SlideShare a Scribd company logo
1 of 6
FİİL ÇATISI



FİİL ÇATISI

Çekimli bir fiilden oluşan yüklemin nesne ve özneye göre gösterdiği durumlara çatı denir.
Bundan hareketle, yüklemin isim soylu sözcüklerden oluştuğu cümlelerde çatının
aranmayacağını söyleyebiliriz.

Çatı; yüklemin nesne ve özneyle ilgisi olduğundan, sorularda karşımıza çoğu kez, nesne-
yüklem ve özne-yüklem ilişkisi olarak çıkar. Şimdi bunları ayrı ayrı inceleyelim.




NESNE - YÜKLEM İLİŞKİSİ

Fiiller nesne alıp almamalarına göre değişik şekillerde adlandırılır. Bunları dört grupta
inceleyebiliriz.




1. Geçişli Fiil

Nesne alabilen fiillerdir. Bir fiilin nesne alıp almadığının nasıl anlaşılacağını cümle
öğelerinde “nesne” konusunda işlemiştik. Buna göre, fiil nesne alıyorsa geçişli olacaktır.




Örneğin;

“Etrafı daha iyi görebilmek için ışığı yaktı.”

cümlesinde “yaktı” yüklemdir; “o” gizli öznedir. Nesneyi bulmak için “O neyi yaktı?” diye
soruyoruz. “ışığı” cevabı geliyor. Öyleyse yüklem nesne almıştır; “yakmak” fiili geçişli bir
fiildir.

Fiilin geçişli olması için cümlede mutlaka nesnesinin bulunması gerekmez. Bazen fiil geçişli
olduğu halde cümlede nesne kullanılmamış da olabilir.
Örneğin;

“Ahmet mutlaka senden öğrenmiştir.”

cümlesinde “öğrenmiştir” yüklemine “Neyi öğrenmiştir?” diye sorduğumuzda cümlede
herhangi bir öğenin cevap vermediğini görüyoruz. Ancak biz cümleye “onu” gibi bir nesne
ilave edebiliriz. Öyleyse bu cümlenin yüklemi geçişlidir, ancak cümlede nesne yoktur. Böyle
cümlelerde bir tür “gizli nesne” nin varlığı söz konusudur. Bu durumun görüldüğü cümleleri
daima “onu” sözüyle kontrol edin, çünkü bu söz yalnızca nesne olabilir.




2. Geçişsiz Fiil

Nesne almayan fiillerdir. Bu fiillerin yüklem olduğu cümlelere dışarıdan da herhangi bir
nesne getirilemez.




Örneğin;

“Eve dönünce, yorgunluktan, uzandığım yerde uyuyakalmıştım.”

cümlesinin yüklemine “Neyi uyuyakalmıştım?” diye sorduğumuzda mantıklı bir soru
olmadığını görüyoruz. Çünkü bu fiiil nesne almaz; yani geçişsizdir.

Fiiller değişik eklerle çatı özelliğini değiştirebilir. Bu durumda “oldurganlık, ettirgenlik”
durumu ortaya çıkar.




ÖZNE - YÜKLEM İLİŞKİSİ

Öznenin yüklemle ilişkisi beş grupta incelenir.
1. Etken Fiil

Yüklem durumundaki fiilin bildirdiği işi, öznenin kendisi yapıyorsa fiil etkendir.




Örneğin;

“Masanın üzerini güzelce temizledi.”

pan kim?” diye sorduğumuzda yine “o” cevabı geliyor. Yani özne, yüklemin bildirdiği işi
kendisi yapmıştır. Öyleyse fiil etkendir.

“Yağmur yağıyor yine ince ince.”

“Taş bu yola nereden düşmüş?”

“Yapraklar gittikçe daha çok sararıyor.”

“Yaşlı kadının elleri bir hayli buruşmuştu.”

cümlelerinin yüklemleri de etken fiildir.




