Guía de lectura Paz Andrade e 50 anos de letras galegas.biblioteca da deputación da coruña

BIBLIOTECA PROVINICAL DA CORUÑA: LETRAS GALEGAS 2012
GUIA DE LECTURA: VALENTIN PAZ ANDRADE

1


Avogado, xornalista, poeta, viaxeiro, home de empresa e vinculado á
política. A personalidade multifacética de Valentín Paz-Andrade,
empapada, ao mesmo tempo, de grande humanidade, estivera
marcada por un único obxectivo: traballar por e para Galicia.

“Alén da súa personalidade xurídica, económica, xornalística,
literaria, está a súa achega especificamente política á causa
galeguista e democrática".

Alfonso Álvarez Gándara

2


3


Anunciación de Valle Inclán, La
Paz Andrade, Valentín
La Anunciación de Valle Inclán / Valentín Paz-Andrade ; prólogo de
Eduardo Blanco-Amor. -- Buenos Aires : Losada, D.L. 1967
171 p. : il. ; 18 cm. -- (Biblioteca clásica y contemporánea ; 331)
1. Valle-Inclán, Ramón del - Crítica e interpretación I. Blanco-Amor,
Eduardo, pr. II. TITULO III. SERIE
92 Valle-Inclán, Ramón
860 Valle-Inclán, Ramón 1.06

BM/1320

Nestes estudos, Valentín Paz Andrade logrou descifrar
brillantemente a mutua relación dunha infancia e unha
paisaxe, humano, natural e tradicional.

O seu libro, di Eduardo Branco Amor no seu prólogo, "ten
esa verosimilitude do contiguo, do sabido mediante a
contigüidade vivente e sen inmediata tradición.

Hai na carnazón da obra incisións críticas moi certeiras, orixinais e
valerosas, que só dende o punto de vista desa proximidade racial, social
e aínda paisaxística poderían verse e desvelarse".

La Anunciación de Valle Inclán / Valentín Paz-Andrade ; prólogo de
Eduardo Blanco Amor. -- 2ª ed. amp. -- Madrid : Akal, D.L. 1981
228 p. : il. ; 18 cm. -- (Arealonga / Xesús Alonso Montero ; 49)
D.L. M. 9077-1981
ISBN 84-7339-537-9
1. Valle-Inclán, Ramón del - Crítica e interpretación I. Blanco-Amor,
Eduardo, pr. II. TITULO III. SERIE
869.9 Valle Inclán, Ramón del 1.06

BM/1700
BM/2241
EL/62 R.58783 Biblioteca Eva Llorens. Ded. autógr. del autor en hoja de
guarda

4


Capital como factor del desarrollo de Galicia, El
El Capital como factor del desarrollo de Galicia / Valentín Paz-Andrade. --
La Coruña : Banco del Noroeste, 1970
50 p. ; 22 cm. -- (Sección de estudios del Banco del Noroeste)
1. Desarrollo económico y social - Galicia - S. XX 2. Galicia - Situación
económica - S. XX I. TITULO II. SERIE
338.984.3(461.1)"19"

BM/1881

Valentín Paz Andrade sinalaba con motivo dunha conferencia sobre El Capital
como factor del desarrollo de Galicia“… o desenvolvemento ten que ser
concibido como unha empresa de presente e de futuro na que cada compoñente
ten o seu papel a desempeñar ... faise necesario combinar un factor e outro co
factor capital. Os recursos naturais, sen esquecer os valores de situación, dun
lado, e a poboación potencialmente activa, doutro son as pezas básicas no xadrez
do proceso produtivo. Pero o alento, o ritmo e a dimensión imprímeos o capital."

Castelao na luz e na sombra
Castelao na luz e na sombra / Valentín Paz-Andrade. -- Sada (A Coruña) :
Ediciós do Castro, D.L. 1982
613 p. : il. ; 22 cm. -- (Documentos para a Historia contemporánea de
Galicia ; 2)
D.L. C. 678-1982
ISBN 84-7492-129-5
1. Castelao, Alfonso R. - Crítica e interpretación I.
TITULO II. SERIE
929 Castelao, Alfonso R.
869.9 Castelao, Alfonso R. 1.06

BM/545
GAL/1889

Unha das máis completas biografías do autor de Rianxo.

5


Cen chaves de sombra
Cen chaves de sombra / Valentín Paz-Andrade ; limiar de Lorenzo Varela ;
ilustracións de Laxeiro. -- Sada (A Coruña) : Ediciós do Castro, 1979
133 p. : il. ; 19 cm. -- (Poesía)
ISBN 84-7492-007-8
I. Laxeiro, il. II. TITULO III. SERIE
869.9-1"19"

GAL/1071 Galiza un pouco cada día morre…
BM/2221
Se non viramos rumbo ao navegar
Poñamos vela ao vento que hoxe corre
Ronsel abrindo cara un novo mar

Unha reflexión certera sobre as palabras

Concepto de zona económica en el nuevo derecho de
la mar, El
El Concepto de zona económica en el nuevo derecho de la mar / por
Valentín Paz-Andrade. -- La Coruña : Servicio de Publicaciones del Club de
Dirigentes de Empresas de la Cámara de Comercio, D.L. 1973
16 p. ; 24 cm. -- (Ciclo de mar)
D.L. C. 81-1973
1. Derecho marítimo - Estudios, ensayos y conferencias I. TITULO II.
SERIE
347.79(04)

FOL/21/16 Conferencia pronunciada durante o ciclo: “La mar"
organizada polo Club de Dirigentes de Empresa de la
Cámara de Comercio, A Coruña, 1974.

6


Galecidade na obra de Guimaraes Rosa, A
A Galecidade na obra de Guimaraes Rosa / Valentin Paz-Andrade ;
introducción de Paulo Ronai ; epílogo de Alvaro Cunqueiro. -- Sada (A Coruña) :
Ediciós do Castro, D.L. 1978
230 p. ; 19 cm
ISBN 84-85134-92-3
1. Rosa, João Guimarães - Crítica e interpretación I. TITULO
869.0 Guimaraes Rosa 1.06

GAL/248
BM/819
BM/2204

Ademais dunha breve biografía do escritor brasileiro, Paz-
Andrade ofrece tamén unha sinopse da historia de Galicia
dende as súas orixes ata a chegada de Cabral a Brasil e
elabora unha lista de denominacións de liñaxes galegas que
foron transferidos ás terras americanas.

Galicia como tarea
Galicia como tarea / V. Paz-Andrade. -- Buenos Aires : Ediciones Galicia,
[1959?] (1959 imp.)
172 p. ; 23 cm
1. Galicia - Situación económica - S. XX 2. Galicia - Situación
social - S. XX I. TITULO
338(461.1)"19"
308(461.1)"19"

BM/3442 Biblioteca de Luis Seoane
M/933 Biblioteca de José Mosquera, "O vello dos contos". Ejemp. ded. a
José Mosquera Pérez por la Junta Directiva del Centro Gallego de Buenos Aires
BM/1719
GAL/1997
Analiza a potencialidade de Galicia e os principais
problemas aos que se enfrontaba na época. A emigración e
o seu impacto bio-económico; a dispersión rural e a
concentración urbana; a necesidade de industrialización e
incluso as frontes culturais e lingüísticas.

