хууль, тогтоол, шийдвэр, дүрэм, журам, бодлого зэргийг дагаж мөрдөж байгаа
эсэхийг үнэлэх
Дотоод аудитын нэгжийнүйл ажиллагааны хүрээнд Дотоод аудитын нэгжийн дарга
ба Дотоод Аудитын Хороог үүргээ биелүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх
Дотоод аудитын жилийн төлөвлөгөө, гүйцэтгэл, аудитаар илэрсэн зүйлстэй
холбоотой Дотоод Аудитын Хороотой харилцах
Дотоод аудитын жилийн төлөвлөгөөнд тусгасан дотоод аудитын ажлыг хэрэгжүүлэх
Тухайлсан аудитын ажил бүрийн хувьд төлөвлөлтийг хийж гүйцэтгэх
Тухайлсан аудитын ажил бүрийн хувьд аудитын гүйцэтгэл ба тайлагналын үр
нөлөөтэй ба үр дүнтэй эсэхийг батлах
Тухайлсан аудитын ажлын аудитын төлөвлөлтийн баримт бичиг, аудитын
хөтөлбөрийг бэлтгэх, аудит эдгээр баримт бичгийн дагуу хэрэгжиж байгаа эсэхэд
хяналт тавих
Аудитаар илэрсэн гол зүйлүүдийг олж тодорхойлох, тэдгээрийг танилцуулах
Батлагдсан аудитын хөтөлбөрийн хүрээнд тухайлсан аудитын ажлын гүйцэтгэлд
багийн гишүүдийг хянан удирдах
Тухайлсан аудитын ажлын төлөвлөлтийн баримт бичиг, аудитын хөтөлбөрийг
боловсруулахад оролцох
Аудитын нотолгоо баримтууд нь аудитаар олж илэрсэн зүйлс ба дүгнэлтийг дэмжиж
байгаа эсэхэд баталгаа өгөх
Аудитын ажлын эцэст аудит хийгдсэн нэгжийн удирдлагыг товч мэдээллээр хангах
8

9. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
Аудитор
Дотоод аудитын ажлыг хэрэгжүүлэх ба дуусгах
Багийн ахлагчаас өгөгдсөн зааварчилгааны дагуу аудитын хөтөлбөрийн
холбогдох хэсгүүдийг хэрэгжүүлэх
Аудитын ажлыг мэргэжлийн стандартын дагуу хийж гүйцэтгэх
Аудитаар олж илрүүлсэн асуудлуудыг багийн ахлагчид цаг тухайд нь тайлагнах
3.3Дотоод аудитад баримтлах үндсэн зарчимууд
ДАМПОУС-д зааснаар дотоод аудитын нэгж болон дотоод аудиторууд нь дараах
зарчимуудыг баримталж ажилладаг.
Үндсэн зарчимууд
Дотоод аудиторын шударга байдал нь “итгэл”-ийг бий болгох ба
Шударга байх
тэдний гаргасан дүгнэлтэнд тулгуурлах үндэслэл болно.
Дотоод аудитор мэдээлэл цуглуулах, үнэлэх, таницуулахдаа бодитой
Бодитой байх
байх хандлагыг баримтална. Шийдэл гаргахдаа гадны нөлөө болон
өөрийн ашиг сонирхлын нөлөөг оруулахгүйгээр холбогдох нөхцөл
байдлыг тэнцвэртэй үнэлнэ.
Дотоод аудитор олж авсан мэдээллийн үнэ цэнэ, өмчлөлд
Нууцыг
хүндэтгэлтэй хандан, хуулиар хүлээсэн эсвэл мэргэжлийн хувьд
хадгалах
хүлээсэн үүрэг хариуцлагаас бусад тохиолдолд зөвшөөрөлгүйгээр
бусдад дэлгэхгүй.
Ур чадвартай Дотоод аудитор ажлаа гүйцэтгэхэд шаардлагатай мэдлэг, ур чадвар,
туршлагатай байна.
байх
 Дотоод аудитын ажилтан шударга байх зарчимыг хэрхэн хангах вэ?
1. Ажлаа шударга, хичээнгүй, хариуцлагатайгаар хийж гүйцэтгэх
2. Хуулийг мөрдөж, хууль болон мэргэжлийн хувьд тавьсан шаардлагын хүрээнд
нийтэд мэдээллийг дэлгэх
3. Аливаа хууль бус үйл ажиллагаанд болон дотоод аудитын мэргэжил,
байгууллагын нэр хүндэд харшлах үйлдэлд оролцохгүй байх
4. Байгууллагын хууль ѐсны болон ѐс зүйн зорилгуудыг хүндэтгэлтэй хандаж, зохих
хувь нэмрээ оруулах
 Дотоод аудитын ажилтан бодитой байх зарчимыг хэрхэн хангах вэ?
1. Бодитой байх хандлагыг алдагдуулж болзошгүй буюу алдагдуулсан гэж
ойлгогдох аливаа үйл ажиллагаа буюу харилцаанд оролцохгүй байх. Үүнд
байгууллагын ашиг сонирхолтой зөрчилдөж болох үйл ажиллагаа ба харилцааг
хамааруулж ойлгоно.
2. Мэргэжлийн дүгнэлтийг алдагдуулж болзошгүй буюу алдагдуулсан гэж
ойлгогдох аливаа зүйлийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх
3. Дэлгэхгүй байснаар шалгаж байгаа үйл ажиллагааг тайлагнах байдлыг
гажуудуулж болзошгүй бүх материаллаг зүйлсийг дэлгэх
9

10. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
 Дотоод аудитын ажилтан нууцыг хадгалах зарчимыг хэрхэн хангах вэ?
1. Ажлаа гүйцэтгэх явцад олж авсан мэдээллийг хамгаалах, ашиглахдаа хашир
болгоомжтой байх
2. Мэдээллийг хувийн ашиг сонирхлын төлөө, эсвэл аль нэг хуульд харш буюу
байгууллагын хууль ѐсны ба ѐс зүйн зорилгуудад хор учруулахуйц байдлаар
ашиглахгүй байх
 Дотоод аудитын ажилтан ур чадвартай зарчимыг хэрхэн хангах вэ?
1. Шаардлагатай мэдлэг, ур чадвар, туршлагыг нь эзэмшсэн үйлчилгээнд зөвхөн
оролцох
2. Дотоод аудитын мэргэжлийн практикийн олон улсын стандартуудын дагуу
дотоод аудитын үйлчилгээг үзүүлэх
3. Өөрсдийн мэдлэг чадвар, үйлчилгээний үр нөлөө, чанарыг тасралтгүй
сайжруулах
3.4Дотоод аудиторын хараат бус байдал ба бодитой хандлага
ДАМПОУС-д дотоод аудитын нэгж ба аудиторын хараат бус байдал ба бодитой
хандлагын талаар дараах заалтууд байдаг.
1100 -Хараат бус байдал ба бодитой хандлага – Дотоод аудитын нэгж
хараат бус байх байх, дотоод аудиторууд ажлаа гүйцэтгэхдээ бодитой
хандах ѐстой
1110-Байгууллага дотоод дахь хараат бус байдал – Дотоод аудитын
нэгжид үйл ажиллагааны хариуцлагаа хэрэгжүүлэх боломжийг олгодог
удирдлагын түвшинд дотоод аудитын удирдлага тайлагнадаг байх ѐстой.
1120-Хувь хүний бодитой байх хандлага – Дотоод аудиторууд төв голч,
үнэнч шударга хандлагатай байж, аливаа сонирхлын зөрчилөөс ангид
байх ѐстой. Хэрэв хараат бус байдал эсвэл бодитой хандлага алдагдсан
эсвэл алдагдсан гэж харагдахаар бол үүнийг холбогдох талуудад
дэлгэрэнгүйгээр мэдээлэх ѐстой.
Дотоод аудитын нэгжийн ажилтан бүр өөрийн хараат бус байдал ба бодитой хандлагын
талаар мэдэгдлийг албан ѐсоор гаргахдаа ажлын баримт 1018-д гарын үзэг зурж
баталгаажуулна.
Ажлын баримт 1018– Аудиторын Мэдэгдэл
10

11. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
3.5Сургалт ба хөгжүүлэлт
Дотоод аудитын олон улсын стандартад дотоод аудитын ажлын ур чадвартай байх,
мэргэжлээ тасралтгүйгээр хөгжүүлэх талаар дараах заалтууд байдаг.
1210- Ур чадвар - Дотоод аудитор өөрийн үүргээ биелүүлэхэд шаардагдах
мэдлэг, ур чадвар, бусад чадварыг эзэмшсэн байх ѐстой.
1220- Мэргэжлийн ур дүй- Хашир, чадварлаг дотоод аудиторт байвал зохих
анхаарал болгоомж ба ур чадварыг дотоод аудитор гаргах ѐстой.
1230- Мэргэжлийн тасралтгүй хөгжил-Дотоод аудитор мэргэжлээ
тасралтгүйгээр хөгжүүлэх замаар мэдлэг, ур чадвар, бусад чадвараа
сайжруулах ѐстой.
Дотоод аудитор бүр өөрт шаардлагатай мэдлэг, ур чадвар, туршлагаас гадна дотоод
аудитын мэргэжлийн хүрээний хамгийн сүүлийн үеийн хөгжил дэвшлийг даган хөгжиж
байх ѐстой. Дотоод аудитын нэгжийн нийт ажилтнуудын мэдлэг, ур чадварыг
дээшлүүлэхийн тулд нэгжийн удирдлага жил бүр сургалт хөгжүүлэлтийн төлөвлөгөө
гаргах нь зүйтэй. Мөн уг төлөвлөгөөнд дотоод аудитын ажилтнуудыг ажилд авах, сургах,
хөгжүүлэх талаар бодлогуудыг багтаана. Ажилтнуудыг сургах, хөгжүүлэхдээ албан ѐсны
эсвэл ажил дээрх сургалтын хэлбэрийг ашиглаж болох ба дотоод аудитын ажлыг
гүйцэтгэх, эрсдлийн удирдлага, аудитын төлөвлөлт гэх мэт чиглэлээр шаардлагатай үед
нь нэмэлт мэдлэг ба чадвар эзэмшүүлэх зорилгоор хийгдэхээр төлөвлөх нь зүйтэй. Мөн
дотоод аудитын нэгжийн ажилтануудыг албан тушаал дэвшихэд шаардлагатай мэдлэг, ур
чадвараар хангах, шинэ аудитын хандлага, арга техникээр хангахад чиглэгдсэн
сургалтаар хангах талаар анхаарах нь зүйтэй.
Америкийн Флорида мужид байрладаг Дотоод Аудиторуудын Институт нь дэлхий
дахинд дотоод аудитын мэргэжлийн гол дуу хоолой нь болж байдаг гол байгууллага юм.
Энэ байгууллагаас Дотоод Аудитын Мэргэжлийн Практикийн Олон Улсын Стандартыг
боловсруулан нийтэд гаргасан ба жил тутам эдгээр стандартуудад шаардлагатай
өөрчлөлтүүдийг хийж албан ѐсоор дэлхий нийтэд зарлаж байдаг. Тус институтээс олон
улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн Мэргэшсэн Дотоод Аудитор( “Certified Internal Auditor
(CIA)”), Мэргэшсэн Засгийн Газрын Аудитор (“Certified Government Auditing Professional
(CGAP)”), Мэргэшсэн Санхүүгийн Үйлчилгээний Аудитор (“Certified Financial Services
Auditor (CFSA)”)зэрэг олон төрлийн мэргэшлийн сертификатуудыг олгодог. Энэ
мэргэшлийн сертификатыг авахын тулд зарим улс орнуудад байрладаг Дотоод
Аудиторуудын Институтээс эрх авсан шалгалтын төвүүд дээр очиж, олон улсын зэрэг
олгох мэргэшлийн шалгалтуудыг өгдөг.
11

12. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
БҮЛЭГ 4. ЭРСДЭЛД СУУРИЛСАН АУДИТЫНТӨЛӨВЛӨЛТ БА ТАЙЛАГНАЛ
4.1 Аудитын төлөвлөлтийн зорилго
Улсын болон хувийн салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа аль ч байгууллага нь тавьсан
зорилгоо биелүүлэхийн тулд оршин байдаг. Байгууллага нь газар, нэгж, хэлтэсээр үйл
ажиллагаагаа явуулдаг бол эдгээр газар, нэгж, хэлтэс тус бүрийн стратегийн зорилго,
зорилт, төлөвлөгөө нь байгууллагын үндсэн зорилгыг биелүүлэхэд чиглэж байдаг.
Дотоод аудитыг төлөвлөж гүйцэтгэх талаар ДАМПОУС-д дараах байдлаар заасан байдаг.
2010 - Төлөвлөлт - Дотоод аудитын нэгжийн нэн тэргүүнд хандах чиглэлийг
тодорхойлохын тулд дотоод аудитын гол удирдлага байгууллагын зорилго,
зорилттой уялдуулан эрсдэлд суурилсан төлөвлөгөөг бэлтгэх ѐстой.
2020 - Мэдээлэх ба батлах - Аудитын гүйцэтгэх удирдлага дотоод аудитын
нэгжийн төлөвлөгөө болон нөөцийн хэрэгцээ шаардлага, түүний дотор
завсрын томоохон өөрчлөлтүүдийг хянуулж, батлуулахаар ахлах удирдлага
ба зөвлөлд танилцуулах ѐстой.
2030 - Нөөцийн удирдлага - Аудитын гүйцэтгэх удирдлага батлагдсан
төлөвлөгөөг биелүүлэхэд дотоод аудитын нөөцийг зохистой, хангалттай
бөгөөд үр нөлөөтэй хуваарилах ѐстой.
Дотоод аудитын ажлыг заавал төлөвлөж гүйцэтгэхийн ач холбогдол нь:
Дотоод аудитын нэгж үйл ажиллагааны зорилго ба нэн тэргүүнд хандах
чиглэлүүдийг тодорхойлно
Дотоод аудитын нэгж зорилгоо биелүүлэхийн тулд нөөцөө хэмнэлттэй ба үр
нөлөөтэй ашиглах
Дотоод аудитад ашиглах нөөцийг тодорхойлох
Аудиторуудын ажлыг чиглүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг гаргах
Дотоод аудитын ажил үүргийг удирдах арга замыг тодорхойлох
Байгууллагын хамгийн эрсдэлтэй нэгж ба үйл ажиллагаанд аудитын ажлыг чиглүүлэх
Анхаарах: Төлөвлөлт нь дотоод аудитын хамгийн чухал хэсэг юм. Учир нь төлөвлөлтөнд
суурилан аудитын үйл ажиллагааг явуулдаг. Муу төлөвлөлт нь үр дүнгүй, үрэлгэн, чанар
муутай аудит хийгдэхэд хүргэдэг.
12

13. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
4.2 Аудитын төлөвлөгөөний төрөл
Дотоод аудитын үйл ажиллагааны төлөвлөлтийн үе шатанд нийтлэг хэрэглэгддэг,
хоорондоо ялгаатай зорилго бүхий дараах 3 төрлийн төлөвлөгөөг ашигладаг.
1. Аудитын Дунд Хугацааны Төлөвлөгөө
Энэ төлөвлөгөө нь эхлээд бэлтгэгдэх ба дотоод аудитын зорилго ба цар хүрээг
дараагийн гурваас таван жилийн хугацаанд урьдчилан төлөвлөдөг. Энэ
төлөвлөгөөнд байгууллагын стратегийн зорилго, ирээдүйн чиг хандлагыг
харуулахаас гадна учирч болох эрсдэлд дүн шинжилгээ хийснээр нэн тэргүүнд
хандах чиглэлийг тодорхойлдог.
2. Аудитын Жилийн Төлөвлөгөө
Аудитын Дунд Хугацааны Төлөвлөгөөнд суурилан Аудитын Жилийн Төлөвлөгөөг
бэлтгэнэ. Аудитын жилийн төлөвлөгөө нь дараагийн 12 сард хийгдэх аудитын
ажлуудыг тодорхойлдог.
3. Аудитын ажлын төлөвлөгөө
Аудитын ажлыг эхлэхийн өмнө аудитын ажлын зорилго, цар хэмжээ, зарцуулах
хугацаа, ашиглах нөөц зэргийг харуулсан төлөвлөгөөг бэлтгэнэ.
Дотоод аудитад ашиглах эдгээр төлөвлөгөөнүүдийг бэлтгэхдээ дараах шаардлагуудыг
хангасан байна.
Эрсдлийн
үнэлгээнд
суурилсан байх
Байгууллагын
стратеги
зорилготой
уялдсан байх
Баримтжуулагдсан
байх
Хангалттай,
зохистой мэдээлэлд
үндэслэгдсэн байх
Мэдээллийг байнга
цуглуулах
Аудитын дунд хугацааны төлөвлөгөө, аудитын жилийн төлөвлөгөөг
бэлтгэхдээ эрсдлийн үнэлгээг хамгийн багадаа жилдээ нэг удаа хийнэ.
Уг эрсдлийн үнэлгээ нь байгууллагын стратегийн зорилго, зорилтод
хүрэхэд учирч болох эрсдлүүдийг голчлон авч үздэг. Тухайлсан
аудитын ажлын төлөвлөгөөг бэлтгэхэд тухайн аудит хийгдэх процесс
эсвэл үйл ажиллагааны зорилгыг хангахад учирч болох эрсдлүүдийг
авч үзнэ.
Аудитын төлөвлөсөн үйл ажиллагаа нь байгууллагын зорилго
зорилттой нийцэж байх ѐстой. Байгууллагын зорилго нь урт
хугацааны стратегийн зорилго, дунд ба богино хугацааны үйл
ажиллагааны зорилгоос бүрдэх ба аудитыг эдгээр зорилгуудтай
уялдаатай байдлаар бэлтгэнэ. Дотоод аудитаар байгууллагын
зорилгын хангахын төлөө хэрэгжүүлж байгаа үйл ажиллагаа ба
процесс, эрсдлийн удирдлага ба дотоод хяналт зэрэг нь үр дүнтэй
байгаа эсэхийг үнэлэхээс гадна тэдгээрийг сайжруулахтай холбоотой
зөвлөмжийг өгдөг.
Төлөвлөгөөг дэмжиж байгаа төлөвлөлтийн процесс ба холбогдох
мэдээллийг зохистойгоор баримтжуулсан байна. Учир нь дотоод
аудитаас гарч байгаа асуудлууд нь байгууллагын удирдлагын шийдвэр
гаргалтанд чухал байр суурийг эзэлдэг.
Төлөвлөгөөг хийхэд хамааралтай, итгэлтэй, хэрэгцээтэй мэдээлэлийг
ашигласан байна. Эдгээр мэдээллийг шийдвэр гаргалтанд ашиглахын
тулд дүгнэн шинжилж, үнэлсэн байна.
Шинэ систем нэвтрүүлсэн, удирдах ажилтаны нэр хүндэд нөлөөлөх
мэдээлэл нийтэд түгээгдсэн гэх мэт тухайн жилийн туршид эрсдэл
үүсгэх асуудлуудыг цуглуулж, шинжилнэ.
13

14. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
4.3 Аудитын Дунд Хугацааны Төлөвлөгөө
Эрсдэлд суурилсан аудит нь орчин үеийн аудитын шинэ арга хандлага болоод байна.
Өмнөх үеийн уламжлалт аргаар аудитын тогтсон үе шатуудыг дагаж хийдэг байсан бол
орчин үеийн шинэ аргаар эрсдлийг авч үзсэнээр их эрсдэлтэй хэсгүүдэд аудитыг
чиглүүлдэг болсон.
Аудитын Дунд Хугацааны Төлөвлөгөө нь дараагийн гурваас таван жилийн хугацааг
хамарсан байдлаар бэлтгэгдсэн гэж өмнө дурьдсан. Уг төлөвлөгөөг бэлтгэхийн тулд
нэлээд хэмжээний цаг хугацаа шаардах боловч дараах ач холбогдол бүхий давуу
талуудтай байдаг.
 Аудитын баг байгууллагын зорилго, үйл ажиллагаа, эрсдэл ба хяналтын талаар
цогц ойлголттой болдог.
 Байгууллагын зорилгыг хангахад учирч байгаа болон учирч болох эрсдлүүдийг
тодорхойлдог.
 Аудитад ашиглах шаардлагатай нөөцүүдийг тодорхойлдог.
 Төлөвлөсөн аудит нь байгууллагын хувьд өндөр эрсдэлтэй, хамгийн чухал
хэсгүүдэд чиглэдэг.
 Байгууллагын талаар маш үнэ цэнэтэй мэдээллүүдийг олж цуглуулдаг ба
ирээдүйн төлөвлөлтөнд тэдгээрийн зөвхөн өөрчлөлтүүдийг авч үздэг.
 Аудитын нөөцийг илүү хэмнэлттэй ашиглахын тулд аудитад зарцуулах цаг
хугацааг багасгах боломжтой.
 Дотоод аудитын үүрэг функцыг удирдах боломжтой.
 Аудитын чанарыг хангах боломжтой.
Аудитын Дунд Хугацааны Төлөвлөгөө нь байгууллагын зорилго зорилт, нэн тэргүүний
хандах чиглэл, эрсдлийн үнэлгээний үр дүн зэргийг харуулдаг. Уг төлөвлөгөөг эрсдлийн
үнэлгээнд суурилан дотоод аудитын нэгжийн дарга бэлтгэх ба голдуу гурван жилийн
хугацааг хамарсан байдаг. Аудитын Дунд Хугацааны Төлөвлөгөөнд харуулсан нэн
тэргүүний хандах чиглэлүүд нь байгууллагын зорилго зорилттой уялдсан байх ѐстой. Энэ
төлөвлөгөөг байгууллагын удирдлагатай хэлэлцсэний үндсэн дээр эцэслэн бэлтгэх ба
Дотоод Аудитын Хороогоор заавал батлуулсан байна. Мөн жил тутам хийгдэх эрсдлийн
үнэлгээ ба томоохон өөрчлөлтүүдийн үр дүнд Аудитын Дунд хугацааны Төлөвлөгөөг
байнга шинэчилнэ.
14

15. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
Аудитын Дунд Хугацааны Төлөвлөгөө бэлтгэх үе шат
Аудитын Дунд
Хугацааны
Төлөвлөгөө
5. Аудитын нөөцийг
тодорхойлох
4. Аудитын аргачлыг
тодорхойлох
3. Эрсдлийг тодорхойлж,
үнэлгээ хийх
2. Аудитын хамрах хүрээг
тодорхойлох
1. Байгууллагын талаар
ойлголт олж авах
Аудитын Дунд Хугацааны Төлөвлөгөөг бэлтгэх үе шатыг дэлгэрэнгүйгээр авч үзье.
1. Байгууллагын талаар ойлголт олж авах
Аудитын Дунд хугацааны Төлөвлөгөө бэлтгэх үйл явц нь байгууллагын зорилго, явуулж
байгаа үйл ажиллагааны талаар ойлголт олж авахаас эхэлнэ. Энэ үе шатанд дараах
ойлголтуудыг сайтар олж авсан байх шаардлагатай.
Байгууллагын гол стратегийн зорилго ба үйл ажиллагааны талаарх мэдээлэл
Байгууллагын үйл ажиллагаанд гол мөрдлөг болгодог хууль тогтоомж, тогтоол,
тушаал шийдвэр, дүрэм журамууд
Байгууллагын бүтэц, дотоод газар, нэгж хэлтэсүүд, тэдгээрийн үүрэг функц, үйл
ажиллагаа, хоорондын хамтын ажиллагаа
Удирдлагын шийдвэр гаргалтын процесс
Өмнөх аудитын файл ба үр дүн
Байгууллагын зорилго ба үйл ажиллагааны талаар мэдээллийг олж авахын тулд дотоод
аудитын нэгжийн дарга ба аудиторууд тухайн байгууллагаас гаргасан стратегийн баримт
бичиг, удирдлагын бодлого, стратегийн ба жилийн төлөвлөгөө зэрэг баримт бичгүүдийг
олж авч танилцах, гол удирдлагатай уулзалт, ярилцлага, хэлэлцүүлэг хийнэ. Уулзалт,
ярилцлага, хэлэлцүүлэгт авч үзэх асуудлуудыг аудиторууд урьдчилан тодорхойлж,
дотоод аудитын нэгжийн удирдлагатай заавал хэлэлцэж тохирсон байна. Уулзалт,
хэлэлцүүлэг, ярилцлагыг заавал тэмдэглэл хөтлөн баримтжуулна. Гол хэлэлцэх
шаардлагатай дараах асуудлууд байдаг.
Удирдлагын зүгээс хяналтыг авч үзэх байдал
Байгууллагын түвшинд хэрэгждэг хяналтын ерөнхий түвшин
Байгууллагын удирдлагын эрсдэл даах түвшин
Өөрчлөлт, шинэ санаачлагыг удирдлагаас дэмжих байдал
15

16. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
Аудитын Дунд Хугацааны Төлөвлөгөөнд Дотоод аудитын нэгж нь
дараагийн гурван жилд ямар зорилгод хүрэхийг зорьж байгаагаа
тусгадаг. Жишээлбэл: дараах зорилгыг дэвшүүлж болно.
- Бодит үнэлгээг хийж,сайжруулах зөвлөмж өгсөнөөр байгууллагын
дотоод хяналтыг улам сайн болгох
- Дотоод хяналтын үүрэг функцын талаар ойлголтыг нэмэгдүүлэх
- Байгууллагын эрсдлийн удирдлагын процессийг улам боловсронгуй
болгоход туслах
- Байгууллагын дотор эрсдэл ба хяналтын талаар мэдээлэл
түгээлтийг нэмэгдүүлэх
- Байгууллагын мониторингин үйл явцыг сайжруулахад туслах гм
Хавсралт: Дотоод Аудитын Дунд Хугацааны Төлөвлөгөөний загвар
2. Аудитын хамрах хүрээг тодорхойлох
Аудитын хамрах хүрээ гэдэгт дотоод аудитад хамруулж болох бүх зүйлсийг багтаадаг.
Тухайлбал,газар, нэгж хэлтэс, үйл ажиллагаа, хөтөлбөр, систем, үүрэг даалгавар,
процесс, хөрөнгө гэх мэт.
Гэхдээ дараах хүчин зүйлсийг харгалзан үзсэнээр аудитын хамрах хүрээг хязгаарлаж
болно.
Аудит хийгдэх зүйл нь байгууллагын зорилго зорилтыг хангахад чухлаар нөлөө
үзүүлж байгаа бол аудитын хамрах хүрээнд заавал багтана.
Аудит хийгдэх зүйл нь байгууллагад чухлаар нөлөөлөх мөнгөн дүнг агуулж
байгаа бол аудитын хамрах хүрээнд заавал багтана.
Аудит хийгдэх зүйл нь их эрсдэлтэй хүчин зүйлээс хамаарч байгаа гэж
удирдлагаас үзсэн бол аудитын хамрах хүрээнд багтаана.
Дотоод аудитын нэгжийн дарга аудитын хамрах хүрээнд багтах газар, нэгж хэлтэс, үйл
ажиллагаа, хөтөлбөр, систем, үүрэг даалгавар, процесс, хөрөнгө зэргийн жагсаалтыг
бэлтгэж гаргах ба байгууллагын үйл ажиллагаа, систем болон процессд өөрчлөлт гарах
үед шинэчлэнэ. Аудитын хамрах хүрээнд багтаасан зүйлсийг харьцуулах, удирдах
боломжтой байхын тулд дараах аргуудын аль нэгийг ашиглан бүлэглэнэ.
Дотоод хяналтын үүрэг функцтэй уялдуулах арга–Тухайлбал, мониторингийн систем,
үйл ажиллагааны систем, удирдлагын систем гэх мэт.
Байгууллагын бүтэцтэй уялдуулах арга – Тухайлбал, газар, хэлтэс нэгж, захиргааны
нэгж гэх мэт.
Холимог арга – Байгууллагын бүтэц ба дотоод хяналтын үүрэг функцүүдийг уялдуулна.
16

17. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
3. Эрсдлийг тодорхойлж, үнэлгээ хийх
Аудитын хамрах хүрээнд багтсан зүйлс (газар, нэгж хэлтэс, үйл ажиллагаа, процесс,
хөтөлбөр, төсөл гэх мэт)-ийн хувьд учирч болох эрсдлүүдийг тодорхойлж, үнэлэх үе шат
юм.
COSO-ийн Байгууллагын Эрсдлийн Удирдлагын загвар
Эрсдлийг “ ирээдүйд тохиолдох тодорхой бус байдал”, эсвэл “ хүлээгдэж байгаагүй сөрөг
үр дагавар”, “хүлээж байгаагүй гарз хохирол” гэх зэргээр тодорхойлсон байдаг.
Байгууллагын хувьд эрсдэл гэдэг нь зорилго зорилтдоо хүрэхийн тулд зайлсхийх
шаардлагатай тодорхой бус байдал, үр дагавар, гарз хохирол гэж ойлгож болно.
Байгууллагыг удирдах явцад удирдлага олон төрлийн эрсдэлтэй тулгарч байдаг.
Удирдлага тэдгээр эрсдлийг (а) хүлээн зөвшөөрөх, (б)зайлсхийх, (в)бусдад шилжүүлэх
эсвэл (г)хяналтыг хэрэгжүүлэх замаар эрсдлийг бууруулах зэрэг нийтлэг арга замаар
удирддаг. Дотоод хяналт сайн байснаар эрсдэл ба тодорхой бус зүйлсийн тохиолдох
магадлал болон сөрөг нөлөөллийг бууруулах бүрэн боломжтой.
COSO буюу Ивээн тэтгэгч байгууллагуудын Хороо гэж байгууллагын эрсдлийн удирдах,
дотоод хяналтыг хэрэгжүүлэх, залилан илрүүлэх талаар дэлхий нийтэд ашиглаж болох
хүрээ ба аргачлалыг гаргахад гол үйл ажиллагаагаа чиглүүлдэг олон улсын байгууллага
байдаг. Дотоод Аудиторуудын Институт (Institute of Internal Auditors “IIA”), Америкийн
Нягтлан бодогчдын Холбоо (American Accounting Association “AAA”), Америкийн
Мэргэшсэн Нягтлан бодогчдын Институт (American Insitute of Certified Public
Accountants “AICPA”)зэрэг байгууллагууд нь COSO-ийн дэмжигч байгууллагаар
ажилладаг. COSO-оос гаргасан Байгууллагын Эрсдлийн Удирдлага (Enterprise Risk
Management “ERM”) загварыг байгууллагууд нийтлэг ашигладаг. Энэ загвар нь
байгууллагын зорилго зорилтод нөлөөлөх эрсдлүүдийг тодорхойлж, тэдгээрийн
тохиолдох магадлал ба нөлөөллийг үнэлсэнээр эрсдэлд хариу өгөх арга хэмжээг
тодорхойлох, эрсдлийг үнэлэх процессд мониторинг хийх зэрэг асуудлуудыг багтаасан
эрсдлийн удирдлагын хүрээг тодорхойлоход чиглэсэн байдаг.
COSO-ийн Эрсдлийн Удирдлагын Процесс
Эрсдлийг үнэлэх
Эрсдлийг
тодорхойлох
Шалгуурыг
тодорхойлох
Эрсдлийг
хэмжих
Эрсдлийн
харилцааг
үнэлэх
Эрсдлийг
зэрэглэх
Эрсдэлд
хариу өгөх
17

18. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
Эрсдлийг тодорхойлох:
Эрсдлийг тодорхойлох гэдэг нь эрсдлийн дэлгэрэнгүй жагсаалтыг гаргана гэсэн үг юм.
Дэлгэрэнгүй жагсаалтыг гаргахдаа санхүүгийн эрсдэл, үйл ажиллагааны эрсдэл,
стратегийн эрсдэл, нийцлийн эрсдэл гэсэн үндсэн төрөлд ангилахаас гадна зах зээлийн,
хуулийн, технологийн, төлбөрийн чадварын гэх мэт дэд ангилалаар харуулж болно.
Эрсдлийг тодорхойлоход дараах шинж чанаруудыг анхаарна.
Байгууллагын зорилгыг хангахад саад учруулах үйл явц эсвэл шалтгаан
Үйл явц эсвэл шалтгаан нь тохиолдох боломжтой эсвэл магадлалтай байх
Үйл явц эсвэл шалтгаан нь байгууллагын зорилгыг хангахгүйд хүргэх сөрөг
нөлөөтэй
Эрсдлийг тодорхойлдог дараах нийтлэг аргууд байдаг.
Баримт бичгийг Хамаарал бүхий баримт бичгийг шалгах замаар тэдгээрт тусгагдсан
шаардлага, заалт, нөхцөл зэрэгтэй холбоотой эрсдэл учирч болохыг
шалгах
шинжилж үзнэ. Жишээлбэл: байгууллагын хууль тогтоомжуудыг судлах
замаар хууль тогтоомжийг дагаж мөрдөөгүйгээс учирч болох эрсдлийг
тодорхойлох гм. Энэ аргыг ашиглахад тоо ба чанарын шинжилгээ хийх
шаардлагагүй байдаг учраас эрсдлийг тодорхойлох хялбар аргад
тооцогддог.
Мэдээлэл цуглуулахад ашигладаг Хамтран шийдвэрлэх буюу
Мэдээлэл
Brainstorming, Хөндлөнгөөс магадлах үнэлгээний арга буюу Delphi
цуглуулах
Technique, Ярилцлага хийх буюу Interviewing, Учир шалтгааны
шинжилгээ буюу Root Cause Analysis, давуу ба сул тал, боломж аюулын
шинжилгээ буюу SWOT Analysis зэрэг аргууд байдаг. Хамтран
шийдвэрлэх ба ярилцлага хийх аргаар эрсдлийг тодорхойлоход
шаардлагатай асар их хэмжээний мэдээлэл, санал зэргийг олж авдагаас
гадна дотоод ба хөндлөнгийн олон талыг хамардаг учраас хамгийн үр
дүнтэй аргад тооцогддог. Хөндлөнгөөс магадлах үнэлгээний аргыг
сүүлийн үед үр дүнтэй гэж үзэхгүй байгаа. Учир шалтгааны шинжилгээ
ба SWOT шинжилгээний аргууд нь маш нийтлэг хэрэглэдэг аргууд
бөгөөд хамтран шийдвэрлэх ба ярилцлага хийх аргыг хэрэгжүүлсэний
дараа ашиглавал илүү үр дүнтэй байдаг.
Ижил төстэй үйл явцуудаас эрсдлийг тодорхойлохдоо тодорхой асуулт
Чеклист буюу
бүхий шалгах хуудсыг бэлтгэж, тэдгээр үйл явцуудад нэгэн зэрэг
шалгах хуудсыг
ашиглаж, үр дүнг нэгтгэх байдлаар ашиглахад оновчтой арга байдаг.
ашиглах
Урьдач нөхцлийг Энэ нь баримт бичгийг шалгах аргатай төстэй бөгөөд үнэн зөв, нийцтэй,
иж бүрэн байгаа эсэх талаар урьдач нөхцөлүүдийг гарган баримт
ашиглан
бичгийг шалгах арга юм.
шинжлэх
Шалтгаан ба үр дагаврыг урсгал диаграм ашиглан эрсдлийн учир
Диаграм
шалтгааныг баримтжуулах арга юм.
ашиглах
18

19. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
Эрсдлийн шалгуурыг тодорхойлох:
Эрсдлийг үнэлэхийнтулд эрсдлийн үнэлгээний шалгууруудыг тодорхойлно. Эрсдлийн
үнэлгээний шалгуурыг байгууллагын түвшинд, дотоод нэгжийн түвшинд, үйл
ажиллагааны түвшинд тодорхойлох нь зүйтэй. Эрсдлийг гол төлөв түүний тохиолдох
магадлал ба үзүүлэх нөлөөллийн хувьд үнэлдэг. Мөн зарим байгууллагууд эрсдэлд
өртөмтгий байдал болон эрсдлийн тархалтын хурд зэргийг нэмэлт байдлаар үнэлгээний
шалгуур болгон ашигладаг.
Эрсдлийг хэмжих:
Эрсдлийн шалгууруудад үндэслэн эрсдэл нэг бүрийг хэмжинэ. Ингэхдээ эрсдэл бүрийг
чанарын ба тоон үзүүлэлтээр хэмжинэ.
Эрсдэл хоорондын харилцааг үнэлэх:
Эрсдэл нь дангаараа оршин байдаггүй. Иймд эрсдэл хоорондын харилцааг үнэлж үзнэ.
Зарим эрсдэл нь дангаараа чухал биш боловч өөр бусад үйл явц, нөхцөлтэй холбоотой
байдлаараа чухал нөлөө бүхий эрсдэл болж болно. Иймд эрсдэл хоорондын харилцааг
үнэлэхэд эрсдлийн харилцан хамаарлын матриц (Risk interaction matrix)-ийг ашигладаг.
Эрсдлийг ач холбогдлоор нь зэрэглэх:
Эрсдлийн түвшинг зорилтот эрсдлийг түвшин болон хүлээн зөвшөөрөх хязгаартай
харьцуулан эрсдлийг ач холбогдлоор нь зэрэглэдэг. Эрсдлийг ач холбогдлоор нь
зэрэглэхдээ тохиолдох магадлал, үзүүлэх нөлөөлөл зэргийг авч үзэхээс гадна нэр хүндэд
үзүүлэх нөлөөлөл, эрсдэлд өртөмтгий байдал, эрсдлийн хурд зэргийг авч үздэг.
Эрсдэлд хариу арга хэмжээ авах:
Эрсдлийн үнэлгээний үр дүнд эрсдэлд үзүүлэх хариу арга хэмжээг тодорхойлох ба эдгээр
арга хэмжээ нь оновчтой, үр дүнтэй эсэхийг шалгаж, хариу арга хэмжээний төлөвлөгөөг
гаргана.
Дотоод аудитын төлөвлөлтөнд эрсдлийн үнэлгээг ашиглах
Эрсдлийн үнэлгээг Аудитын Дунд хугацааны ба Жилийн Төлөвлөлт, тухайлсан аудитын
төлөвлөлтийн аль алинд нь хийх ба дараа шинж чанараараа ялгаатай байдаг.
Аудитын Дунд хугацааны ба
Тухайлсан аудитын
Жилийн Төлөвлөлт
төлөвлөлт
Байгууллагыг бүхэлд нь хамарна.
Аудит хийгдэх газар, хэлтэс нэгж, үйл
ажиллагаа, процессийг хамарна.
Эрсдлийн талаар ерөнхий мэдээллийг Эрсдлийн
талаар
илүү
дэлгэрэнгүй
ашигладаг.
мэдээллийг ашигладаг.
Эрсдлийн
талаар
хамгийн
сүүлийн Эрсдлийн талаар хамгийн сүүлийн үеийн
мэдээллийг ашиглах албагүй.
мэдээллийг ашиглана.
Эрсдлийг
аудитор
дангаараа
эсвэл Эрсдлийг аудитор дангаараа үнэлнэ.
удирдлагатай хамтран үнэлнэ.
19

20. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
(үргэлжлэл)
Аудитын Дунд хугацааны ба
Жилийн Төлөвлөлт
Тухайлсан аудитын
Төлөвлөлт
Аудитор дээд түвшний үйл ажиллагаа,
процесстой хамааралтай стратегийн түвшний
эрсдэлд анхаарлаа хандуулна.
Эрсдлийн үнэлгээг хийх явцад дотоод
хяналтыг харгалзан үзэхгүйгээр зөвхөн
уламжлалт эрсдлүүдийг авч үзнэ.
Аудитор доод түвшний үйл ажиллагаа эсвэл
үйл ажиллагааны процесс зэрэгтэй холбоотой
эрсдэлд анхаарна.
Эрсдлийн үнэлгээ хийх явцад аудит хийгдэх
үйл ажиллагаа эсвэл процессд ашигладаг
дотоод хяналтын системийг мөн үнэлж үздэг.
Эрсдлүүдийг тодорхойлсоны дараа тэдгээрийн тохиолдох магадлал ба үзүүлэх
нөлөөллийг авч үзнэ. Үүний тулд тохиолдох магадлал ба нөлөөллийг ямар үзүүлэлтээр
хэмжихээ дотоод аудитын нэгжийн удирдлага шийдэх хэрэгтэй. Практикт эрсдлийг
хэмжих үзүүлэлтийг гурав (их, дунд, бага гм) эсвэл таван түвшин (маш их, их, дунд, бага,
маш бага гм)-ээр тодорхойлдог. Хэтэрхий олон хэмжих түвшин ашиглахгүй байх нь
зүйтэй. Учир нь тэдгээр түвшин хоорондын ялгааг нарийвчлан тодорхойлоход төвөгтэй
байхаас түвшин бүрээр үнэлгээ хийхэд цаг хугацаа их зарцуулдаг сул талтай.
Тохиолдох магадлал ба хэмжилтийн түвшин
Эрсдэл тохиолдох боломж хэр байгааг харуулдаг шалгуур үзүүлэлт юм. Тохиолдох
магадлалыг чанарын талаас нь (байнга, боломжтой, заримдаа, боломж бага, ховор гм)
хэмжихээр харуулж болно. Мөн хувь процентоор эсвэл давтамжаар буюу тоон
үзүүлэлтээр нарийвчлан хэмжиж болно. Хэрэв хувь процент эсвэл давтамж зэрэг тоон
үзүүлэлт ашиглаж байгаа бол хугацааны хамаарлыг дараах хүснэгтэнд харуулсантай
адилаар маш тодорхой заах хэрэгтэй.
Тоон
хэмжээс
5
4
3
2
1
Тохиолдох магадлалыг хэмжих үзүүлэлтийн жишээ
Жилийн давтамж
Боломжийн хүрээ
Чанарын
Тайлбар
Чанарын
Тайлбар
хэмжээс
хэмжээс
Байнга
Жилд
заавал Бүрэн
Нийт хугацааны 90%
тохиолдох
нэгээс дээш удаа
боломжтой
ба түүнээс дээш хувьд
тохиолдох
Тохиолдох бүрэн Жилд заавал нэг Боломжтой
Нийт хугацааны 65% боломжтой
удаа
90% тохиолдох
Заримдаа
Жилд нэг удаа Заримдаа
Нийт хугацааны 35% тохиолдох
байх магадлалтай боломжтой
65% тохиолдох
Тохиолдох
Жилд нэг удаа Боломж багатай Нийт хугацааны 10% боломж бага
байх
магадлал
35% тохиолдох
бага
Маш
ховор Жилд нэг удаа Бараг
Нийт хугацааны 10%
тохиолдор
байх нь ховор
боломжгүй
хүртэл тохиолдох
20

21. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
Нөлөөлөл ба хэмжилтийн түвшин
Эрсдэл нь байгууллагад ямар нөлөө ба үр дагавар үзүүлэхийг харуулдаг шалгуур
үзүүлэлт юм. Нөлөөллийн шалгуур үзүүлэлтийг санхүүгийн, хууль зүйн, нэр хүндийн,
эрүүл ахуй аюулгүй байдлын, байгаль орчны, харилцагчийн, үйл ажиллагааны зэргээр
ангилж авч үзэж болно. Учир нь зарим эрсдэл байгууллагын санхүүгийн хувьд нөлөөлөл
ихтэй байхад, зарим эрсдэл нь хууль зүйн хувьд нөлөөлөл ихтэй байж болно.
Тоон
хэмжээс
5
Чанарын
хэмжээс
Маш их
4
Их
3
Дунд
2
Бага
1
Маш бага
Нөлөөлөлийг хэмжих үзүүлэлтийн жишээ
Тайлбар
Төсвийн хэмжээ 10 тэрбум төгрөгөөс дээш
Үйл ажиллагаанд ашиглагдах хуулиудад байнга өөрчлөлт ордог
Байгууллагын гол үйл ажиллагаанууд үндсээрээ өөрчлөгдсөн
Гол удирдлагын ажилтан солигдсон
Төсвийн хэмжээ 5-10 тэрбум төгрөгийн хооронд
Үйл ажиллагаанд ашиглагдах хуулиуд голдуу өөрчлөгдөж
байдаг
Байгууллагын дийлэнх гол үйл ажиллагаанд өөрчлөлтүүд гарсан
Ажилтануудын халаа сэлгээ маш их
Төсвийн хэмжээ 1-4 тэрбум төгрөгийн хооронд
Үйл ажиллагаанд ашиглагдах хуулиуд олон боловч тэр болгон
өөрчлөлт ороод байдаггүй
Байгууллагын зарим гол үйл ажиллагаанд бага зэргийн
өөрчлөлтүүд гарсан
Ажилтануудын халаа сэлгээ их, ѐс зүйгүй үйлдэл их гардаг
Төсвийн хэмжээ 0.5-1 тэрбум төгрөгийн хооронд
Үйл ажиллагаанд ашиглагдах хуулиуд цөөхөн боловч заримдаа
өөрчлөлтүүд гардаг
Байгууллагын үйл ажиллагаа эсвэл бүтцэд сүүлийн 3 жилийн
туршид бага зэргийн өөрчлөлтүүд гарсан
Ажилтануудын халаа сэлгээ нэмэгдэж байгаа, зарим ажилтнууд
ѐс зүйгүй үйлдэл гаргадаг
Төсвийн хэмжээ 0.5 тэрбум төгрөгөөс доош
Байгууллагын үйл ажиллагаа эсвэл бүтцэд сүүлийн 3 жилийн
туршид томоохон өөрчлөлт гараагүй
Үйл
ажиллагаанд
ашиглагдах
хуулиуд
цөөн,
бараг
өөрчлөгдөггүй
Ажилтануудын халаа сэлгээ бага
Дотоодаудитын нэгж нь эрсдлийн шалгуурын үзүүлэлтүүдийг тодорхойлохдоо
байгууллагын цар хэмжээ, үйл ажиллагаа, нарийн төвөгтэй байдал зэрэг хүчин зүйлсийг
харгалзан үзэх шаардлагатай
21

22. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
Эрсдэл тус бүрийн хувьд тохиолдох магадлал ба нөлөөлөлийн оноог хооронд нь
үржүүлж эрсдлийн нийт оноог гаргана. Эрсдлийн оноонуудыг нэмж аудит хийгдэх хэсэг
бүрийн эрсдлийг нийт оноог тодорхойлно.
Тодорхойлсон эрсдэл бүрийн хувьд тохиолдох магадлал ба нөлөөллийн
хэмжээг тус бүрийг хооронд нь үржүүлж, тухайн эрсдлийн нийт
хэмжээсийг гаргана.
Тухайн эрсдлийн
Эрсдлийн тохиолдох
Эрсдлийн нөлөөллийн
нийт тоон хэмжээс = магадлалын хэмжээс Х хэмжээс
Эрсдэл бүрийн нийт тоон хэмжээсүүдийг нэмж аудит хийгдэх газар, нэгж
хэлтэс, үйл ажиллагаа эсвэл процессийн хувьд эрсдлийн нийт тоон
хэмжээсийг тодорхойлно.
Аудит хийгдэх зүйлийн Тухайн эрсдлийн
Тухайн эрсдлийн
нийт тоон хэмжээс = нийт тоон хэмжээс Х нийт тоон хэмжээс
Эрсдлийг хэмжих хүснэгт (жишээ)
Эрсдэл 1
Эрсдэл 2
Эрсдэл 3
Эрсдэл 4
Эрсдэл 5
Аудит
хийгдэх
хэсгүүд
Төсвийн цар
хүрээ/хэмжээ
(тэрбум төг)
Ажил
гүйлгээний
хэмжээ ба
ажилтнуудын
тоо
Үйл
ажиллагааны
нарийн
төвөгтэй
байдал
Бүтцийн,
үйл
ажиллагааны
өөрчлөлт
Мэдээллийн
системийн
ашиглалт
А үйл
ажиллагаа
Б үйл
ажиллагаа
В үйл
ажиллагаа
Г үйл
ажиллагаа
5х5=25
4х4=16
4х3=12
2х3=6
4х3=12
4х4=16
3х4=12
3x4=12
4x4=16
3x2=6
4x5=20
4x4=16
2x3=6
2x3=6
4x3=12
3x2=6
4x2=8
2x2=4
3x3=9
2x2=4
Тодорхойлсон эрсдлүүдийн нийт тоон хэмжээсийг ашиглан аудит хийгдэх газар, нэгж
хэлтэс, үйл ажиллагаа эсвэл процессийн нийт эрсдлийн хэмжээг гаргана. Эрсдлийн
үнэлгээг хийхийн гол ач холбогдол нь аудит хийгдэх хэсгүүдээс алийг нэн тэргүүнд
аудитад хамруулах шаардлагатайг тодорхойлох юм.
22

23. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
Дотоод аудитын практикт „risk heat map‟ буюу эрсдлийн дулааны
зураглалыг өргөн ашигладаг. Энэ зураглалыг эрсдлийг хэмжих хүснэгтийг
ашиглан бэлтгэдэг. Босоо тэнхлэгт эрсдлийн тохиолдох магадлалын тоон
хэмжээсүүдийг, хэвтээ тэнхлэгт эрсдлийн нөлөөллийн тоон хэмжээсүүдийг
авч үзнэ. Эрсдлийн нийт тоон хэмжээсийг зураглалд тэмдэглэх замаар
эрсдлийн дулааныг хэмждэг. Зураглалын баруун дээд булан буюу улаанаар их
эрсдэлтэй хэсгүүдийг, шараар дунд эрсдэлтэй хэсгүүдийг, цэнхэрээр бага
эрсдэлтэй хэсгүүдийг, ногооноор хүлээн зөвшөөрөх эрсдэлтэй хэсгүүдийг
харуулна.
Эрсдлийн дулааны зураглал
(эрсдлийг хэмжих хүснэгтийн жишээг ашиглав)
ТОХИОЛДОХ МАГАДЛАЛ
5
10
15
20
25
A1
4
8Г2
12A3,A5,В5
16A2,Б1,Б4,В2
20
В1
3
6Г1,Б5
9Г4
12Б2,Б3
15
2
4Г3,Г5
6A4,В3,В4
8
10
1
2
3
4
5
НӨЛӨӨЛӨЛ
Эрсдлийн дулааны зураглалаас харвал ИХ ба ДУНД эрсдэлтэй хэсгүүдийг нэн тэргүүнд
аудитад хамруулна. Харин БАГА эрсдэлтэй хэсгийн хувьд аудитын нөөц хангалттай
байгаа нөхцөлд аудитад хамруулж болно. Хүлээн зөвшөөрөх эрсдлийн түвшинд байгаа
хэсгүүдийг аудитад хамруулах шаардлагагүй. Үүнийг аудит эрсдлийг ач холбогдлоор нь
зэрэглэх гэж үзнэ.
Эрсдлийн дулааны зураглалыг эрсдлийг хэмжих хүснэгттэй холбон авч үзвэл, А үйл
ажиллагааны 1-рэрсдэл буюу Төсвийн цар хүрээ/хэмжээ нь хамгийн их эрсдлийг агуулж
байгаа учраас үүнд хамгийн нэн тэргүүнд аудит хийх шаардлагатай гэж үзнэ. Мөн улаан
тэмдэглэлийн бүсэд байгаа В үйл ажиллагааны 1-р эрсдэл буюу Төсвийн цар
хүрээ/хэмжээ, А үйл ажиллагааны 2-р эрсдэл буюу ажил гүйлгээ ба ажилтнуудын тоо, Б
үйл ажиллагааны 1-р эрсдэл буюу Төсвийн цар хүрээ/хэмжээ,4-р эрсдэл буюу бүтцийн ба
үйл ажиллагааны өөрчлөлт, В үйл ажиллагааны 2-р эрсдэл буюу ажил гүйлгээ ба
ажилтнуудын тоо гэсэн хэсгүүдэд нэн тэргүүнд аудит хийх шаардлагатай гэж үзнэ.
23

24. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
Харин үйл ажиллагааг бүхэлд нь авч үзвэл эрсдлийг хэмжих хүснэгтэнд авч үзсэн 5
төрлийн эрсдлийн хувьд А ба Б үйл ажиллагаа нь ИХ ба ДУНД эрсдэлтэй хэсгүүдийг, В
үйл ажиллагаа нь зарим нь ДУНД, зарим нь БАГА эрсдэлтэй хэсгүүдийг агуулж байхад Г
үйл ажиллагаа нь ихэвчлэн БАГА болон ХҮЛЭЭН ЗӨВШӨӨРӨХ эрсдлүүдийг агуулж
байна. Иймд үйл ажиллагаа тус бүрийн хувьд А ба Б үйл ажиллагааг заавал аудит
хийгдэх, В үйл ажиллагаанд нөөц боломжтой үед аудит хийхээр, Г үйл ажиллагаанд
аудит хийх шаардлагагүй гэж үзэж болно.
Эрсдлийг ач холбогдлоор нь зэрэглэх хүснэгт
Аудит хийгдэх
хэсгүүд
Эрсдлийн нийт
тоо хэмжээс
Ач холбогдлын
зэрэг
Аудит хийгдэх эсэх
A1
25
1
В1
20
1
A2,Б1,Б4,В2
16
1
A3,A5,В5,Б2,Б3
12
2
Г4
9
2
Г2
8
3
A4,В3,В4,Г1,Б5
6
3
Г3,Г5
4
4
Хамгийн их баталгаа өгөхөөр
аудит хийх
Хамгийн их баталгаа өгөхөөр
аудит хийх
Хамгийн их баталгаа өгөхөөр
аудит хийх
Ердийн баталгаа өгөхөөр аудит
хийх
Ердийн баталгаа өгөхөөр аудит
хийх
Нөөц боломжтой үед аудит
хийх
Нөөц боломжтой үед аудит
хийх
Аудит хийгдэхгүй
Аудит хийгдэх байгууллагын эрсдлийг тодорхойлж, хэмжих ба эрсдлийн дулааны
зураглалыг ашиглан ямар үйл ажиллагааг эсвэл эрсдэлтэй хэсгийг аудитад хамруулах
шаардлагатайг тодорхойлох талаар авч үзлээ.
Энэхүү аргачлал нь эрсдлийг хооронд нь харьцуулах, аль эрсдэлд илүү анхаарлаа
хандуулах шаардлагатайг харах боломжийг олгодог боловчэрсдлийн үнэлгээг илүү
бодитой болгохын тулд аудит хийгдэх байгууллагын удирдлага, холбогдох ажилтнуудыг
өргөнөөр хамруулж, хэлэлцүүлгийн аргыг хамт ашиглах нь зохистой байдаг.
Мөн эрсдлийн үнэлгээний үр дүнгийн зохистой байдалд байнга дүн шинжилгээ хийж
байх, шинэ төрлийн эрсдэл, тодорхой бус зүйлс гарсан тохиолдолд эрсдлийн үнэлгээг
байнга шинэчилдэг байх нь зүйтэй.
24

25. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
4. Аудитын аргачлалыг тодорхойлох
Эрсдлийг тодорхойлж, үнэлсэний дараа дотоод аудит хийх аргачлалаа тодорхойлно.
Байгууллагын үйл ажиллагаа, эрсдлийн удирдлага, засаглал, дотоод хяналт зэрэг бүхий л
асуудлуудыг иж бүрэн байдлаар хамрахын тулд аудитыг ямар давтамжтайгаар, ямар
хугацаанд хийхээ тодорхойлно.
Давтамж
Жил бүр дотоод хяналтын системийн бүх талуудыг авч үзэж аудитад хамруулах
боломжгүй юм. Иймд дотоод аудитын нэгжийн дарга Дотоод Аудитын Дунд Хугацааны
Төлөвлөгөөнд аудитын ямар хүрээ (газар, нэгж хэлтэс, үйл ажиллагаа, процесс, систем
эсвэл хөрөнгө)-г багтаахаа шийднэ. Аудит хийх давтамжийг тогтоохдоо, ИХ эрсдэлтэй
хэсгүүдийг жил тутам аудит хийгдэхээр, ДУНД эрсдэлтэй хэсгүүдийг хоѐр жил тутамд
нэг удаа, БАГА эрсдэлтэй хэсгүүдийг гурван жил тутамд нэг удаа дотоод аудитад
хамруулахаар төлөвлөж болно.
Их эрсдэлтэй хэсгийг дотоод аудитад хамруулж байгаа эхний жилд дотоод хяналтыг
дэлгэрэнгүй байдлаар шалгах ба гол хяналтуудыг тодорхойлох, тэдгээр нь бодитой ба үр
дүнтэйгээр хэрэгжиж байгаа эсэхийг авч үзэх шаардлагатай. Их эрсдэлтэй хэсгийн
дараагийн аудитаар арай хязгаарлагдмал түвшинд дотоод аудитыг хийж болно. Учир нь
хамрах хүрээний аливаа зүйлийн зорилго, хяналтын зорилго, эрсдэл ба хяналтын үйл
ажиллагаанууд нь адилхан байдаг учраас гол хяналтууд нь бодитойгоор хэрэгжиж байгаа
эсэх, хяналтыг дагаж мөрдөж байгаа эсэхийг шалгах ажлаар хязгаарлагдаж болно.
Зарцуулах хугацаа
Дотоод аудитын нэгжийн дарга аудит хийгдэх зүйл бүрийн хувьд хэдэн ажлын өдөр
зарцуулахыг тодорхойлно. Үүнийг тодорхойлохдоо аудит хийгдэх зүйлийн эрсдлийн
түвшинг харгалзан үзэх нь зүйтэй. Аудитад зарцуулах хүн-өдөрийн тооноос хамааран
аудитын ажилтны шаардлагатай нөөцийн хэмжээг гаргадаг.
5. Аудитын нөөцийг тодорхойлох
Аудитад зарцуулах хугацаатайгаа уялдуулан уг хугацааг бүрэн хангаж ажиллах
шаардлагатай аудитын ажилтны тоог гаргана. Аудитад шаардлагатай ажилтны тоог одоо
бодитойгоор ажиллаж байгаа ажилтнытоотой харьцуулан, ажилтан нэмж авах
шаардлагыг тодорхойлох боломжтой. Дотоод Аудитын Дунд Хугацааны Төлөвлөгөөнд
тусгагдсан дотоод аудитын нийт ажлуудыг бүрэн хэмжээнд хийж дуусгахад хангалттай
аудитын ажиллах хүчний нөөцтэй байхаар зохион байгуулалт хийх нь дотоод аудитын
нэгжийн даргын үүрэг юм.
25

26. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
4.4 Аудитын Жилийн Төлөвлөгөө
Дотоод Аудитын Жилийн Төлөвлөгөөг Дотоод АудитынДунд Хугацааны Төлөвлөгөө
болон жил тутам хийгдэх эрсдлийн үнэлгээнд үндэслэн жил бүр бэлтгэнэ. Тухайлсан
нэг жилийн төлөвлөгөө учраас дунд хугацааны төлөвлөгөөнөөс тухайн жилд хамаарах
ажлуудыг тусгасан байна. Жилийн төлөвлөгөөнд тухайн жилд хийгдэх аудитын
ажлууд, тэдгээрт хамаарах эрсдлүүдээс гадна аудитын ажил бүрт зарцуулах хугацаа,
шаардлагатай нөөцүүдийг харуулна.
Дотоод Аудитын Жилийн Төлөвлөгөөг бэлтгэхдээ дараах зүйлсийг анхаарч үзнэ.
Батлагдсан Аудитын Дунд Хугацааны Төлөвлөгөө
Өмнөх жилийн аудитын үр дүн ба зарцуулсан хугацаа
Өмнөх аудитын зөвлөмжийн хэрэгжилтийн байдал
Эрсдлийн үнэлгээний үр дүн, эрсдлийн удирдлага ба хяналтын процессийн үр
дүнтэй байдал
Байгууллагын удирдлагаас тусгайлан аудит хийлгэх хүсэлт, гаргасан санал
Байгууллагын засаглалын асуудлууд
Байгууллагын үйл ажиллагаа, хөтөлбөр, систем болон хяналтад гарсан
томоохон өөрчлөлтүүд
Аудитын ажилтны нөөц
 Аудитын удирдлагын үйл ажиллагаанд ашиглах нөөц: Дотоод аудитын
дунд хугацааны төлөвлөгөө, жилийн төлөвлөгөө бэлтгэх, аудитын үйл
ажиллагааг зохицуулах, аудитын тайлангийн үр дүн, зөвлөмжийн дагуу
удирдлагаас авсан арга хэмжээг мөшгих үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэхэд
ашиглах нөөц
 Аудитын үйл ажиллагаанд ашиглах нөөц: Эрсдлийн үнэлгээнд
үндэслэн өндөр эрсдэлтэй, ач холбогдол бүхий хэсгүүдэд дотоод аудит
хийхэд ашиглах нөөц
 Сургалтын үйл ажиллагаанд ашиглах нөөц: Дотоод аудитын нэгжийн
ажилтнуудад холбогдох хууль тогтоомж, стандартын талаар сургалт
явуулахад ашиглах нөөц
 Гэнэтийн тохиолдолд ашиглах нөөц: Дотоод Аудитын Хороо болон
тухайн байгууллагын даргын шийдвэрээр тусгайлан явуулах аудитад
ашиглах нөөц
Хавсралт: Дотоод Аудитын Жилийн Төлөвлөгөөний загвар
26

27. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА
Жилийн Төлөвлөгөө бэлтгэхдээ дараах үе шатыг хэрэгжүүлнэ.
Үе шат 1. Мэдээлэл
цугуулах
Үе шат 2. Аудитыг
тодорхойлох
• Аудит хийгдэх зүйлс (газар, нэгж
хэлтэс, үйл ажиллагаа, процесс,
хөрөнгө эсвэл систем гэх мэт ) -ийн
жагсаалтыг гаргах
• Аудит хийгдэх зүйлсд учирч болох
эрсдлүүдийн жагсаалтыг гаргах
• Тухайн жилд ажиллах ажлын хоногийг
тодорхойлох
• Аудитын ажилтны тоог тодорхойлох
• Эрсдлийн ач холбогдлын зэрэглэлийн
хувьд нэн тэргүүнд аудит хийгдэх
шаардлагатай зүйлсийг тодорхойлох
• Ач холбогдлын зэрэглэл өндөртэй зүйлс
бүрт хийгдэх аудитын төрлийг
тодорхойлох (нийцлийн аудит,
системийн аудит, санхүүгийн аудит, МТ
аудит гэх мэт)
•Удирдлагаас жилийн төлөвлөгөөнд
зориулсан саналыг авах
• Аудитын ажил бүрийн хувьд зарцуулах
нийт хүн-өдрийг тооцоолох
• Аудитын ажилтнуудыг аудитын ажилд
хуваарилах
• Шаардлагатай нэмэлт нөөцийг
тооцоолох
• Аудитын жилийн төлөвлөгөөг эцэслэж
батлуулах
Дотоод Аудитын Жилийн
Төлөвлөгөө
27