2. Edilgen Fiil

Fiilin bildirdiği işi özne değil de başkası yapıyorsa, özne bu işten etkileniyorsa, fiil edilgendir.
Bu fiiller, etken fiillere “-l-” ve “-n-” eklerinin getirilmesiyle yapılır. Etken fiilin nesnesi olan
öğe, fiil edilgen yapıldığında özne durumuna geçer ve bu öznelere “sözde özne” adı verilir.
Örneğin etken fiilde örnek verdiğimiz cümleyi edilgen yapalım;

“Masanın üzeri güzelce temizlendi.”

cümlesini incelersek; “temizlendi” yüklemdir. “Temizlenen ne?” diye sorduğumuzda
“Masanın üzeri” öznesi cevap veriyor. “İşi yapan kim?” diye sorduğumuzda, “başkası” cevabı
gelir. Yani işi yapan özne değil,
başkasıdır. Çünkü masa kendi kendini temizleyemez. Öyleyse fiil edilgendir, öznesi de sözde
öznedir.




3. Dönüşlü Fiil

Fiilin bildirdiği işi özne kendi üzerinde yapıyorsa, yani özne hem işi yapan, hem de yaptığı
işten etkilenense, bu anlamı veren fiil dönüşlüdür. Dönüşlü fiiller de etken fiillere “-l-” ve “-
n-” ekleri getirilerek yapılır.

“Tarağı eline alıp bir süre tarandı.”

cümlesinde tarama işini öznenin kendi üzerinde yaptığı bellidir. Dolayısıyla fiil dönüşlüdür.




4. İşteş Fiil

En az iki özne tarafından yapılabilen fiillerdir. Bu fiiller, fiillere “-ş-" eki getirilerek türetilir.
Bazı fiiller ise kök olarak “-ş-" ile bitmiştir ve işteş özellik gösterir.

İşteş fiiller işin yapılışına göre iki grupta incelenir.




a. Karşılıklı yapılma bildirir

Yüklem durumundaki fiilin anlamında öznelerin işi birbirlerine karşı yaptıkları görülür.

“Yolda karşılaşınca mutlaka selamlaşırlardı.”

cümlesine baktığımızda “selamlaşmak” eyleminin kişilerin karşılıklı yaptıkları bir iş olduğunu
görürüz. İki kişi birbirine selam vermiştir.

“Ortadaki elmaları paylaştılar.”

“Boş yere saatlerce tartıştılar.”
“Boksörler çok yaman dövüştüler.”

cümlelerindeki yüklemler karşılıklı yapılan işteş fiillerdir.




b. Birlikte yapılma bildirir

Bunlarda özneler işi birbirlerine karşı değil hep birlikte yaparlar. Yani karşıdan bir hareketin
olduğu görülmez.

“Çocuklar odaya girer girmez yemeklerin başına üşüştüler.”

cümlesinde “üşüşme” işini çocuklar hep birlikte yapmışlardır.

“Kuzular otların arasından meleşiyor.”

“Kuşlar etrafta sevinçle uçuşuyor.

“Çocuklar ağaçların arasında koşuşuyor.”

cümlelerindeki yüklemler birlikte yapılma bildiren işteş fiillerdir.

“Okula bu sabah birlikte gittiler.”

cümlesinde de yüklem birlikte yapılma bildirir, ancak biz buna işteş diyemeyiz. Çünkü işteş
fiiller, önceden de söylemiştik, mutlaka “-ş-" ile bitmelidir.

Yapıca “-ş-" ile biten her fiil elbette işteş değildir.

“Adam genç yaşında dünyayı dolaştı.”

cümlesinde yüklem işteş değildir; çünkü karşılıklı ya da birlikte yapılma anlamı yoktur.

                                      *            *            *

Bazı kaynaklarda “nitelikte eşitlik” adıyla işteş sınıfına alınan, oluş bildiren fiiller de vardır.

“Elleri çalışmaktan nasırlaşmış.”
“Görmeyeli bir hayli güzelleşmiş.”

“Pantolonu, yerde oturmaktan kırışmış.”

cümlelerindeki yüklemler bu türdendir. Ancak bunlarda herhangi bir iş bildirme olmadığından
“işteş” mantığına pek uygunluk görülmez. Sorularda da bunun işteş olduğuna dair bir ipucu
verilmemiştir.




5. Ettirgen Fiil

Konumuzun başında, nesne-yüklem ilişkisini verirken, ettirgenliğe de değinmiştik. Bu tür
fiillerde işi özne bir başkasına yaptırır.