7


Galiza lavra a sua imagen
Galiza lavra a sua imagen / Valentín Paz-Andrade. -- Sada (A Coruña) :
Ediciós do Castro, 1985
220 p. : il. ; 19 cm. -- (Ensaio)
ISBN 84-7492-258-5
I. TITULO II. SERIE
869.9-4"19"

GAL/1072

Ofrece un conxunto de textos que van dende a
semiótica da paisaxe ata a arquitectura de Palacios,
pasando por temas tan suxestivos e básicos como a
lingua, o humorismo, a pintura, a poesía, a ciencia...
un conxunto de textos que nos falan da grande
humanidade e a exquisita pluma de Valentín Paz-
Andrade.

Marginación de Galicia, La
La Marginación de Galicia / Valentín Paz-Andrade. -- Madrid : Siglo XXI,
D.L. 1970
359 p. : 1 map. pleg. ; 21 cm
D.L. M. 13882-1970
1. Galicia - Situación económica - S. XX 2. Galicia - Población - S. XX I.
TITULO
338(461.1)"19"
312(461.1)"19"

BM/624

O fenómeno de transposición secular, cuxa
pesadumbre veu gravitando sobre as estruturas
dunha rexión, e por contragolpe vedando o seu acceso
ao crecemento económico integrado, constitúe a
médula deste libro.

8


Pranto matricial
Pranto matricial / Valentín Paz-Andrade ; versión en castelán de María de
Villarino ; dibuxos de Colmeiro, Maside, Souto e Torres. -- Buenos Aires :
Ediciones Galicia del Centro Gallego, 1955 Imp.
35 p., 1 h. ; 23 cm
I. Villarino, María de, trad. II. TITULO
869.9-14"19"

BM/1399

Evoca dun xeito lastimoso a morte de
Castelao.
Obra que non podemos inserir dentro da
poesía social, pero que si contén certa
denuncia.

Pranto matricial / V. Paz-Andrade. -- Sada (A Coruña) : Ediciós do Castro,
1975
94 p. : il. ; 19 cm
ISBN 84-85134-04-4
I. TITULO
869.9-14"19"

GAL/1074

Pranto matricial e outros poemas
Pranto matricial e outros poemas / Valentín Paz
Andrade. -- Ed. non venal. -- Santiago de Compostela :
El Correo Gallego, D.L. 1992
92 p. ; 21 cm. -- (Biblioteca 114 ; 89)
En cub. : Xunta de Galicia, Consellería de
Relacións Institucionais
ISBN 84-85553-100
I. TITULO
869.9-1"19"

GAL/3631

9


Principios de economía pesquera
Principios de economía pesquera / por Valentín Paz-Andrade. -- Santiago
de Chile : Organización de las Naciones Unidas para la Agricultura y la
Alimentación, [1954?] (1954 imp.)
201 p. ; 23 cm
1. Pesca - España - Aspectos económicos 2. Pesca - Galicia - Aspectos
económicos I. TITULO
639.2(460):338
639.2(461.1):338


O atractivo do pensamento económico e da análise do sector
pesqueiro de Valentín Paz-Andrade está na reivindicación
histórica da potencialidade pesqueira de Galicia, nunha
secuencia que vai desde a capacidade da súa
autofinanciación, a transferencia da súa frota como resposta
á improductividad, o armazón recursos-tecnoloxía-
financiamento como eixo do desenvolvemento da pesca en
base a un modelo de equilibrio na explotación do recurso e
tamén equilibrio na produción e o mercado, para configurar a
Galicia como a empresa non só pesqueira, senón tamén
transformadora dos produtos do mar.

“A imaxe do que unha lingua foi ou deixou de ser no
percurso das edás, non se debera interpor na comprensión do
seu destiño.”
O porvir da lingua

10


Sementeira do vento
Sementeira do vento / Valentín Paz-Andrade ; ilustracións de Laxeiro. --
Vigo : Galaxia, D.L. 1968
126 p. : il. ; 19 cm. -- (Salnés. Poesía Galega ; 26)
I. Laxeiro, il. II. TITULO III. SERIE
869.9-14

BM/1293

Rexos abandeirados de horizontes,
peregriños dos puntos cardinales
en romeiría polos sete mares,…

Cantou as grandes navegación dos
nosos mariñeiros, os días e os traballos
das xentes de noso por tódalas direciós
da Rosa dos Ventos

Sistema económico de la pesca en Galicia
Sistema económico de la pesca en Galicia / Valentín Paz-Andrade. --
Buenos Aires : Citania (1958)
34 p., 4 h. de lám. ; 25 cm. -- (Martín Sarmiento)
1. Pesca - Galicia - Aspectos económicos I. TITULO II.
SERIE
639.22(461.1):338

BM/1882

O estudio foi solicitado pola Agrupación Gallega de
Universitarios, Escritores y Artistas co fin de ofrecerlle ao
público un panorama da economía pesqueira galega da
época. Nel analízase a produción primaria e o sector
secundario así como a traxectoria industrial da pesca en
Galicia e a achega dos industriais de Cataluña.

11


12


Cornide, José
Cornide, José
Ensayo de una historia de los peces y otras producciones marinas de la
costa de Galicia / Joseph Cornide ; estudio preliminar por Valentín Paz-Andrade.
-- Sada (A Coruña) : Ediciós do Castro, D.L. 1983
59 p., XXXVIII, 263 p. ; 18 cm. -- (Seminario de Estudos Galegos)
Reproducción facs. de la ed. de Benito Cano, 1788
ISBN 84-7492-163-5
1. Peces - Galicia 2. Pesca - Galicia - Instrumentos y métodos I. Paz
Andrade, Valentín, pr. II. TITULO
597(461.1)
639.2.08(461.1)

GAL/1073
BM/1392

Unha das obras ictiológicas máis importantes do Século
Ilustrado, un texto que é o primeiro estudo xeral sobre
ictiología sistemática de natureza descritiva publicado no noso
país en 1788

Villaverde, Luis
Villaverde, Luis
Mariscos de Galicia : como son, como viven, como se
pescan y como se comen / Luís Villaverde ; prólogo y notas al
texto de Valentín Paz Andrade. -- Sada (A Coruña) : Ediciones del
Castro, 1974
257 p. : il. ; 17 cm
ISBN 84-85134-00-1
1. Mariscos - Galicia I. Paz Andrade, Valentín, pr. II.
TITULO
637/639(461.1)
Cando hai 27 anos se fixo a primeira edición de
BM/1781 Mariscos de Galicia, Valentín Paz Andrade tivo que
GAL/2247 face-lo limiar en castelán. Se o fixese en galego diría
que Luís Villaverde era un exiliado político pertencente
a unha familia de republicanos na que o seu irmán
Elpidio, outro exiliado, foi membro do Consello de
Galicia.

13


14


Calvo, Tucho
Calvo, Tucho
Valentín Paz-Andrade, a memoria do século / Tucho Calvo. -- Sada (A
Coruña) : Ediciós do Castro, D.L. 1998
278 p. : il. ; 21 cm. -- (Documentos ; 142)
D.L. C. 1792-1998
ISBN 84-7492-904-0
1. Paz Andrade, Valentín - Entrevistas I. TITULO
929 Paz Andrade, Valentín (047.53)

GAL/8039

Unha longa entrevista que lle fixo o xornalista Tucho Calvo en
1982, cando Paz-Andrade decidiu que chegara o momento de
facer as súas memorias, as dunha vida moi longa e rica en
experiencias, posta ao servizo de Galicia.

15


16


HOMENAJE a Valentín Paz Andrade. -- Pontevedra : Diputación
Provincial, 1991
95 p. ; 22 cm
ISBN 84-86845-71-8
1. Paz Andrade, Valentín - Homenajes I. Pontevedra (Provincia).
Diputación Provincial, ed. II. TITULO
082.2 Paz Andrade, Valentín

GAL/3271

As cidades de Vigo e Pontevedra foron sede, do 6 ó 15
de xuño de 1988, dun ciclo de conferencias destinadas a
homenaxear a figura de Valentín, no que participaron
destacadas figuras do campo das ciencias e das letras.

