Biologie Plus Blad over voeding, gezondheid en duurzaamheid voor de basisschool. Praktische tips en achtergrondinformatie om je natuuronderwijs te verrijken. Verschijnt 4x per jaar. Uitgever Nederlands Instituut voor Biologie (NIBI)

1. B OLOG O
d
Over voeding, gezondheid & duurzaamhei
I BI OLOGIIE PPUSUSCHOO L
E LL CH S
in het basisonder wijs
januari
2012
Een strop-
das dragende
Foto: Jamie Unwin/ Veolia Environnement Wildlife Photographer of the Year
koolmees in de sneeuw.
2011, owned by the Natural History Museum and BBC Wildlife Magazine
Het is een van de prachtige
plaatjes waarvoor de natuur
zich goed leent in de winter. Trek
er op een winterse dag met de klas
op uit voor een natuurfotowed-
strijd. Door de zoeker van een lens
bekijken leerlingen de wereld met
heel andere ogen! Voor inspiratie kun
je een bezoek brengen aan de WNF
Photo Award, een foto-expositie door
natuurfotografen van 6 tot en met 18
jaar, in het Haagse Museon. Of aan de
naastgelegen Wildlife Photographer
of the Year-tentoonstelling, waarin
deze koolmeesfoto een eervolle ver-
melding kreeg in de jeugdcategorie.
inhoud
Pallas’ eekhoorn 3 Nieuws 6-7 Inspiratie
niet welkom
Oma levert meer op dan alleen Wat we kunnen leren van
kerstcadeaus de natuur
6 Lesidee 11 Doeblad
Drollen rollen en poep Tover een melkpak om in een
nieuws
uitpluizen vogelvoederhuisje
Een Chinese eekhoorn dreigt
de Nederlandse pluimstaartjes doen!
te verdringen. Tijd voor actie!
Ze komen eraan!
winter. Velden
maar weinig in de
Er groeit en bloeit zijn nergens
De Limburgse gemeenten Weert en Leudal zijn urende bloemen
vol kleurige en ge ond ligt al van
de overlast van een groep exotische eekhoorns . Maar onder de gr
meer te bekennen en, zodra de
ks omhoog schiet
beu. Begin december zijn ze daarom samen met alles klaar om stra en zien. No -
tralen zich weer lat
de Zoogdierenvereniging begonnen alle Pallas’ eerste felle zonnes en hun eigen
oembollen hebb
eekhoorns in hun gebied te vangen. De diertjes ten, zaden en bl te kiemen en te
bij zich om straks
zullen de rest van hun leven in gevangenschap voedselvoorraad
groeien. of op dezelfde
moeten doorbrengen, voornamelijk in Euro- groeit even hard as in groepjes
Niet elke bloem lgen! Verdeel de kl
kun je in klas mooi vo , narcissen,
pese dierentuinen. manier. Dat proces jvoorbeeld tulpen
e ande re bloembollen, bi k met aarde.
De Pallas’ eekhoorn komt oorspronkelijk uit en geef elk groepj l een aquariumba
ten en blauwe druifjes. Vu ntje omhoog.
China. Hij belandde in Nederland nadat enkele krokussen, hyacin zetten, met het pu
bolle n half in de aarde ces van de wor-
Laat leerlingen de ook het groeipro
exemplaren in 1998 waren ontsnapt uit een
r van de rand, zodat ze
Plant ze niet te ve ef regelmatig wa
ter.
dierenhandel. De dieren hebben het hier prima en natekenen op
kunnen volgen. Ge
tels goed
ek het groeip roces beschrijven
naar hun zin: ze hebben zich voortgeplant en gen ze ziektes over en eten ze hetzelfde voedsel ke we en? Welke
Laat leerlingen el kunnen ze benoem
ad. W elke plantendelen
inmiddels leven er vijftig tot honderd exempla- als de rode eekhoorns die al in het gebied leven. een observatiebl Zijn er verschillen?
ren in Noord-Limburg. Die lopen daardoor risico verdrongen te bloemen groeien het hardst?
planten
t groeiproces van
De gemeenten ontvingen veel klachten over de worden, en dat willen biologen liever niet. Doel: inzicht in he
lijks 60 minuten | serva tiebladen
Groep 3 + 4 | weke d, bloembollen, ob
eekhoorns. Ze knagen aan plastic leidingen en mbakken, potgron
Materiaal: aquariu
veroorzaken schade aan fruitbomen. Ook bren- Jeroen Scharroo

2. 2 BI OLOGIE PLUS SCHOjanuari 2012 | jaargang 3
OL
wist je dat...
…planten medicijnen voor mensen
om
redactioneel Welk
kunnen produceren? Chinese en Canadese onder-
zoekers bedachten onlangs een nieuw rijstras, dat een eiwit
kan maken dat normaal gesproken alleen voorkomt in het bloed
van mensen. Dat deden ze door een klein stukje erfelijke informa-
H
et lijkt een beetje stilletjes in de natuur op het moment, nu veel vogels zijn vertrokken en tie uit een mens te halen, en het in de rijstplant te zetten. Dit
andere dieren en zelfs planten een rustperiode hebben ingelast (zie pagina 8, ‘Alle planten eiwit wordt vaak gebruikt als medicijn voor mensen
de winter door’). Maar voor wie beter kijkt, gebeurt er nog steeds van alles. Zo zijn met een leveraandoening.
Limburgse eekhoornvangers razend druk een stuk of honderd Chinese eekhoorns te vangen
(‘Pallas’ eekhoorn niet welkom’, pagina 1). Als we die vreemde eekhoorns hun gang laten gaan,
vrezen de Limburgers, verdringen ze straks al onze eigen rode pluimstaartjes.