“Oğluna terliklerini getirtti.”

cümlesinde getirme işini yapan “oğlu” dur, özne ona işi yapmasını söylemiştir.

“Masayı bir güzel temizletti.”

“Soruyu ablasına çözdürdü.”

cümlelerinin yüklemleri de aynı özelliği göstermektedir.

More Related Content

Viewers also liked

Unix - Sun Solaris Admin Classroom Training
Unix - Sun Solaris Admin Classroom TrainingUnix - Sun Solaris Admin Classroom Training
Unix - Sun Solaris Admin Classroom TrainingSrihitha Technologies
 
Муллагали Яушев: досье из московского охранного отделения
Муллагали Яушев: досье из московского охранного отделенияМуллагали Яушев: досье из московского охранного отделения
Муллагали Яушев: досье из московского охранного отделенияAlexander Chaychits
 
4. business policy analysis 2007 guwahati university
4. business policy analysis 2007 guwahati university4. business policy analysis 2007 guwahati university
4. business policy analysis 2007 guwahati universityKumar Nirmal Prasad
 
Mmmmmmmmmmm
MmmmmmmmmmmMmmmmmmmmmm
MmmmmmmmmmmEva Sanz
 
La población
La poblaciónLa población
La poblaciónPeLuBra
 
Tengowski - Vii 2 september 11
Tengowski - Vii 2 september 11Tengowski - Vii 2 september 11
Tengowski - Vii 2 september 11Nathan Tengowski
 
Vacuum Formed Heat Traced Shower
Vacuum Formed Heat Traced ShowerVacuum Formed Heat Traced Shower
Vacuum Formed Heat Traced ShowerJacktheGreat
 

Viewers also liked (9)

Unix - Sun Solaris Admin Classroom Training
Unix - Sun Solaris Admin Classroom TrainingUnix - Sun Solaris Admin Classroom Training
Unix - Sun Solaris Admin Classroom Training
 
Муллагали Яушев: досье из московского охранного отделения
Муллагали Яушев: досье из московского охранного отделенияМуллагали Яушев: досье из московского охранного отделения
Муллагали Яушев: досье из московского охранного отделения
 
10 fertilizantes
10   fertilizantes10   fertilizantes
10 fertilizantes
 
4. business policy analysis 2007 guwahati university
4. business policy analysis 2007 guwahati university4. business policy analysis 2007 guwahati university
4. business policy analysis 2007 guwahati university
 
Mmmmmmmmmmm
MmmmmmmmmmmMmmmmmmmmmm
Mmmmmmmmmmm
 
La población
La poblaciónLa población
La población
 
Tengowski - Vii 2 september 11
Tengowski - Vii 2 september 11Tengowski - Vii 2 september 11
Tengowski - Vii 2 september 11
 
Dacargas
DacargasDacargas
Dacargas
 
Vacuum Formed Heat Traced Shower
Vacuum Formed Heat Traced ShowerVacuum Formed Heat Traced Shower
Vacuum Formed Heat Traced Shower
 

More from BigBoss

2007kpsscs1genyet
2007kpsscs1genyet2007kpsscs1genyet
2007kpsscs1genyetBigBoss
 
2006kpsscs1genkulanah
2006kpsscs1genkulanah2006kpsscs1genkulanah
2006kpsscs1genkulanahBigBoss
 
2mayis 1999
2mayis 19992mayis 1999
2mayis 1999BigBoss
 
Yakin çAğ
Yakin çAğYakin çAğ
Yakin çAğBigBoss
 
Xx YüZyil BaşLarinda Osmanli ImparatorluğU
Xx  YüZyil BaşLarinda Osmanli ImparatorluğUXx  YüZyil BaşLarinda Osmanli ImparatorluğU
Xx YüZyil BaşLarinda Osmanli ImparatorluğUBigBoss
 
Xvii Islahat
Xvii IslahatXvii Islahat
Xvii IslahatBigBoss
 
Xix YüZyil Islahatlari
Xix YüZyil IslahatlariXix YüZyil Islahatlari
Xix YüZyil IslahatlariBigBoss
 