Por todos é coñecido o fecundo labor do homenaxeado
como xornalista e poeta, home de leis e empresario.
Para o recordo queda o contido das conferencias e o
coloquio que lle seguiu a algunha das intervencións.

“Cada un dos seus pasos estaba tinguido de compromiso,
Galicia para el era unha utopía realizable”.
Manuel Rivas

17


18


1963 – Rosalía DE CASTRO
(Santiago de Compostela, 1837 — Padrón, 1885)

Poetisa e novelista española que escribiu
tanto en lingua galega como en lingua
española.

Considerada na actualidade como un ente
indispensable no panorama literario do
século XIX, representa xunto con
Eduardo Pondal e Curros Enríquez unha
das figuras emblemáticas do
Rexurdimento galego, non só pola súa
achega literaria en xeral e polo feito de
que os seus Cantares Galegos sexan
entendidos como a primeira gran obra da
literatura galega contemporánea, senón polo proceso de
sacralización ao que foi sometida e que acabou por convertela en
encarnación e símbolo do pobo galego.

Ademais, é considerada xunto con Gustavo Adolfo Bécquer, como a
precursora da poesía española moderna.

O 20 de marzo de 1963, tres membros numerarios da Real Academia
Galega, concretamente Francisco Fernández del Riego, Manuel
Gómez Román e Xesús Ferro Couselo, enviaron unha carta ao que
por aquel entón ostentaba o cargo de presidente da institución,
Sebastián Martínez Risco, na que se sometía a consideración da
Xunta Xeral a proposta de celebrar o centenario da publicación da
obra Cantares Galegos, de Rosalía de Castro.

O 28 de abril, como consecuencia da proposta elevada ao
presidente, ten lugar unha Xunta ordinaria nos salóns municipais
cuxo resultado foi a declaración do Día dás Letras Galegas o 17
de maio de cada ano, quedando reflectida tal decisión na acta da
sesión.

19


1964 – A.D.R. CASTELAO
(Rianxo, 1886 — Bos Aires, 1950)

Polifacético novelista, debuxante,
caricaturista, pintor, teórico da arte e
político, a súa obra sempre reflectiu o seu
compromiso co galeguismo e co mundo.
Durante o exilio franquista, en 1944
publicou Sempre en Galiza, desde entón
o gran texto do nacionalismo galego. Os
seus restos mortais foron repatriados e
levados ao Panteón de Galegos Ilustres o
28 de xuño de 1984 no medio de
manifestacións nacionalistas que
reprochaban ás autoridades que «os que
lle exiliaron agora réndenlle honras».

Os seus debuxos, complementados con agudos textos, mostran a
Galicia rural, o caciquismo, os pobres, os cegos, os desamparados, o
pobo que sofre, dende unha visión realista, crítica pero humorística.
No álbum Nós (1931) recolleu debuxos feitos entre 1916 e 1918.
Nos últimos álbums habitan os horrores da Guerra Civil.

Iniciouse na narrativa coa colección de relatos curtos Un ollo de
vidro en 1922. En Cousas, Retrincos e Os dous de sempre,
establece un conxunto único na narrativa galega que culmina coa
colección de ensaios Sempre en Galiza, conectando literatura,
política e teoría do galeguismo. A súa visión literaria tende a
desmitificar os tópicos costumistas cun humorismo sarcástico e, de
cando en vez, esperpéntico. Castelao é sen dúbida o galego máis
destacado do século XX.

Dedicóuselle o segundo Día das Letras Galegas, en 1964.

20


1965 – Eduardo PONDAL
(Ponteceso, 1835 — A Coruña, 1917)

Pondal é o máximo expoñente da literatura do
nacionalismo galego. Idealiza o pasado céltico
de Galicia, que el imaxina libre e independente e
como apenas quedan vestixios desta época,
inspírase nas fontes clásicas da invasión
romana, nos poemas ossiánicos de James
McPherson, nalgunhas citas do Leabhar
Gabala e nas investigacións de Manuel
Murguía e Benito Vicetto.

O simbolismo do celtismo dentro da poesía de Pondal é claro: así
como os celtas combateron heroicamente a invasión romana, os
galegos deben tomar o seu exemplo e combater igualmente a
opresión castelá. Ao mesmo tempo a súa poesía incorpora unha
tendencia helenista, que entronca co seu afán de crear unha lírica
culta.

Os mitos creados por Pondal baséanse en dous arquetipos: o Heroe
e o Bardo.

En 1890 o músico Pascual Veiga pediralle unha letra para unha obra
que pretendía presentar a un certame na Coruña. Eduardo Pondal
compón para a ocasión o poema Os Pinos, cuxas dúas primeiras
estrofas formarán parte da letra da melodía. Aínda que a obra non
chega a estrearse o poema aparecerá publicado ese mesmo ano nun
folleto do certame, así como en varios xornais galegos da
emigración cubana.

En 1907 a composición de Veiga será estreada na Habana e
considerada dende entón Himno de Galicia. En 1981 será
legalizada como himno oficial polo Estatuto de Galicia. Dende 1935
(edición da Real Academia Galega) ese poema integrouse, xunto con
outros inéditos, nas edicións de Queixumes dos Pinos.

21


1966 – Francisco AÑÓN
(Ponteceso, 1812 — Madrid, 1878)

Díxose que é o poeta máis popular de Galicia,
e parte desa popularidade deriva de que
Curros Enríquez escolleuno como guía no seu
Divino Sainete; Curros admirábao como o
vello mestre e identificábase coas súas ideas
progresistas e anticlericales. Fóra dos moitos
poemas de circunstancias que constitúen o
máis numeroso da súa produción, preñados
de sátira e humor, a súa poesía aparece
tinguida dunha profunda morriña (Recordos
da infanza, 1845, retocado anos despois) e
amor a Galicia, como no seu Himno a Galicia. Outro segundo
grupo canta costumes e tipos populares de Galicia, onde non falta o
toque irónico. O máis famoso é Alma en pena (1860). Anteriores a
1862 son Ou magosto ou A leiteira. Hai tamén epigramas e
poemas amorosos: Amor apresurado (1869) ou A Sabeliña.

Si por algo foi coñecido Añón foi por ser o poeta dos himnos,
destacando o Himno á agricultura (1873), o Hymno dos povos
(en portugués) ou os poemas dedicados a Galicia. Os temas
recorrentes na súa poesía son a paisaxe, os recordos de infancia, a
denuncia da situación de Galicia e a esperanza no progreso futuro.
Nos primeiros poemas predominan os dous temas primeiros e nos
últimos os seguintes van cobrando protagonismo.

Moitas das súas poesías perdéronse ou andan dispersas por
xornais.. En 1889 publicouse a edición da Biblioteca Galega de
Martínez Salazar na Coruña, no tomo XIX, baixo o título Poesías
galegas e castelás. Xosé María Álvarez Blázquez recibiu a obra
inédita de Añón que posuía o seu sobriño-neto, e con todo este
material e o xa publicado con anterioridade, Fernando Bel Ortega
fixo a súa tese doutoral (1991) na que constitúe a recompilación
máis completa: 39 poemas en galego, 7 en portugués e 107 en
castelán.

22


1967 – Manuel CURROS ENRÍQUEZ
(Ponteceso, 1851 — Madrid, 1908)

Xunto a Rosalía de Castro e Eduardo
Pondal, o gran referente do denominado
“Rexurdimento” da literatura galega de
finais do século XIX.