In Engeland is dat al een beetje gebeurd. Daar heeft de grijze eekhoorn uit Amerika de rode
eekhoorntjes op veel plekken verdreven. Ook in Nederland verdringen diverse exotische dieren
de lokale soorten. Als natuurgids op het wad heb ik vaak staan kijken naar woest groeiende
kluwens Japanse oesters, die Nederlandse schelpen verdringen en een plaag zijn voor kwekers
van Zeeuwse oesters. Even vreesden experts ook voor het voortbestaan van het oer-Hollandse
strandkrabje, toen exotische penseelkrabben zich explosief vermeerderden in de Nederlandse
kustwateren. Gelukkig bleek er plek genoeg voor beide soorten: je ziet ze nu allebei in de zee. ...vrouwelijke guppy’s soms expres
het gezelschap opzoeken van aantrekkelijkere
Hopelijk gebeurt dat bij andere soorten ook. Alle vreemde soorten tegenhouden bij de grens is soortgenotes? Ze doen dat buiten hun vruchtbare periodes:
namelijk onmogelijk. En soms zijn exotische soorten ook gewoon een spannende nieuwe dan hebben ze absoluut geen zin in seks. Mannetjesguppy’s
toevoeging voor de Nederlandse natuur. In mijn Utrechtse straat zie ik wel eens felgroene Afri- hebben echter altijd zin in seks en vinden vruchtbare vrouwtjes het
kaanse halsbandparkieten langs vliegen. Zolang ze de Hollandse mussen niet massaal uit de aantrekkelijkst. Door het gezelschap van vruchtbare vriendinnen
bomen duwen, zijn ze wat mij betreft welkom. hebben onvruchtbare guppyvrouwtjes even rust aan hun hoofd.
Maartje Kouwen
ence/ AAAS
o: Sci
Fot
…sociaal levende papier-
wespen elkaars gezicht kunnen her-
kennen? In een ruimte waarvan de vloer
onder stroom stond, wees een afbeelding een
veilige zone aan. De wespen leerden die zone het snelst
herkennen als op die foto een soortgenoot stond. De soci-
aal levende wespen waren ook beter in gezichtsherken-
ning dan andere papierwespen die binnen een kolonie
met een koningin leven.
Kool houdt insecten van zich af
nieuws rups levend en al van binnenuit op. Die kan
daardoor niet meer aan de koolplant vreten.
Wageningse insectenonderzoekers beschrijven
Biologische bestrijding door in het blad PNAS van 14 november dat de jonge
sluipwespen heeft een dubbele sluipwespjes daarbij de plant nog op een
werking. Sluipwespen parasi- andere manier helpen. Ze zorgen er namelijk
voor dat de rups die ze aan het opeten zijn, een
teren op rupsen van het kool-
ander soort spuug produceert.
witje en verdrijven daarmee Doordat de rups nog steeds aan de plant knab-
ook de koolmot. belt, komt dit veranderde rupsenspuug ook in
aanraking met de plant. Die bleek daardoor
minder aantrekkelijk te worden voor nog een
andere plantenbelager: de koolmot. Die komen
Foto: Erik Poelman
normaal gesproken massaal af op koolplanten
Koolplanten die worden aangevallen door die al aangevreten zijn door rupsen, waarschijn-
vraatzuchtige rupsen van koolwitjes, scheiden lijk doordat ze die planten extra goed kunnen
geuren uit om de vijanden van die rupsen naar ruiken. De sluipwesp heeft dus een dubbele
zich toe te lokken. Die vijanden zijn sluipwes- beschermende functie: hij werkt als biologische
pen, die hun eitjes leggen in de rupsen. De Spuug van het grote koolwitje (boven) en het kleine koolwitje (onder), met en zonder sluipwespen in hun lijf. De bestrijding van zowel het koolwitje als de
jonge sluipwespjes die daaruit komen eten de twee soorten sluipwespen zorgen dat alleen al de kleur van het rupsenspuug duidelijk verandert. koolmot.

3. BI OLOGIE PLUS SCHOO L 2012 | jaargang 3
januari 3
Het nut van opa en oma
nieuws
al die onderzoeken eens op een rijtje. In traditio-
nele samenlevingen lijkt het idee inderdaad op
te gaan, schrijft hij. Het gaat dan om bijvoor-
Opa’s en oma’s brengen niet al- beeld Afrikaanse stammen of westerse samen-
levingen van honderden jaren geleden. Bij die
leen een hoop gezelligheid en
groepen hebben onderzoekers grootouders die
cadeaus met zich mee. Ze dra- lang hun kleinkinderen verzorgden vergeleken
gen bij aan het succes van hun met grootouders die dat niet deden, doordat ze
nakomelingen, en daarmee bijvoorbeeld door een ongeluk vroeg overle-
den. En inderdaad: zorgzame grootouders
biologisch gezien ook aan hun kregen uiteindelijk meer volwassen kleinkinde-
eigen succes. ren.
Maar in moderne samenlevingen ligt het
verhaal wat ingewikkelder. Mensen krijgen
Een aai over de bol, een extra koekje bij de thee namelijk niet meer zoveel kinderen als vroeger.
en een stapel sintcadeautjes. Veel grootouders Sterker nog: verreweg de meest stellen houden
vertroetelen hun kleinkinderen alsof hun leven het op twee kinderen. En door de goede dokters
ervan afhangt. Leuk voor de kleintjes natuurlijk, en overvloed aan voedsel is de kans ook groot
maar ook grootouders hebben er biologisch dat die alle twee de volwassen leeftijd wel
gezien baat bij. Dat blijkt uit onderzoek van de halen. Daar draagt een beetje extra zorg van
Australische bioloog David Coall (Current Direc- opa en oma niet veel meer aan bij, zou je
tions in Psychological Science). zeggen.