TüRkiye Tarihi
TüRkiye TarihiTüRkiye Tarihi
TüRkiye TarihiBigBoss
 
TüRk Kurtuluş SavaşI
TüRk Kurtuluş SavaşITüRk Kurtuluş SavaşI
TüRk Kurtuluş SavaşIBigBoss
 
TüRk DüNyasi
TüRk DüNyasiTüRk DüNyasi
TüRk DüNyasiBigBoss
 
Yeni çAğ
Yeni çAğYeni çAğ
Yeni çAğBigBoss
 
Osmanli KüLtüR Ve Medeniyeti
Osmanli KüLtüR Ve MedeniyetiOsmanli KüLtüR Ve Medeniyeti
Osmanli KüLtüR Ve MedeniyetiBigBoss
 
Osmanli Devleti
Osmanli DevletiOsmanli Devleti
Osmanli DevletiBigBoss
 
Osmanli Devlet YüKselme
Osmanli Devlet YüKselmeOsmanli Devlet YüKselme
Osmanli Devlet YüKselmeBigBoss
 
Orta çAğ
Orta çAğOrta çAğ
Orta çAğBigBoss
 
Mondros AteşKesi Ve Sonrasindaki GelişMeler
Mondros AteşKesi Ve Sonrasindaki GelişMelerMondros AteşKesi Ve Sonrasindaki GelişMeler
Mondros AteşKesi Ve Sonrasindaki GelişMelerBigBoss
 

More from BigBoss (20)

2007kpsscs1genyet
2007kpsscs1genyet2007kpsscs1genyet
2007kpsscs1genyet
 
2006kpsscs1genkulanah
2006kpsscs1genkulanah2006kpsscs1genkulanah
2006kpsscs1genkulanah
 
Edat
EdatEdat
Edat
 
2mayis 1999
2mayis 19992mayis 1999
2mayis 1999
 
Yakin çAğ
Yakin çAğYakin çAğ
Yakin çAğ
 
Xx YüZyil BaşLarinda Osmanli ImparatorluğU
Xx  YüZyil BaşLarinda Osmanli ImparatorluğUXx  YüZyil BaşLarinda Osmanli ImparatorluğU
Xx YüZyil BaşLarinda Osmanli ImparatorluğU
 
Xviii
XviiiXviii
Xviii
 
Xvii Islahat
Xvii IslahatXvii Islahat
Xvii Islahat
 
Xvii
XviiXvii
Xvii
 
Xix YüZyil Islahatlari
Xix YüZyil IslahatlariXix YüZyil Islahatlari
Xix YüZyil Islahatlari
 
Xix
XixXix
Xix
 
TüRkiye Tarihi
TüRkiye TarihiTüRkiye Tarihi
TüRkiye Tarihi
 
TüRk Kurtuluş SavaşI
TüRk Kurtuluş SavaşITüRk Kurtuluş SavaşI
TüRk Kurtuluş SavaşI
 
TüRk DüNyasi
TüRk DüNyasiTüRk DüNyasi
TüRk DüNyasi
 
Yeni çAğ
Yeni çAğYeni çAğ
Yeni çAğ
 
Osmanli KüLtüR Ve Medeniyeti
Osmanli KüLtüR Ve MedeniyetiOsmanli KüLtüR Ve Medeniyeti
Osmanli KüLtüR Ve Medeniyeti
 
Osmanli Devleti
Osmanli DevletiOsmanli Devleti
Osmanli Devleti
 
Osmanli Devlet YüKselme
Osmanli Devlet YüKselmeOsmanli Devlet YüKselme
Osmanli Devlet YüKselme
 
Orta çAğ
Orta çAğOrta çAğ
Orta çAğ
 
Mondros AteşKesi Ve Sonrasindaki GelişMeler
Mondros AteşKesi Ve Sonrasindaki GelişMelerMondros AteşKesi Ve Sonrasindaki GelişMeler
Mondros AteşKesi Ve Sonrasindaki GelişMeler
 