A súa obra Aires da miña terra
identifícao como un gran poeta civil,
capaz de conxugar a denuncia social en
favor da clase máis desfavorecida, como
demostra en poemas como “As Pragas”,
“Nouturnio” ou “Mirando ó chau”,
cunha poesía de exaltación dos valores
tradicionais da cultura galega, como é o caso “Unha voda en
Einibó”, “Ou gaiteiro de Penalta” e moi especialmente “A virxe do
Cristal”, onde describe de forma maxistral a lenda sobre a aparición
da imaxe da pequena virxe desta localidade, cuxo santuario se sitúa
na parroquia de Vilanova dos Infantes, lugar da súa nai.

Pero a súa obra transcende máis aló da poesía e céntrase durante
gran parte da súa vida no xornalismo.

O seu concurso dende Cuba foi fundamental para, en colaboración
con Manuel Murguía e outros intelectuais galegos dun e outro lado
do Atlántico, promover a constitución da actual Real Academia
Galega da Lingua a través da “Asociación Iniciadora e Protectora da
Academia Galega”, da que foi elixido presidente-fundador.

Perseguido pola igrexa e pola xustiza por mor da publicación de
varios poemas de Aires da miña terra, a súa capacidade de
conexión co pobo seríalle recoñecida nun acto de coroación como o
gran poeta civil de Galicia, no que participaron os principais
personaxes do mundo cultural e literario da Galicia. daquel
momento e que tivo lugar na cidade da Coruña no mes de outubro
de 1904 con motivo da última viaxe que fixo desde a Habana.

23


1968 – Florentino LÓPEZ CUEVILLAS

(Ourense, 1886 — Ourense, 1958)

Antropólogo e prehistoriador galego, aínda
que ao longo da súa vida tamén se achegou
ao campo literario para dedicarse,
esencialmente, ao ensaio e a narrativa. Como
outros intelectuais galegos da súa época, foi
membro da Xeración Nós, do Seminario de
Estudos Galegos e das Irmandades da Fala,
compaxinando a actividade desempeñada
nestas institucións cunha discreta
participación política en prol do galeguismo.

Como fixeron o resto de compañeiros da súa xeración, contribuíu á
maduración da prosa galega, pero realmente polo que destacou foi
polo seu intenso labor dentro do ámbito científico.

Cuevillas acometeu a complexa tarefa de desenvolver o campo da
arqueoloxía en Galicia co obxectivo de reconstruír e estudar unha
parte do tempo que ata aquel momento fora esquecida. As súas
investigacións de campo, as máis das veces dirixidas ao estudo do
megalitismo e da cultura castrexa, así como a sistematización da
prehistoria galega que realizou, acabárono por coroar como a figura
máis importante que deu Galicia no referente a investigación
prehistórica. Indirectamente, co seu traballo científico colaborou
coa normalización da lingua galega.

No ano 1962 publicouse Prosas Galegas, 1920 – 1958, sendo esta
unha obra póstuma na que se recollen aqueles ensaios de Cuevillas
(concretamente son trinta e dous) non estritamente de investigación
científica, así como as súas narracións. A pesar de que algúns
ensaios xa saíran á luz con anterioridade (por exemplo, o titulado
Como nasceu a cidade de Ourense, así como O Trasno na vila), estas
obras supuxo unha revelación que mostrou a un inédito Cuevillas
creador que convivía co investigador.

24


1969 – Antonio NORIEGA VARELA
(Mondoñedo, 1869 — Viveiro, 1947)

Xornalista e poeta español en lingua
galega, encadrado na literatura galega
como un dos representantes poéticos das
Irmandades da Fala.

Noriega Varela comezou o camiño dunha
poesía, denominada franciscanista,
neovirxilianista ou humanista-paisaxista,
que tivo posteriores imitadores como Díaz
Castro, Crecente Veiga, Aquilino Igrexa
Alvariño e, posteriormente, incluso Uxío
Novoneyra.

Ademais do seu labor xornalístico
proagrarista na revista anticaciquil Guau, guau, Noriega Varela
iniciou en 1904 a súa traxectoria poética coa publicación dun
poemario titulado Montañesas (a partir do cal foi coñecido polo
sobrenome de "poeta da montaña") que, ao longo da súa vida foi
ampliando e que, a partir da terceira edición, en 1920, cambiou o
seu título por Do ermo. Este cambio de titulación simboliza a nova
orientación estética adoptada polo poeta a partir desa data, xusto
cando entra en contacto cos membros das Irmandades da Fala e
adopta o saudosismo portugués.

A poesía de Noriega Varela presenta, así, dúas grandes tendencias:
entre 1895 e 1913 escribe unha serie de composicións costumistas,
na liña do ruralismo do século XIX. Fortemente influenciado por
Manuel Leiras Pulpeiro (epígono do Rexurdimento), estes poemas
caracterízanse pola súa musicalidade de raizame popular e pola súa
temática paisaxística e campesiña, a partir de mediados da década
de 1910, reflicte a influencia modernista provocada pola súa lectura
de Rubén Darío e de diversos poetas portugueses do momento. A
súa poesía oriéntase cara ao culto e o refinamiento, moi lonxe da
súa anterior orientación.

25


1970 – Marcial VALLADARES NÚÑEZ
(A Estrada, 1821 — A Estrada, 1903)

Erudito, lexicógrafo, xornalista e escritor
español en lingua galega. É autor da primeira
novela moderna en lingua galega, Maxina ou a
filla espúrea.

Como estudioso da lingua, é autor dun
dicionario galego-castelán con 11.000
vocábulos que recolleu entre 1850 e 1884, ao
que incorporou como referencia 240 cantigas e
460 textos en prosa, na súa maioría literatura
popular.

Como poeta, unha das súas composicións máis sobresaíntes leva o
título de Soidades. Está escrita en endecasílabos de tipo
sentimental. Apareceron despois A fonte do Pico Sacro, de acento
didáctico, en quintillas e A castañeira en Santiago, monólogo de
certa calidade.

Da súa autoría é tamén unha serie de cantares de tipo popular, que
titulou «Vilancosta».

Como novelista veu ser, cronoloxicamente, o primeiro autor do
Rexurdimento. En efecto, a el débeselle Maxina ou a filla espúrea,
novela inicial da narrativa en lingua galega. Trátase pois dun mérito
histórico. Publicada en 1890 (pero editada xa en forma de folletín ao
longo de 1880 e cuxo manuscrito data de 1870) é unha novela
romántica, de asunto contemporáneo, con episodios truculentos e
trama folletinesca, que termina cun desenlace sorprendente.

26


1971 – Gonzalo LÓPEZ ABENTE
(Muxía, 1878 — Muxía, 1963)

Participou nos movementos políticos e culturais
do seu tempo, principalmente nas "Irmandades
da Fala", estando á fronte da que se constituíu en
Muxía, á que representou nas Asembleas
NacionalistasFoi membro das Irmandades da
Fala e do Seminario de Estudos Galegos. Cultivou
o xornalismo, a narrativa, o teatro e a poesía.

Inicia a súa traxectoria poética na liña do
costumismo decimonómico (Escuma da ribeira,
1913?) para logo adoptar a estética modernista a partir de Alento dá
Raza (1918?), con influencias de Eduardo Pondal. Noutros libros,
por exemplo en Do outono (1924), Abente exprésase como un poeta
clasicista, especializado en sonetos.

Ao longo da súa vida publicou unha ducia de obras en distintos
xéneros. Como exemplos dalgunhas delas podemos citar: O
deputado por Beiramar (1919), De Outono (1924), Buseran a
(1925), Nemancos (1929), etc.