Voor biologen is de levensloop van mensen Maar dat blijkt niet helemaal het geval. Coall
lang een raadsel geweest. Mensen worden vond namelijk in andere onderzoeken aanwij-
namelijk behoorlijk oud. Vrouwen krijgen tot zingen dat extra zorg van grootouders wel
ongeveer hun vijftigste levensjaar kinderen en degelijk bijdraagt aan het gezond opgroeien
kunnen daarna nog makkelijk dertig jaar door- van kleinkinderen. Met name in moeilijke situa-
leven. En dat is vreemd. Alle dieren – ook ties, als de ouders minder goed voor hun kinde-
mensen – zitten namelijk biologisch zo in elkaar ren kunnen zorgen, maken ze het verschil. Vaak
dat ze hun eigenschappen willen doorgeven is het geen kwestie meer van leven of dood,
aan zoveel mogelijk nakomelingen. Waarom zoals vroeger. Kleinkinderen met actieve groot-
zouden mensen dan zo jong al stoppen kinde- ouders blijken soms bijvoorbeeld net iets
ren te maken? minder vaak depressief te worden.
Misschien, redeneerden biologen, werken oude ‘Grootouders hielpen en ondersteunden hun
mensen in de rol van grootouders toch mee aan families in het verleden, ze doen het nu, en
het succes van hun nakomelingen. Ze kunnen zonder twijfel zullen ze het ook in de toekomst
tenslotte hun eigen kinderen helpen bij het doen’, concludeert Coall. ‘Nu moeten we nog
grootbrengen van hun kleinkinderen. Die vaststellen wat grootouders precies doen wat
hebben dan meer kans volwassen te worden, zo goed is voor hun kleinkinderen. Het zou wel
zelf weer kinderen te krijgen, enzovoorts. eens zo simpel kunnen zijn als weten dat er altijd
Een slim idee, maar of het klopt? Veel onderzoe- iemand is als je het nodig hebt.’
kers hebben al geprobeerd bewijzen aan te
leveren voor deze stelling, en David Coall zette Kinderen met betrokken grootouders hebben het vaak net ietsje beter in hun leven. Jeroen Scharroo
750 Nederlanders erfelijk gekraakt
nieuws 2000 werd de eerste mens volledig erfelijk
beschreven: dat had dertien jaar en 3 miljard
Groningers zien er gemiddeld net ietsje anders dollar gekost. Door technologische vorderingen
uit dan Limburgers, en dat blijkt ook uit hun kan dat tegenwoordig een stuk sneller. Het erfe-
erfelijk materiaal. Dat concluderen wetenschap- lijk materiaal van de 750 Nederlanders is geka-
pers van het project Het Genoom van Nederland. rakteriseerd door een bedrijf in Hongkong, dat
In november brachten zij de erfelijke informatie vijftienduizend mensen per jaar kan beschrij-
van 750 Nederlanders in kaart. ven. Tegenwoordig kost zo’n setje erfelijke info
Deze informatie beschrijft de eigenschappen 5.000 dollar.
van levende wezens en gaat over van ouder op In Het Genoom van Nederland zijn 250 gezinnen
kind. Wetenschappers kunnen erfelijke infor- beschreven van vader, moeder en kind, die
matie opschrijven als een combinatie van vier verspreid wonen over het hele land. Onderzoe-
letters: A, C, T en G. In totaal bezit een mens kers hopen hierin informatie aan te treffen over
maar liefst 3 miljard van die letters! ziektes waaraan veel Nederlanders lijden en hier
Tot voor kort was het in kaart brengen hiervan misschien wel nieuwe behandelmethoden voor De erfelijke eigenschappen van mensen liggen opgeslagen in dna.
een tijdrovende en kostbare klus. In het jaar te bedenken. Als je daar met een microscoop heel ver op inzoomt, ziet het eruit als een wenteltrap.

4. 4 BI OLOGIE PLUS SCHOjanuari 2012 | jaargang 3
OL
Versiermanieren bij dieren
inspiratie
Niet alleen mensen hebben
soms vlinders in hun buik. Ook
dieren kunnen verliefd zijn en
hun uiterste best doen om een
ander te versieren.
J
ongens en meisjes kunnen elkaar het
hele jaar verkering vragen. Maar bij
dieren is er vaak een specifieke periode
waarin ze op zoek gaan naar een part-
ner, namelijk rond het moment dat de vrouwtjes
vruchtbaar zijn. Mannetjes hebben precies door
wanneer dat het geval is en sloven zich flink uit
om de aandacht van hun soortgenotes te trek-
Foto: Hazel Parry
ken.
Dieren maken vooral indruk op soortgenoten
met kleuren en met vormen. Sommige ontstaan
zelfs alleen tijdens de paartijd. Bij de mandril,
een aap, heeft het gezicht van het mannetje in
de paartijd bijvoorbeeld felrode en felblauwe
kleuren, terwijl deze normaal lichtblauw en roze
zijn. En de fregatvogel blaast in de paartijd zijn Het prieelvogelmannetje met het mooist versierde prieel heeft het meeste succes bij de vrouwtjes.
keelzak op tot een grote rode ballon om vrouw-
tjes te lokken. mannetje een goede jager is. Heeft hij last van ermee op bij hun vijanden en zijn minder wend- prieelvogel heeft daar iets op bedacht. Hij
parasieten, dan is zijn buik een stuk minder baar. En dan kost het ook nog eens veel energie bouwt een prieel en versiert dit zo mooi moge-
Uitdossing rood. De buik laat dus zien of hij gezond is en om zo’n grote staart of schaar te maken. Toch lijk, met stenen of met besjes. De prachtigste
Met zo’n knalblauw gezicht of een opgeblazen een goede conditie heeft. En vrouwtjes zijn dol kiezen vrouwtjes vaak juist voor deze manne- prieeltjes zijn gevuld met tientallen verschil-
keelzak trekken de mannetjes niet alleen op gezonde mannetjes, omdat die meestal ook tjes. Als ze zoveel energie over hebben om zich lende voorwerpen in dezelfde kleur. Stapt er
aandacht. De uitdossing geeft het vrouwtje ook sterke kinderen produceren. uit te dossen en vijanden van zich af te slaan, uiteindelijk een vrouwtje naar binnen, dan weet
informatie over het mannetje. De buik van het Sommige uitdossingen zijn eigenlijk heel dan moeten het wel heel goede mannetjes zijn. je het zeker: deze prieelvogel is goed in versie-
stekelbaarsmannetje kleurt bijvoorbeeld rood onhandig voor het mannetje zelf, zoals de grote En die krijgen de sterkste kinderen. ren.