Fiil çAtisi

  • 1. FİİL ÇATISI FİİL ÇATISI Çekimli bir fiilden oluşan yüklemin nesne ve özneye göre gösterdiği durumlara çatı denir. Bundan hareketle, yüklemin isim soylu sözcüklerden oluştuğu cümlelerde çatının aranmayacağını söyleyebiliriz. Çatı; yüklemin nesne ve özneyle ilgisi olduğundan, sorularda karşımıza çoğu kez, nesne- yüklem ve özne-yüklem ilişkisi olarak çıkar. Şimdi bunları ayrı ayrı inceleyelim. NESNE - YÜKLEM İLİŞKİSİ Fiiller nesne alıp almamalarına göre değişik şekillerde adlandırılır. Bunları dört grupta inceleyebiliriz. 1. Geçişli Fiil Nesne alabilen fiillerdir. Bir fiilin nesne alıp almadığının nasıl anlaşılacağını cümle öğelerinde “nesne” konusunda işlemiştik. Buna göre, fiil nesne alıyorsa geçişli olacaktır. Örneğin; “Etrafı daha iyi görebilmek için ışığı yaktı.” cümlesinde “yaktı” yüklemdir; “o” gizli öznedir. Nesneyi bulmak için “O neyi yaktı?” diye soruyoruz. “ışığı” cevabı geliyor. Öyleyse yüklem nesne almıştır; “yakmak” fiili geçişli bir fiildir. Fiilin geçişli olması için cümlede mutlaka nesnesinin bulunması gerekmez. Bazen fiil geçişli olduğu halde cümlede nesne kullanılmamış da olabilir.
  • 2. Örneğin; “Ahmet mutlaka senden öğrenmiştir.” cümlesinde “öğrenmiştir” yüklemine “Neyi öğrenmiştir?” diye sorduğumuzda cümlede herhangi bir öğenin cevap vermediğini görüyoruz. Ancak biz cümleye “onu” gibi bir nesne ilave edebiliriz. Öyleyse bu cümlenin yüklemi geçişlidir, ancak cümlede nesne yoktur. Böyle cümlelerde bir tür “gizli nesne” nin varlığı söz konusudur. Bu durumun görüldüğü cümleleri daima “onu” sözüyle kontrol edin, çünkü bu söz yalnızca nesne olabilir. 2. Geçişsiz Fiil Nesne almayan fiillerdir. Bu fiillerin yüklem olduğu cümlelere dışarıdan da herhangi bir nesne getirilemez. Örneğin; “Eve dönünce, yorgunluktan, uzandığım yerde uyuyakalmıştım.” cümlesinin yüklemine “Neyi uyuyakalmıştım?” diye sorduğumuzda mantıklı bir soru olmadığını görüyoruz. Çünkü bu fiiil nesne almaz; yani geçişsizdir. Fiiller değişik eklerle çatı özelliğini değiştirebilir. Bu durumda “oldurganlık, ettirgenlik” durumu ortaya çıkar. ÖZNE - YÜKLEM İLİŞKİSİ Öznenin yüklemle ilişkisi beş grupta incelenir.
  • 3. 1. Etken Fiil Yüklem durumundaki fiilin bildirdiği işi, öznenin kendisi yapıyorsa fiil etkendir. Örneğin; “Masanın üzerini güzelce temizledi.” pan kim?” diye sorduğumuzda yine “o” cevabı geliyor. Yani özne, yüklemin bildirdiği işi kendisi yapmıştır. Öyleyse fiil etkendir. “Yağmur yağıyor yine ince ince.” “Taş bu yola nereden düşmüş?” “Yapraklar gittikçe daha çok sararıyor.” “Yaşlı kadının elleri bir hayli buruşmuştu.” cümlelerinin yüklemleri de etken fiildir. 2. Edilgen Fiil Fiilin bildirdiği işi özne değil de başkası yapıyorsa, özne bu işten etkileniyorsa, fiil edilgendir. Bu fiiller, etken fiillere “-l-” ve “-n-” eklerinin getirilmesiyle yapılır. Etken fiilin nesnesi olan öğe, fiil edilgen yapıldığında özne durumuna geçer ve bu öznelere “sözde özne” adı verilir. Örneğin etken fiilde örnek verdiğimiz cümleyi edilgen yapalım; “Masanın üzeri güzelce temizlendi.” cümlesini incelersek; “temizlendi” yüklemdir. “Temizlenen ne?” diye sorduğumuzda “Masanın üzeri” öznesi cevap veriyor. “İşi yapan kim?” diye sorduğumuzda, “başkası” cevabı gelir. Yani işi yapan özne değil,