Despois da súa morte, publicáronse dous libros de poemas: Decrúa
(Buenos Aires, 1966) e Monza de frores bravas para a Nosa
Señora dá Barca, libro publicado pola Real Academia Galega no
ano 1971

Dentro do impulso que as Irmandades da Fala quixeron dar ao
teatro como vía de concienciación idiomática, hai que situar a súa
comedia María Rosa, de corte sentimental.

López Abente, xunto con Cabanillas e Victoriano Taibo, son
considerados como os poetas das "Irmandades da Fala". Na obra do
poeta muxián, de corte costumista, están sempre presentes o amor e
as paisaxes da súa terra natal.

27


1972 – Valentín LAMAS CARVAJAL

Poeta e xornalista español en lingua galega,
un dos precursores do Rexurdimento. Xunto
a Manuel Murguía foi un dos fundadores da
Real Academia Galega. Foi tamén un dos
iniciadores do xornalismo en galego.

Tivo unha incesante actividade literaria e
xornalística. Fundou xornais moi populares
naquela época: El Heraldo Gallego,
publicado ata 1880, e o primeiro semanario
escrito integramente en galego, de moito eco
popular e que se publicou dende 1876 ata
1890: O Tío Marcos da Portela.

É aí onde publica a súa obra Catecismo do labrego en sete
entregas durante 1888 e que foi un dos libros que máis se venderon
en galego. Publicado co pseudónimo de Fray Marcos da Portela,
trátase dunha parodia do Catecismo cristiano do pai Gaspar
Astete. Na obra ponse de manifesto a dramática situación dos
campesiños galegos, utilizando a fórmula pregunta-resposta.
Converteuse na obra en galego máis difundida e unha das pezas
craves da literatura social española.

Foi tamén director do xornal El Eco de Orense.

En 1887 publica Gallegada. Tradiciós, costumes, tipos e contos
dá terriña publicadas con anterioridade en O Tío Marcos da
Portela onde podemos ver a vontade populista e comprometida coa
defensa dos labradores por parte de Lamas, así como a descrición
de cadros de costumes imbuídos de acentos pintorescos, picarescos
e cómicos.

Na súa poesía —Saudades galegas (1880), A musa dás aldeas
(1890)— cultivou un costumismo de raíz rural no que abunda a nota
sentimental e de denuncia social.

28


1973 – Manuel LAGO GONZÁLEZ
(Tui, 1865 — Santiago de Compostela, 1925)

Seguiu a carreira eclesiástica no seminario
diocesano da súa cidade natal. No propio
seminario exerceu despois o profesorado de Sacra
Escritura, de Teoloxía, de grego e hebreo. Gañou
por oposición unha canonjía na catedral de Lugo.
Posteriormente accedeu á dignidade episcopal.

Escribiu varios libros sobre temas relixiosos.

Os seus primeiros poemas datan do ano 1880,
publicando no Eco do Miño o poema Ao Aloya. Posteriormente
publicou outros poemas en xornais como La Integridad, El Norte de
Galicia, Galicia Diplomática ou Galicia Católica. Nestes poemas
reflicte principalmente o tema da natureza e os recordos de
mocidade no seu pobo natal. Tamén escribiu poesías de carácter
histórico-narrativo, navideñas e marianas.

Publicou gran cantidade de poesías. Unha selección delas figura na
edición de «Os estudiantes ao arcebispo de Santiago» datada en
1924. Dez anos despois apareceron tamén composicións da súa
autoría no «Homenaxe ao arcebispo Lago González», «Fror Nova» e
«O neno Xesús», saídos da súa pluma. Púxolles música o compositor
Torres Creo.

Foi nomeado membro de honra do Seminario de Estudos Galegos en
1924.

29


1974 – X.V. VIQUEIRA CORTÓN
(Madrid, 1886 — Bergondo, 1924)

Escritor en galego e castelán

Viqueira escribiu en castelán obras sobre
filosofía, psicoloxía e pedagoxía como
«Introducción a la Psicología pedagógica»,
«Elementos de Ética», «Lecciones
elementales de historia de la Filosofía»,
«Ética y Metafísica», «La Psicología
contemporánea» e traducións de Teócrito,
Inmanuel Kant ou David Hume.

Como poeta escribe sempre en galego
excepto uns versos titulados Badaxoz nos que canta á terra da súa
muller. Foi un gran defensor de Galicia e defendeu a necesidade de
incorporar o galego ao ensino pois o consideraba o signo de
identificación como pobo.

A maioría da produción en galego editárona os seus amigos no
volume Ensayos y Poesías en 1930. Centrouse sobre todo no
sistema educativo, na súa galeguización e na súa reforma, así como
na ortografía do galego que Viqueira quería que se achegase á
portuguesa. O artigo publicado na Nosa Terra en 1918 «Pol-a
reforma dá ortografía», é considerado por algúns como o nacemento
do «reintegracionismo».

30


1975 – X. M. PINTOS VILLAR
(Burgo, 1811 — Vigo, 1876)

Está considerado uns dous precursores do
Rexurdimento literario galego. A súa obra,
como acontecía por norma xeral na época, está
espallada en xornais, revistas e folletos, mais é
A Gaita Galega (1853), a única obra súa
publicada en vida, a composición que o sitúa
nun lugar importante dentro da literatura
galega por ser a primeira escrita en galego
moderno.

Foi un gran defensor de Galicia e defendeu a
necesidade de incorporar o galego ao ensino pois o consideraba o
signo de identificación como pobo.

Autor de A gaita galega (1853), en prosa e verso, dividida en sete
partes, nas cales vai reconstruíndo a vida campesiña da rexión,
tentando reflectir as variantes da fala popular galega. Destaca o seu
idilio bucólico en verso Antonio e Margarida.

Como filólogo reuniu moitos materiais léxicos ata un total de catorce
mil voces, pero non chegou a publicalos. Unha copia manuscrita de
ao redor de 1865 consérvase na Real Academia Galega co título
Vocabulario galego-castelán. Hai noticias de que Pintos comezou
este traballo en 1853.

Pintos declarábase a favor de crear unha lengua común, no canto de
promocionar a lingua literaria en calquera dos dialectos galegos, o
que levará a cabo a Real Academia Galega, fundada en 1906.

31


1976 – Ramón CABANILLAS
(Cambados, 1876 — Cambados, 1959)

Considerado dentro da literatura galega como a
ligazón entre o Rexurdimento e a modernidade
literaria do século XX, a crítica adoita encadralo ben
nunha xeración intermedia, a chamada Xeración
Antre Dous Séculos, como un membro máis da
xeración literaria xurdida á luz das Irmandades da
Fala.

Cualificado polos seus compañeiros xeracionais como Poeta dá Raza
foi un autor de rápido recoñecemento popular e académico. No seu
haber cóntase o conducir á poesía en galego cara á modernidade e a
súa obra foi considerada desde os primeiros momentos dentro do
canon da literatura galega.

Aínda que nos seus comezos adoptou un ton radical no contexto das
loitas agrarias dos anos 10, Cabanillas terminou por aliñarse no
sector máis conservador e menos político das Irmandades, o
coñecido como Grupo Nós. O seu tradicionalismo obsérvase en
trazos como a súa relixiosidade, a súa concepción ruralista de
Galicia e o seu escepticismo crítico ante calquera sistema de
goberno, sen facer distincións ideolóxicas esenciais entre eles.