in de paartijd door pigmenten die hij uit zijn staart van de pauw of enorme scharen die Niet alle dieren kunnen echter van kleur of vorm
voedsel haalt. Een felrode buik betekent dat het bepaalde krabbensoorten hebben. Ze vallen veranderen om te laten zien hoe goed te zijn. De Maartje Kouwen
Week van de Lentekriebels
inspiratie Lespakket Relaties & Seksualiteit
Het lespakket Relaties & Seksualiteit bestaat
V
linders in je buik, het verschil tussen uit lessen relationele en seksuele vorming
vriendschap en verliefdheid, en het voor alle groepen. De lessen maken kinde-
ontstaan van baby’s. Daarover gaat de ren bewust van hun eigen gevoelens en
Week van de Lentekriebels. In deze manier hun grenzen en wensen verkennen. opvattingen en helpen gefundeerde beslis-
nationale projectweek voor het basisonderwijs Voor de jongere groepen gaat het hierbij niet singen te nemen op gebied van seksualiteit.
staan relationele en seksuele vorming centraal. over seks, maar bijvoorbeeld over vriendschap Voor elke klas komen drie thema’s aan bod:
Rutgers WPF en de GGD organiseren deze week en hoe een baby in de buik groeit. De hogere lichamelijke en emotionele ontwikkeling,
van 19 tot en met 23 maart 2012 voor de groepen besteden aandacht aan veranderin- sociale ontwikkeling en relaties, en seksua-
zevende keer, op meer dan 350 scholen. gen tijdens de puberteit, verliefdheid en liteit en gezondheid. Voor de onderbouw
De basis voor gezond relationeel en seksueel grenzen. ligt het accent op verschillen tussen
gedrag wordt al op kleuterleeftijd gelegd, De Week van de Lentekriebels start met een jongens en meisjes, en vriendschap. De
vertellen de initiatiefnemers van de campagne. feestelijke ballonnenactie en eindigt met een middenbouw besteedt aandacht aan zelf-
Seksualiteit is daardoor een belangrijk onder- tentoonstelling op school. Tijdens de week beeld, verliefdheid en seksueel misbruik.
werp en is vanaf 2012 onderdeel van de kern- besteden alle klassen elke dag een les aan relati- De bovenbouw gaat in op puberteit, voor-
doelen van het basisonderwijs. De Week van onele en seksuele vorming met behulp van het behoedsmiddelen en relaties.
de Lentekriebels laat kinderen op een speelse lespakket Relaties & Seksualiteit.

5. BI OLOGIE PLUS SCHOO L 2012 | jaargang 3
januari 5
‘Poepinteressant, die drollen’
inspiratie
Twintig volwassen mensen
die onbeschaamd over poep
praten en drollen draaien van
ontbijtkoek en pindakaas. Op
de NIBI-conferentie biedt de
workshop rondom het thema
poep een bijzondere aanblik.
Drollen rollen met ontbijtkoek, pindakaas en stroop, tijdens een workshop over poep op de NIBI-conferentie.
‘L
aten we beginnen bij het begin: wat vocht uit de poep halen dan darmen van dieren
is poep eigenlijk?’ vraagt Suzanne
Wartenbergh aan de groep leer-
die droge keutels poepen. Een andere bijzon-
dere vorm van poepen is die van vogels. Zij plas-
Het Neusje van
krachten die deelneemt aan de
workshop over poep op de NIBI-conferentie
sen en poepen door hetzelfde gat: de cloaca.
Hierdoor ontstaat de typische klodder, waarbij
de Zalm
voor basisschoolleerkrachten op 18 november. het witte vloeibare deel de plas van de vogel is, Ruim honderd leerkrachten en nme-profes-
Wartenbergh heeft lesideeën rondom poep en het harde zwarte bolletje de poep. sioneels ontdekten 18 november alles wat ze
ontwikkeld en leidt de workshop. ‘Poep is Om te onderzoeken welke poep van welk dier is, altijd al wilden weten over gezond en duur-
datgene wat je eet, maar wat je lichaam niet vertelt Wartenbergh, kunnen leerlingen ook zaam eten op de NIBI-conferentie Het Neusje
gebruikt’, vertelt ze. ‘Dat is bij mensen zo, maar kijken naar wat er in de poep zit. Zien ze veer- van de Zalm. Ze hoorden boeiende lezingen
ook bij dieren. In een vossendrol kun je bijvoor- tjes, haartjes of botjes in de poep zitten? Dat zijn over voedsel en namen deel aan tal van
beeld stukjes konijnenbot zien zitten. De vos onverteerbare delen van dieren: de drol is dus workshops. Behalve dat ze drollen uitplozen,
kan daar geen energie uit halen en poept ze waarschijnlijk van een vleeseter. Zit er gras in de toverden ze suikerbiet om in stroop, leerden
daarom weer uit.’ poep? Dan bestaat er een grote kans dat de drol ze een schooltuin jaarrond in te zetten en
Over poep valt heel wat te leren, blijkt tijdens van een planteneter komt. kregen ze smaaklessen. Ook namen de deel-
Wartenberghs inleiding. Waarom zijn uitwerp- In de klas zijn er volop mogelijkheden om te nemers een voorproefje op het eten van de
selen bijvoorbeeld bruin? Dit komt doordat er leren van poep. Zo kunnen leerlingen aan de toekomst, met kwal en insecten op het
oud bloed in poep zit. Het lichaam voert naast hand van verschillen tussen drollen ingaan op menu.