  • 4. başkasıdır. Çünkü masa kendi kendini temizleyemez. Öyleyse fiil edilgendir, öznesi de sözde öznedir. 3. Dönüşlü Fiil Fiilin bildirdiği işi özne kendi üzerinde yapıyorsa, yani özne hem işi yapan, hem de yaptığı işten etkilenense, bu anlamı veren fiil dönüşlüdür. Dönüşlü fiiller de etken fiillere “-l-” ve “- n-” ekleri getirilerek yapılır. “Tarağı eline alıp bir süre tarandı.” cümlesinde tarama işini öznenin kendi üzerinde yaptığı bellidir. Dolayısıyla fiil dönüşlüdür. 4. İşteş Fiil En az iki özne tarafından yapılabilen fiillerdir. Bu fiiller, fiillere “-ş-" eki getirilerek türetilir. Bazı fiiller ise kök olarak “-ş-" ile bitmiştir ve işteş özellik gösterir. İşteş fiiller işin yapılışına göre iki grupta incelenir. a. Karşılıklı yapılma bildirir Yüklem durumundaki fiilin anlamında öznelerin işi birbirlerine karşı yaptıkları görülür. “Yolda karşılaşınca mutlaka selamlaşırlardı.” cümlesine baktığımızda “selamlaşmak” eyleminin kişilerin karşılıklı yaptıkları bir iş olduğunu görürüz. İki kişi birbirine selam vermiştir. “Ortadaki elmaları paylaştılar.” “Boş yere saatlerce tartıştılar.”
  • 5. “Boksörler çok yaman dövüştüler.” cümlelerindeki yüklemler karşılıklı yapılan işteş fiillerdir. b. Birlikte yapılma bildirir Bunlarda özneler işi birbirlerine karşı değil hep birlikte yaparlar. Yani karşıdan bir hareketin olduğu görülmez. “Çocuklar odaya girer girmez yemeklerin başına üşüştüler.” cümlesinde “üşüşme” işini çocuklar hep birlikte yapmışlardır. “Kuzular otların arasından meleşiyor.” “Kuşlar etrafta sevinçle uçuşuyor. “Çocuklar ağaçların arasında koşuşuyor.” cümlelerindeki yüklemler birlikte yapılma bildiren işteş fiillerdir. “Okula bu sabah birlikte gittiler.” cümlesinde de yüklem birlikte yapılma bildirir, ancak biz buna işteş diyemeyiz. Çünkü işteş fiiller, önceden de söylemiştik, mutlaka “-ş-" ile bitmelidir. Yapıca “-ş-" ile biten her fiil elbette işteş değildir. “Adam genç yaşında dünyayı dolaştı.” cümlesinde yüklem işteş değildir; çünkü karşılıklı ya da birlikte yapılma anlamı yoktur. * * * Bazı kaynaklarda “nitelikte eşitlik” adıyla işteş sınıfına alınan, oluş bildiren fiiller de vardır. “Elleri çalışmaktan nasırlaşmış.”
  • 6. “Görmeyeli bir hayli güzelleşmiş.” “Pantolonu, yerde oturmaktan kırışmış.” cümlelerindeki yüklemler bu türdendir. Ancak bunlarda herhangi bir iş bildirme olmadığından “işteş” mantığına pek uygunluk görülmez. Sorularda da bunun işteş olduğuna dair bir ipucu verilmemiştir. 5. Ettirgen Fiil Konumuzun başında, nesne-yüklem ilişkisini verirken, ettirgenliğe de değinmiştik. Bu tür fiillerde işi özne bir başkasına yaptırır. “Oğluna terliklerini getirtti.” cümlesinde getirme işini yapan “oğlu” dur, özne ona işi yapmasını söylemiştir. “Masayı bir güzel temizletti.” “Soruyu ablasına çözdürdü.” cümlelerinin yüklemleri de aynı özelliği göstermektedir.