A crítica sinalou como elementos básicos da súa obra literaria os
seguintes: a tradición clásica greco-latina (perceptible,
especialmente, en Versos de alleas terras e tempos idos
(Paráfrasis galegas) (1955) e Samos (1958)); a tradición folclórica
galega (como demostra ao antologarla en Antífona da cantiga,
1951); os mestres do Rexurdimento (especialmente, Rosalía, Pondal
e Curros); e, especialmente, o romanticismo tardío (Heine e Rosalía
de Castro) e o simbolismo e postsimbolismo.

32


1977 – Antón VILLAR PONTE
(Viveiro, 1881 — A Coruña, 1936)

Escritor en galego, xornalista e político español.
Foi un dos principais líderes do galeguismo de
preguerra.

En Foz comezaría as súas colaboracións
xornalísticas antes de marchar a Madrid para
traballar exclusivamente como xornalista.
Despois marchou a Cuba, onde permanecería
varios anos dedicado ao xornalismo, regresando
a Galicia en 1916, onde comezou a traballar
como redactor en La Voz de Galicia. Ese mesmo ano lidera a
creación das Irmandades da Fala, coa fundación da primeira
Irmandade na Coruña, encargándose do seu órgano de expresión, o
xornal A Nosa Terra.

En 1929 toma parte, con Santiago Casares Quiroga, da
Organización Republicana Galega Autónoma (ORGA), sendo o
representante máis destacado do sector galeguista do partido.

Escribiu en numerosos xornais: A Nosa Terra, Nós, La Voz de
Galicia, O Pobo Galego, El Noroeste... Escribiu ensaios políticos
tales como Nacionalismo galego: a nosa afirmación rexional.

Como escritor destaca o seu teatro social e galeguista. No 1905
escribiu a sua primeira obra de teatro, A patria do labrego.

Con Ramón Cabanillas escribiu unha comedia pseudohistórica
titulada O mariscal (1926), sobre a execución do mariscal Pedro
Pardo de Cela por parte dos Reis Católicos ás portas da catedral de
Mondoñedo, presentada como a vinganza do poder central castelán
contra os señores feudais galegos.

Tan pouco recoñecido como importante, foi o pilar da Galiza
moderna.

33


1978 – Antonio LÓPEZ FERREIRO
(Santiago de Compostela, 1837 — Vilanova, 1910)

Moi interesado no pasado de Galiza, exerceu durante anos como
catedrático de Arqueoloxía Sagrada no
Seminario compostelán e realizou un labor
destacado na descuberta das reliquias do
apóstolo Santiago. As súas inquedanzas
históricas levárono a compor máis de
cincuenta obras á volta de temas como o
Priscilianismo ou os foros galegos,
desenvolvendo aínda un intenso labor na
revista compostelá Galicia histórica (1901-
1903), redixida case integramente por el
propio.

Apúntase como finalidade da súa novelística a consolidación, a
través da escrita literaria, dun conxunto de valores que servisen
como base na construción da consciencia histórica do ser galego.

Como novelista escribiu en galego A Tecedeira de Bonaval (1894),
O castelo de Pambre (1905), O niño de Pombas (1905),
ambientadas nos séculos XVI, XIX e XII respectivamente, onde
encontramos reflectida a súa paixón pola historia e agroman
numerosas descricións de monumentos, comentarios históricos,
citas de documentos non publicados, etc.

Con estas novelas é considerado como o iniciador da novela
romántica de corte histórico en galego. Son novelas de corte
tradicional, divididas en capítulos. O relato está feito en terceira
persoa, coa visión tradicional do narrador omniscente. No campo da
arqueoloxía destacou polas súas investigacións arqueolóxicas na
catedral. Destacou principalmente a súa obra Leccións de
Arqueoloxía Sacra (1889).

Tamén foi relevante o seu labor como presidente da Sección
Arqueolóxica da gran Exposición Rexional, celebrada en Santiago en
1900.

34


1979 – MANUEL ANTONIO
(Rianxo, 1900 — Rianxo, 1930)

Nunca empregou os seus apelidos para
asinar os traballos literarios.

Matriculouse en 1913 nun instituto de
Santiago de Compostela para estudar o
bacharelato. Santiago quedou na súa
memoria como o lugar máxico onde comeza,
xunto algúns compañeiros, a militancia no
galeguismo e no republicanismo. Nas súas
estadías en Rianxo relacionouse con Rafael
Dieste, un rapaz da súa idade co que
compartiu o interese pola literatura e o
nacionalismo, e co seu primo Roxelio, que o animou a participar na
vida literaria e política desde pequeno.

As cuestións políticas e literarias atraíanlle cada vez máis,
adoptando sempre unha actitude radical e rebelde que se opuña
frontalmente ao ambiente no que pasou a infancia. No ano 1918, con
só dezasete anos, enviou os seus primeiros poemas a revistas e
xornais, e chegou a manter unha polémica co director da revista
Suevia sobre a calidade das súas composicións. En 1919, Rafael
Dieste e Manuel Antonio escribíronlle a Castelao para que actuase
como intermediario entre eles e Vicente Risco, recoñecido como o
guía teórico dos membros do grupo Nós e máis daqueles mozos con
inquietudess nacionalistas e literarias, pois era, sen dúbida
ningunha, a persoa máis informada das novidades artísticas que
aparecían en Europa. Foi tamén Risco quen introduciu a Manuel
Antonio nos movementos de vangarda en Europa e en España.

Esencial na súa formación teórica -e na concepción do único
poemario que publicou en vida, De catro a catro- foi a lectura da
obra de Jean Epstein La poésie de aujourd´hui un nouvel état
d´intelligence (1921), que traduciu ao galego.

35


1980 – Alfonso X, EL SABIO
(Toledo, 1221 — Sevilla, 1284)

Alfonso X de Castela, chamado o Sabio foi rei de
Castela entre 1252 e 1284.

A educación de Alfonso foi esmerada; o monarca
tiña unha gran sede de saber e un gran respecto
á cultura porque a súa nai, Beatriz de Suabia, se
instruíu na culta corte siciliana. Dende a súa
mocidade, antes de 1252, data en que foi
coroado rei, o príncipe Alfonso, ademais de
escribir cantigas de escarnio en galaico-
portugués e, moi probablemente, algúns himnos de loor á Virxe,
auspiciou a tradución dun libro de contos exemplares (ou exempla)
en castelán: Calila y Dimna.

As Cantigas de Santa María é un conxunto de cancións líricas,
escritas en galaico-portugués e acompañadas de notación musical e
unhas vistosísimas ilustracións que se achan entre o mellor da
pintura do seu tempo.

As Cantigas de Santa María (mediados do século XIII-1284)
constitúen o cancionero relixioso medieval da literatura en galaico-
portugués, fronte ao profano que estaría constituído polas cantigas
de amigo, de amor e de escarnio.

Trátase dun conxunto de aproximadamente 420 composicións en
honra á Virxe María. A maioría son cantigas que relatan milagres
sucedidos coa intervención de María; integran tamén a obra as
Cantigas das Cinco Festas de Santa María, o Cinco Cantigas das
Cinco Festas do Nostro Señor, o Cantar dous Sete Pesares que víu
Santa María do seu fillo e unha maia.

36


1981 – Vicente RISCO

Foi un político galeguista conservador e intelectual español do
século XX, membro da xeración Nós.

Unha das figuras máis importantes e
complexas da historia da literatura
galega. Procedente dunha familia
acomodada, dun gran nivel cultural, cuxa
achega á literatura galega conformou as
bases do nacionalismo galego e da nova
narrativa galega. É un dos forxadores da
prosa galega moderna.