onverteerde etensresten ook afvalstoffen als het verschil tussen vlees- en planteneters en de
oude rode bloedcellen af via de poep. Deze verschillen in schedels die hierbij horen. Of ze
rode bloedcellen zijn als ze ouder zijn niet meer kunnen, net als de deelnemers aan de workshop
rood, maar bruin. Maar poep kan ook andere op de conferentie, zelf aan de slag met het
kleuren hebben. ‘Bij sommige dieren is de poep maken van drollen (zie ‘Drollen draaien’ op
groen’, vertelt Wartenbergh. ‘Die dieren hebben pagina 6). De deelnemers aan de workshop
veel gras of andere planten gegeten.’ vinden dit doe-idee in ieder geval geslaagd. ‘Ik
Door een drol te bekijken, kun je vaak gemak- vond het echt poepinteressant’, roept een lera-
kelijk ontdekken van welk dier de poep is. De res vanuit de zaal. Waarop een ander lachend
poep van dieren verschilt namelijk in vorm. aanvult: ‘Ja, zeker, dit was echt strontgaaf!’
Koeien poepen bijvoorbeeld een grote koeien-
vlaai. Dit komt doordat hun darmen minder Lieke Dekker
Volgende keer er ook bij zijn?
nderwijs:
Vijfde biologie-conferentie basiso
Binnenste Buiten
um de Werelt, Lunteren
23 november 2012, Congrescentr
Reserveer nu in je agenda!

6. 6 BI OLOGIE PLUS SCHOjanuari 2012 | jaargang 3
OL
wist je dat...
… vogels die als kleintje vaak
Made in Nature
zijn gepest later zelf een pester worden? Op de
Galapagoseilanden laten jan-van-genten af en toe hun
jong alleen om te foerageren. Andere volwassen vogels vallen
dan de kleintjes lastig; ze pikken op hun hoofd of gaan bovenop
ze zitten. Hoe vaker dat gebeurt, hoe meer de jongen als
inspiratie
volwassene andere kleintjes pesten.
De natuur zit volle slimme
uitvindingen. Wat kunnen we
Foto
leren van vormen en structuren
:J
acquelyn
in de natuur? En welke produc-
ten hebben we al van de natuur
K . Grace
afgekeken?
… de hersenen van De natuur barst van de bijzondere eigenschap-
taxichauffeurs veranderen door pen en efficiënte oplossingen. Slimme trucjes
te navigeren door de stad? Bij taxichauffeurs in om bijvoorbeeld warmte vast te houden,
opleiding die 25 duizend straten uit hun hoofd leer- voldoende water te krijgen of goed gecamou-
den, was de grijze stof na vier jaar studeren toegenomen fleerd te zijn. Daar kan de mens nog wat van
in het deel van de hersenen dat betrokken is bij geheugen leren. Dat gebeurt dan ook volop, onder de
en navigatie. Bij studenten die het examen niet haalden, noemer biomimicry.
veranderden de hersenen niet aantoonbaar. Niet alleen bedrijven zijn erg geïnteresseerd in
de oplossingen die de natuur heeft bedacht
voor specifieke problemen. Ook voor de natuur-
en milieueducatie biedt biomimicry een grote
inspiratiebron. Biomimicry laat kinderen op een
andere manier naar de natuur kijken.
Leerlingen in Eindhoven ondervonden dat al
met het nme-project Leren van de Natuur, geor-
… een nieuwe sche- ganiseerd door biomimicryNL. ‘Met onze activi-
delvorm kan leiden tot teiten willen we leerlingen de natuur op een
nieuwe soorten? 15 miljoen jaar gele- andere manier laten ontdekken. Geblinddoekt
den ontwikkelden bladneusvleermuizen voelen ze bijvoorbeeld diverse voorwerpen,
een brede schedel. Daarmee konden ze waarbij ze zich afvragen waarom iets licht is of nesten in de natuur en hoe die zijn gebouwd.
ineens veel harder bijten en opeens ook juist heel ruw. Welke functie heeft een vorm of Vervolgens bouwen we samen een muizenhol
harde vruchten eten. Het aantal blad- een structuur en wat kun je daarvan leren? Leer- in de klas.’
neusvleermuissoorten groeide daar- lingen gaan zelf ook iets ontwerpen, waarbij ze Elke klas zou aandacht moeten besteden aan
door explosief. goed kijken hoe de natuur dat doet’, vertelt Bas biomimicry, vindt Sanders. ‘Je krijgt meer
Sanders van biomimicryNL. begrip voor je lokale omgeving. Je wordt je
Ook voor de jongste groepen is het thema ‘leren bewust van de natuur om je heen en het ecosy-
van de natuur’ heel geschikt, vertelt Sanders. steem waarin je leeft. Dat levert interesse in
doen!
‘Met groep 1 en 2 kijken we bijvoorbeeld naar biologie en exacte vakken. Er ligt zoveel kennis
Drollen rollen
en wat ver-
bekijken, kun je ler
Do or drollen goed te échte poep
en. Maar om nou
sc hillende dieren et je met de klas
n... Gelukkig kun
uit te gaan pluize maken.
zelf dierendrollen
ook gemakkelijk mengsel door drie
rst een drollen
Maak hiervoor ee elen. Meng dit in
plakken ontbijt koek te verkruim
akaas en twee
ee eetlepels pind
een schaal met tw or. Verdeel de
en kneed goed do
eetlepels stroop n foto van de
geef elk groepje ee gaan de leerlinge
n na-
klas in groepjes en Deze dierendrol
uitwerpselen va n een ander dier. drollenm engsel met
i een grote hand
or een koeienvlaa e, platte schijf. Ee
n honden-
maken. Meng vo ervan een drog
een handje str o of gras. Maak hi enke utels meng je
worst. Voor konijn
: kneed een lange na je lang-
drol is gemakkelijk met kleine stukjes gras, waar
een klein beet je drollenmengsel langg erek te, kleine
p bestaat uit een
s draait. Vogelpoe giet er voor-
werpige bolletje . Leg de keut el op een bord en
keutel met da arin kleine zaadjes
.