Fundou a revista Nos (1920), que orientou a vida cultural galega ata
1936

A totalidade da obra literaria de Risco vai ser un trasunto do seu
pensamento filosófico e político. O seu primeiro texto literario é o
relato breve Do caso que lle aconteceu ó Dr. Alveiros, centrado
no tema do esoterismo e a maxia.

As seguintes obras de Risco van estar baseadas en lendas e
tradicións populares, O lobo da xente (1923) e A trabe de ouro e
a trabe de alquitrán (1925). De 1926 é o cadro dramático, A
Coutada centrado no sentimento da terra e do regreso ás orixes,
aos antepasados. En 1927 publicou en Nós algúns capítulos dunha
novela que non terminaría, Os europeos en Abrantes, unha sátira
contra algúns coñecidos da intelectualidade de Ourense.

A súa única novela en lingua galega, O porco de pé, mostra a súa
concepción espiritual da historia, contraria ao materialismo e ao
mundo moderno. Tras a Guerra Civil publicaría algunhas obras en
castelán, entre as que destaca a novela La puerta de paja.

De 1928 é a obra de teatro O bufón de El-Rei.

37


1982 – Luis AMADO CARBALLO
(Pontevedra, 1901 — Pontevedra, 1927)

Figura, xunto con Manuel Antonio e Luís
Pimentel, entre os protagonistas da
renovación poética do primeiro tercio do
século XX.

Pontevedra é vila da que nunca se ausentaría
por moito tempo e cuxa paisaxe de mariña
interior é un referente continuo nos seus
versos.

Exerceu como mestre de escola e xornalista, profesións que lle
garantiron poder dedicarse sen preocupacións económicas á súa
obra de creación.

Co obxectivo de traballar como xornalista, Amado Carballo partiu
para Madrid en 1920, onde colaborou no xornal La Tribuna, na
revista España e noutras publicacións españolas e galegas. Mais
decidiu voltar á súa cidade de orixe e, desde Pontevedra e Vigo,
continuar a escribir para diferentes medios galegos (Progreso, La
Concordia, El Pueblo Gallego, A Nosa Terra, Nós, Vida Gallega,
etc.).

A pesar de ser recordado fundamentalmente como poeta, o
pontevedrés iniciou a súa andaina na literatura como narrador, coas
novelas curtas Maliaxe (1922) e mais Os pobres de Deus (1925), e
o conto Un milagre do santo San Francisco.

A súa obra lírica comprende dous poemarios, Proel (1927) e mais O
galo (1928).

Foi un dos poetas que máis influíu nas xeracións posteriores. Está
considerado como o creador da denominada escola imaxinista ou
hilozoísta.

38


1983 – Manuel LEIRAS PULPEIRO
(Mondoñedo, 1854 — Mondoñedo, 1912)

Republicano, foi Presidente do Comité Republicano Federal de
Mondoñedo Liberal. Anticlerical, o seu talante
creoulle numerosas dificultades en Mondoñedo,
sede episcopal, conseguindo manter as súas
conviccións con total firmeza.

Rexeitou o nomeamento de membro da Real
Academia Galega por crer non merecelo, pero
doou a esta institución importante material por el
recolleito.

Cantou a Mondoñedo e ás súas terras, a Galicia e
aos seus problemas.

A pesar de os seus versos apareceren con relativa frecuencia en
xornais e revistas, Leiras Pulpeiro só viu publicada en vida unha
obra, Cantares Gallegos (1911), en que se inclúen, xunto ás
poesías máis coñecidas, de contido social, outras de tema costumista
ou intimista, conxunto acrecentado con novas composicións en
edicións xa póstumas. En 1930 publícanse as súas Obras
Completas, Tomo I (Poesías) na editora Nós da Coruña, a cargo
dun anónimo compilador-transcritor, con oitenta e oito novos
poemas. O resto da súa producción sería reunido en 1970 polo
académico Xosé Luís Franco Grande baixo o título Obra completa.

Alén de poemas costumistas, de grande riqueza léxica, anticlericais
e algún intimista, Leiras Pulpeiro cultivou a poesía patriótica
(elevando a figura do Mariscal Pardo de Cela á categoría de mito
galeguista, abandeirado das liberdades) e, a diferencia do seu
paisano Noriega Varela, non dubidou en utilizar a súa pluma en
defensa dos oprimidos campesiños que el tanto tratou debido á súa
profesión de médico.

Os seus restos recibiron sepultura no cemiterio civil de Mondoñedo.

39


1984 – A. COTARELO VALLEDOR
(Vegadeo, 1879 — Madrid, 1950)

Escritor, historiador e crítico literario español.
Aínda que asturiano de nacemento, lingüística e
culturalmente sempre se considerou galego.

Participou no movemento das Irmandades da
Fala (1916) e fundou a revista Romanadas en
1919.

En 1929 foi elixido, xunto con Cabanillas,
membro honorario da Real Académia Española
en representación das Letras Galegas. Tamén
hai que destacar que foi o primeiro presidente do Seminario de
Estudos Galegos.

A súa contribución ao teatro galego foi moi importante, xa que
destacou como autor dramático, mostrando sobre os seus
contemporáneos unha gran superioridade técnica.

Aínda que integrado no teatro realista do seu tempo, a psicoloxía
dos seus personaxes mostra certa complexidade, concedendo
atención ás figuras secundarias. Meditaba concienzudamente o
desenvolvimiento da acción e tentaba non encher as táboas con
personaxes carentes de substantividade persoal.

Algunhas das súas pezas son de temas labregos ou mariños e outras
de tipo histórico. Trebón é unha sátira dramática, editada en 1922.
Ao ano seguinte apareceu unha comedia bilingüe: Sinxebra, que se
desenvolve nun pazo. En 1924 publicou Lubicán, conto dramático
de lobos e de amor. O drama mariñeiro titulado Beiramar apareceu
en 1931. Seguiulle Mourenza, de tipo dramático, feita no mesmo
ano. A traxedia histórica Hostia sobre o suplicio de Prisciliano se
dió a coñecer en 1926. Publicou ademais, algúns cantos populares
de Nadal, o Cancioneiro dá agulla e a novela case bilingüe O Pazo.
Parte do seu teatro foi representado por estudantes da Universidade
Galega, así Trebón e Lubicán estreáronse no Teatro Principal de
Santiago.

40


1985 – Antón LOSADA DIÉGUEZ
(Boborás, 1884 — Pontevedra, 1929)

Intelectual galeguista.

Pertenecía a unha familia da nobreza rural, de
ideoloxía tradicionalista e ultracatólica.

Dende o seu ingreso en 1917 nas Irmandades da
Fala, Losada desempeñou un papel relevante na
conformación da ideoloxía nacionalista na Galiza.
Resultará decisivo na evolución dos que chegarían
a ser os componentes do Grupo Nós, atraendo a Risco, Noguerol,
Otero Pedrayo e Cuevillas ás Irmandades. Chegou a presidir a I
Asemblea Nacionalista en Lugo en 1918 e, dous anos máis tarde,
encontraríase entre os fundadores da revista Nós —que se fixo
realidade a partir dunha súa idea—. Tamén foi membro destacado
do Seminario de Estudos Galegos, ao que accedeu en 1924.

Para alén dalgúns contos publicados en revistas como Nós ou
Alborada —Home viaxeiro, Queixumes, Conto sinxelo,
Amañecer—, pezas teatrais —A Domeadora—, poemas e un breve
escrito de ton filosófico —Teoría cuasi trasdendental da
velocidade—, a obra de Losada componse fundamentalmente de
ensaios —maiormente políticos—, que serían compilados en 1985
baixo o título de Obra completa.