yoghurt overheen vol drollenmengs
el met
zichtig een beetje , meng je een hand
Voor een voss endrol tenslotte nne, re chte drol met
langwerpige, du
eed hier van een drollen de
stukjes veren. Kn at de leerling en nu raden welke
aan één uitein de een puntje. La denk en.
en waarom ze dat
hebben en uitlegg
anderen gemaakt en in
Haaientoilet
el: inzicht verkrijg
nabespreking | Do
5/6 | 60 minuten, inclusief nnen | Mater iaal: ontbijtkoek, Haaien zwemmen langzaam en toch groeien er geen algen op hun huid.
Doelgroep: groep selpatronen herke
verschillen in voed , veertjes
de spijsvertering, o of gras, zaadjes Het bedrijf Sharklet kopieerde de structuur van die haaienhuid en maakt materiaal waarop even-
kom, bordjes, str
pinda kaas, stroop, meng eens weinig groeit, zelfs geen bacteriën. Dat biedt uitkomst voor bijvoorbeeld ziekenhuizen of
openbare toiletten. Op scheepsrompen heeft de technologie dezelfde functie als bij haaien: algen-
groei voorkomen.

7. BI OLOGIE PLUS SCHOO L 2012 | jaargang 3
januari 7
Visverlichting
In de natuur zijn lichtgevende dieren niet ongewoon, denk bijvoorbeeld aan de gloeiworm. Weten-
schappers gebruikten het lichtgevende eiwit uit kwallen en bouwden deze in bij zebravissen, om de
zogeheten GloFish te creëren: lichtgevende aquariumvisjes. Verkrijgbaar in de varianten electric
green, starfire red en sunburst orange. Bijzonder, maar natuurlijk niet echt nuttig. Hoewel: zou het
systeem niet handig zijn om de hond te kunnen zien als hij in donker wordt uitgelaten?
Slakkenboormachine
in de natuur om je heen. Evolutie heeft in Keverslakken hebben een tong met oersterke
miljoenen jaren de efficiëntste oplossingen tandjes, ze slijten of breken amper. De bioloog
gebracht. Die kunnen wij gebruiken.’ John Videler bestudeerde de slakkentandjes
met als doel ze te gebruiken voor baggersche-
Kijk voor meer informatie over het biomimicry- pen. Die boren een weg door de zeebodem met
doen!
project Leren van de Natuur op grote boorkoppen, die veel last hebben van
www.biomimicryNL.org slijtage. Slakkentanden blijken krom, wat de
krachten beter verdeelt. Toch moet de eerste
nd ?
Maartje Kouwen slakkenboorkop nog gemaakt worden.
Wat zit er in je ma
heeft vaak meer
in de supermarkt
Ons koopgedrag er voor onze
ons realiseren. Vo
gevolgen dan we eld verbouwd
n wordt bijvoorbe
Nederlandse koeie gekapt worden
d, waar bossen
in het buitenlan lokale biodi-
t heeft ef fect op de
voor akkerland. Da or de bewo -
standigheden vo
versiteit en leefom gt bij aan kli-
productie zelf draa
ners daar. De vlees heten van de
via de mest en sc
maatverandering jn.
g het dierenwelzi
koe. En dan is er no elen op letten? M
oge-
ns het wink rbouwd in de
Waar kun je tijde mt voedsel vandaan, is het ve
lijke antwoo rden zijn: waar ko be trokken men-
andigheden leven
onder welke omst e criteria
kas of op het land, or verpak t en wat is de prijs? Welk
sen of dieren , is het voedsel vo
het belangrijkst? kunnen helpen ee
n duur-
vinden leerlingen er en de VISwijzer
itkalend erken,
Een groente- en fru produc ten keurm
ast bevatten veel
zame keus te maken. Daarna . Ve rdeel verschil-
eur en BeterLeven
ax Havelaar, EKOk ken wat het
zoals FairTrade, M n en laat ze uitzoe
n over gr oepjes leerlinge aan de
lende keurmerke hun bevindingen
ns presenteren ze
keurmerk be tekent. Vervolge tje in met verpak-
de klas een winkel
cht vervolgens in elk produc t
rest van de klas. Ri rg er voor dat van
uc ten of foto’s er van. Zo rschillend
kingen van prod k groepje een ve
en aanw ezig zijn. Geef el n zijn en
meerdere variant klaswinkel te vinde
tje met producten die in de uc ten elk
boodschappenlijs af loop welke prod
ppen do en. Bespreek na
Klittenband laat ze boodscha arom.
groepje he eft gekozen en wa
Klittenband is het bekendste voorbeeld van een product dat is afgekeken van de natuur. Inspiratie edingscentrum.nl,
merken op ww w.vo
Meer info over keur edewaar.nl.
voor de tape die je gemakkelijk vast- en weer losmaakt waren klissen, de stekelige bolletjes van de al.nl en ww w.go
ww w.milieucentra
plant de grote klit. Een Zwitser zag dat zijn broek en zijn hond er vol mee zaten na een wandeling. l en effect van
rkomst van voedse
| Doel: Inzicht in he
Groep 7 + 8 | 60 + 45 minuten of foto’s ervan
Onder de microscoop ontdekte hij de haakjes die zich in de stof vastklemden. Dat vormde de basis gen van producten
teriaal: verpakkin
voor klittenband: aan de ene kant harige stof en aan de andere kant allemaal haakjes. winkelgedrag | Ma

8. 8 BI OLOGIE PLUS SCHOjanuari 2012 | jaargang 3
OL
Alle planten de winter door
Bomen nemen lekker een paar maandjes rust als het te koud is om te groeien en bloeien.
den ontsnapt – huidmondjes – in zo’n dennen- een nieuwe tulp kan groeien. In de herfst en
inspiratie naald dieper verstopt dan in een eikenblad. En winter zie je ze niet, maar in de volgende lente
het klapstuk: naaldbomen gebruiken antivries- hebben ze genoeg reserves om als eerste tot
Mensen trekken een dikke trui aan, vogels trekken naar het middelen. Niet de blauwe vloeistof die je in de bloei te komen!
auto giet, maar stofjes die de boom zelf kan Het radicaalste overlevingsmechanisme in de
warme zuiden en weer andere dieren gaan in winterslaap. Maar
produceren, waardoor het water in de naalden plantenwereld hebben de zogeheten eenjari-
planten kunnen nergens heen in de winter: hoe overleven zij de moeilijker bevriest. gen: die gaan namelijk dood in de winter. Om
koudste maanden? Een andere tactiek om de winter te overleven, is hun dood te compenseren produceren ze in de
ondergronds te gaan. Daar vriest het namelijk zomer en herfst veel zaadjes. Ze moeten er dan
stukken minder hard dan boven de grond. Veel natuurlijk wel voor zorgen dat hun zaadjes
B
omen verliezen hun bladeren in de bomen in winterrust. Ook hun wortels kunnen planten laten elke herfst al hun bovengrondse bestand zijn tegen winterse omstandigheden.
winter, maar waaróm bomen dat doen is geen water opnemen als het koud is. Maar hun stengels en bladeren verdorren, en slaan alle Daar zijn ze heel goed in: de beste manier om
minder bekend. Als de temperatuur naalden laten ze niet vallen. Zodoende hoeven energie die ze hebben op in hun wortels. Dat zaden te bewaren is zelfs ze in de vriezer te
onder de 4 graden Celsius zakt, kunnen ze in de lente geen nieuwe naalden te maken: doen ze in de vorm van bijvoorbeeld zetmeel, leggen. Om vorstschade te voorkomen verlie-
boomwortels geen water meer opnemen. Via dat scheelt een hoop energie! bekend uit aardappels. zen de zaden zoveel mogelijk vocht, zodat ze
de blaadjes verdampt er veel water, dus als de Naaldbomen hebben een boel manieren Een type planten dat deze winteropslag heeft niet stukvriezen door ijskristallen. Het volgende
boom die niet snel laat vallen, loopt hij groot ontwikkeld om uitdroging via hun naalden te geperfectioneerd, zijn de bolgewassen. Tulpen jaar kunnen de zaden uitgroeien tot planten die
gevaar uit te drogen in de winter. Er bestaan wel voorkomen. Allereerst zijn hun bladeren veel bijvoorbeeld, vormen tijdens de lente en zomer het stokje kunnen overnemen. Zo blijft de soort
bomen die de hele winter groen blijven: naald- kleiner dan die van loofbomen: leg maar eens prachtige ronde bollen, waarin ze alle energie toch bestaan!
bomen. Sparren en coniferen zien er in de winter een eikenblad naast een naald van een den. Ook opslaan die ze kunnen missen. Terloops maken
net zo fris uit als in de zomer. Toch gaan naald- zijn de gaatjes waardoor het water aan de naal- ze vaak ook kleine zijbolletjes aan, waaruit weer Jeroen Scharroo
advertenties
Bouw zelf mee aan een actuele en voor leerlingen
relevante natuur- en techniekmethode
cht is voor
De basisschool waar serieuze aanda
Word lid van de BASISNET-community voeding, gezondheid & duurzaamh
eid
Wij bieden:
▲ Toegang tot de elektronische leeromgeving
▲ Modules biologie, sterrenkunde, weer en klimaat, en
BI OLOGIE PLUS SCHOO L
geografie voor groep 1 tot en met 8 Doe anders dan de rest, word Biologie Plus School!
▲ Materiaal voor praktisch onderwijs Als jouw school zich wil onderscheiden van de rest met
▲ Wekelijks een nieuwsbrief met lessuggesties onderzoekend leren, met natuuronderwijs waar leerlingen
▲ Kortingen op materiaal wat aan hebben, met ouders die daar enthousiast van
worden en met een team dat er merkbaar meer zin in heeft,
Wij vragen: dan is het nu tijd om Biologie Plus School te worden. In
▲ Actieve deelname aan de community door het geven totaal zijn veertig plekken in Nederland beschikbaar.
van feedback op materiaal Meer weten? Mail dan naar bps@nibi.nl of
▲ Bijdragen aan uitwerking van nieuwe thema’s kijk gauw op onze nieuwe website:
▲ Deelname aan bijeenkomsten om de koers te bepalen veertig
www.biologieplusschool.nl
▲ Een vaste jaarlijkse bijdrage van 1250 euro plus 2,50 plekken
euro per leerling voor gebruik en onderhoud van de beschikbaar!
elektronische leeromgeving en voor het materiaal

9. BI OLOGIE PLUS SCHOO L 2012 | jaargang 3
januari 9
boekenladder Plantententoonstelling
vol kleur en interactie
De ultieme opleiding tot sporenzoeker
Wilde dieren zijn vaak schuw en moeilijk te observeren, maar ze laten
wel allerlei sporen na. De jonge sporenzoeker leert je hoe je eenvoudig
de pootafdrukken van bijvoorbeeld hertachtigen en vogels kunt
herkennen, die in de sneeuw goed te zien zijn. Een begrijpelijk stappen-
plan laat zien hoe je een afgietsel van zo’n ‘prent’ maakt. In heldere taal recensie
en duidelijke illustraties wijst het boek ook op andere aanwijzingen die
de aanwezigheid van dieren verraden, zoals voedsel en veren. Meer Kruip in een ondergrondse product kunnen selecteren.
dan dit uitgebreide boek hebben kinderen niet nodig om zelf een Ook aan de minder vernuftige exhibits als een
tunnel, graai in poep naar
heuse sporenzoeker te worden. uitvergroot model van een bekerplant komt
De jonge sporenzoeker zaden, ruik aan bloemen en nieuwe technologie te pas. Een QR-code in de
David Melbeck ontdek de magische planten- vitrine verwijst naar een filmpje van de betref-
De Fontein / Tirion Uitgevers wereld in Plantastic! fende plant op YouTube. Al blijkt lang niet elk
ISBN 9789052108315 kind een smartphone te bezitten om die code te
61 pagina’s, hardcover, 14,95 euro scannen. Het risico van die digitalisering is ook
Wie denkt dat planten de hele dag maar een dat apparaten niet altijd even goed werken. En
beetje staan te staan, komt in Plantastic! voor heel soms lijkt de technologie zelfs belangrijker
een grote verrassing te staan. Planten groeien, dan de inhoud. Zo draaien zonnebloemen in de
Hoe de geit verliefd werd op het nijlpaard verleiden, reizen, overleven en zijn onmisbaar. tentoonstelling mee met de zon, zelfs om hun
Het is niet ongewoon dat honden graag met andere honden spelen, Dat leert deze tentoonstelling over ‘de wonder- eigen as.
maar dit boek vertelt over vriendschappen tussen honden en heel baarlijke plantenwereld’. De boventoon voeren echter goed doordachte,
andere diersoorten, zoals fretten, olifanten of kuikentjes. Ook andere Bij het binnentreden van de tentoonstelling is vernieuwende en boeiende exhibits. Spelen-
opmerkelijke ‘liefdes’ passeren de revue, tussen een aapje en een duif het lastig kiezen waar te beginnen. Er staan derwijs leren kinderen alles over bestuiving,
bijvoorbeeld, of een kitten en een gorilla. Onmogelijke liefdes barst van reusachtige bloemen, een enorme neus met verspreiding van zaden en plantengroei. Iets
de aandoenlijke foto’s met opzienbarende en ietwat zoetsappige stuifmeelkorrels, een tafel met exotische zaden oudere kinderen kunnen ook in de rol kruipen
verhalen uit het dierenrijk, die zowel aanleiding kunnen geven tot een en zelfs een echte hommelkolonie, naast nog van wetenschapper, boer of consument om
les over vriendschap als over soorten en evolutie. zeker dertig andere kleurrijke exhibits. De mee te denken over ‘netelige kwesties’ als
Onmogelijke liefdes tentoonstelling is opgedeeld in verschillende milieu, klimaatverandering en genetisch gemo-
Jennifer Holland thema’s: bewegen, eten, voortplanten, overle- dificeerd voedsel. Zo ontdekken ze dat planten
De Fontein / Tirion Uitgevers ven en producten, al is niet helemaal duidelijk onmisbaar zijn voor de mens en zijn planeet.
ISBN 9789052108070 waarbij elke afzonderlijke exhibit hoort. De
208 pagina’s, paperback, 14,95 euro aanwezige kinderen rennen van hot naar her, Maartje Kouwen
enthousiaste kreten uitslakend en roepend om
de aandacht van vader of moeder. Plantastic!
Die hebben ze overigens niet echt nodig. De Tot en met 26 augustus
Over mierentongen en spinnenoren tentoonstelling nodigt uit tot veel zelf doen en Museon, Den Haag
Er bestaan heel veel kleine beestjes en elk beestje heeft andere trucjes heeft een sterk interactief karakter met slimme Voor 4- tot 14-jarigen
om zijn omgeving waar te nemen. Een mier proeft met zijn voelsprie- technische trucjes. Kinderen blazen bijvoor- Speciale lessen voor kleuters en
ten, een spin ruikt met de haartjes op zijn poten en sommige kevers beeld tegen een enorme paardenbloem van groep 5/6 op aanvraag. Op woens- en zondagen
voelen beweging met hun staart. In Zintuigen van kleine beestjes komen metaal en zien op het beeldscherm erachter de tevens experimenten in het plantenlab
ze allemaal aan bod. Met grote foto’s, weinig tekst, en pijlen bij essenti- pluisjes wegvliegen. Op een wand met allerlei www.museon.nl/plantastic
ele lichaamsdelen worden jonge kinderen wegwijs in de wereld van de verschillende bloemen blijven de bordjes met
zintuigen. Het boekje is onderdeel van de kleine beestjes-serie, waarin afbeeldingen van insecten alleen hangen als
ook de huisjes, het voedsel en de kinderen van kleine beestjes voorko- het de juiste bestuiver is. En bij een winkeltje
men. verschijnt op een beeldscherm de vraag waar
Zintuigen van kleine beestjes brood van wordt gemaakt, waarna kinderen
Charlotte Guillain met een supermarktscanner het bijbehorende
Ars Scribendi Uitgeverij
ISBN 9789055660186
23 pagina’s, hardcover, 9,50 euro
Kindervragen over seksualiteit
Hoe komt een baby in je buik? Wanneer krijg ik overal haar? Is tongzoe-
nen lekker? Het boekje Wat is seks? beantwoordt vragen van kinderen
over lichamelijkheid en seksualiteit op een luchtige en eerlijke manier
en met eenvoudige tekeningen. Volgens de schrijfster zijn ook jonge
kinderen hier nieuwsgierig naar en kan het boekje helpen het onder-
werp met kinderen van vier tot acht jaar te bespreken. Sommige vragen
voeren wel wat ver voor de allerjongsten, maar doordat de antwoorden
zijn verdeeld in kaders, kies je zelf hoe diep je op de stof ingaat.
Wat is seks?
Channah Zwiep
Uitgeverij SWP Amsterdam
ISBN 9789088502744
60 pagina’s, hardcover, 14,50 euro
Foto's: Museon