Porén, a forte influencia que Losada exerce nos componentes da
Xeración Nós non se produce unicamente a través dos seus escritos
ensaísticos —pouco numerosos, por outra parte—, mais sobre todo
por medio da conversa, do discurso e do intercambio epistolar.
Defensor da entidade nacional do país galego, esixirá a súa
soberanía política como afirmación imprescindible perante un
Estado centralista e explotador.

41


1986 – Aquilino IGLESIA ALVARIÑO
(Abadín, 1909 — Santiago de Compostela, 1961)

Profesor, escritor, poeta e tradutor en
lingua galega e castelá.
Foi membro da Academia Galega e
colaborador do Instituto de Estudos Galegos
Padre Sarmiento. Traduciu aos galego textos
de autores clásicos (Horacio, Teócrito,
Tibulo), e tamén, ademais de ao ensino,
dedicou a súa vida á creación poética.
A súa poesía incríbese dentro da corrente
iniciada por Noriega Varela que deu en
chamarse humanismo paisaxista ou
neovirxilianismo, que comparte con autores
como Díaz Castro ou Crecente Veiga.

Na súa obra percíbese a pegada da poesía clásica, do saudosismo
portugués e, en menor medida, do imaxinismo herdado de Amado
Carballo e do creacionismo de Manuel Antonio. Os temas
recorrentes na súa poesía son a dor existencial e a paisaxe.
Antes da guerra civil publicou Señardá (1930), un poemario
formado por sonetos no que o tema principal é a dor; e Corazón ao
vento (1933), que presenta unha maior apertura cara ao
vangardismo.

En 1947 aparece Cómaros Verdes, primeiro libro publicado en
galego tras a guerra, no que abandona a rima empregando
preferentemente o endecasílabo branco e mergúllase nun
paisaxismo no que a soidade é un tema fundamental. En Día a día
(1960) domina a actitude existencial con continuas referencias ao
pasado, nun ton grave e reflexivo. Con Lanza de Soledá (1961)
volve ao soneto e a temática céntrase na angustia humana no medio
dunha "Noite" simbólica na que a contraposición luz/sombra ten
gran importancia. Nese mesmo ano publica tamén Nenias, poemas
homenaxe a autores galegos e foráneos, modernos e antigos, que
van desde Catulo ata Rosalía.

42


1987 –F. HERRERA GARRIDO
(A Coruña, 1869 — A Coruña, 1950)

Aos doce anos comezan as súas inclinacións literarias
coa lectura de Cantares Galegos de Rosalía de Castro.

Publica o seu primeiro poemario en Madrid en 1913
Sorrisas e bágoas. O seu segundo libro de poemas
estará prologado por Manuel Murguía, viúvo de
Rosalía de Castro, e amigo da familia Herrera desde o
falecemento desta.

En 1917 comezan as súas colaboracións con diversa publicacións
(Nós, A Nosa Terra, etc.).

A súa primeira novela en galego Néveda chega en 1920. En 1925
gana o Premio de ensaio do diario arxentino O diario Español cun
ensaio sobre Rosalía de Castro. En 1928 publica o seu último libro,
Familia de lobos.

O 4 de marzo de 1945, a Real Academia Galega, elíxea membro
numerario para ocupar a vacante de Lisardo R. Barreiro. Francisca,
de 76 anos, escribe o discurso de ingreso que envía o 11 de Abril de
1945 ao presidente da Academia, Manuel Casás. Este, á súa vez,
tarda dous anos en pasarlle o discurso a Antonio Couceiro Freijomil,
para que escriba o discurso de resposta, enviándollo o 17 de xaneiro
de 1947. O 28 de febreiro de 1949, máis de dous anos despois de
recibilo e catro desde a admisión de Francisca, Couceiro Freijomil,
entrega na Academia o seu discurso de resposta e envía unha carta
a Francisca Herrera.

Francisca, con 80 anos, enferma e sen sentido, non chegou a ler a
carta e morreu o 4 de novembro de 1950, sen lograr ser a primeira
académica galega por razóns aínda descoñecidas.

43


1988 –Ramón OTERO PEDRAYO

Patriarca das letras galegas, este ourensán de
prol pertencente á Xeración Nós é un dos
escritores galegos máis importantes. Traballou
distintos xéneros: ensaio, novela, poesía...
ademais de estudos científicos xeográficos da
súa cátedra da Universidade de Santiago de
Compostela.

Na Guía de Galicia, que el dirixiu, están
algunhas das súas mellores achegas. Militante
do Partido Galeguista foi deputado nas Cortes da
República.

Entre as súas novelas destacan Os camiños da vida e O mesón
dos Ermos, descrición minuciosa dos costumes e da vida rural
galega.

Iniciou a súa traxectoria coas narracións breves Pantelas, home
libre (1925), O purgatorio de don Ramiro (1926) e Escrito na
néboa (1926), aínda que o seu libro máis ambicioso foi a novela
Camiños dá vida (1928), amplo mural onde puxo ao descuberto a
evolución da vida rural galega do século XIX.

Pero a máis coñecida é Arredor de si que pode considerarse como
parcialmente autobiográfica e que nos permite albiscar os camiños
que percorreron os integrantes da chamada Xeración Nós ata o
galeguismo. Neste sentido "autobiográfico", Arredor de si
complétase cos artigos Dos nosos tempos, de Florentino López
Cuevillas, e con Nos, os inadaptados de Vicente Risco, estes dous
últimos aparecidos na revista Nós.

A súa prosa ten como notas distintivas a exuberancia barroca, o
poder evocativo e o apasionamiento romántico, aínda que foi capaz
de expresar o matiz con sutileza e concisión.

44


1989 –Celso Emilio FERREIRO
(Celanova, 1912— Vigo, 1979)

Pertencía a unha familia acomodada campesiña e galeguista. Aos 20
anos, en 1932, organizou con Xosé Velo
Mosquera, entre outros, as Mocidades
Galeguistas de Celanova e participou na
constitución da Federación de Mocidades
Galeguistas en 1934. Pouco despois foi
procesado por un artigo publicado en Guieiro,
revista que el mesmo dirixía.

A publicación do poemario Longa noite de
pedra (1962) consolidoulle como o herdeiro do
legado de Manuel Curros Enríquez e no que se propuxo recuperar o
realismo social da poesía galega do seu tempo, o que o converteu no
poeta civil de Galicia. Baseándose nunha liña satírica e combativa
que ten como precedente inmediato a C. Enríquez, Ferreiro adopta
un acento de protesta, acritude e desapiadado sarcasmo, con versos
acedos e directos que serviron de inspiración e guía a numerosos
poetas galegos dos anos sesenta.

Un ano despois da publicación de Longa noite de pedra fundou,
xunto co escritor Xosé Luís Méndez-Ferrín e outros intelectuais
gallegistas a Unión do Povo Galego.

Ferreiro declarouse seguidor dunha tradición belixerante e dunha
corrente de denuncia non menos perceptible dentro da lírica creada
no seu idioma. Do seu desencontro coa Galicia da diáspora naceu
Viaxe ao país dous ananos (1968), un virulento ataque contra os
emigrantes enriquecidos que explotaban aos seus paisanos en
América. O ton burlesco está presente en Cimiterio privado
(1973), mentres que Terra de ningures (1969) componse de
estampas do exilio e da recreación nostálxica da paisaxe perdida.

45


1990 –Luis PIMENTEL
(Lugo, 1895— Lugo, 1958)

Poeta en lingua galega e castelá, relacionado
coa Xeración do 27.

Os seus primeiros poemas publicáronse na
revista Ronsel, pero o seu primeiro libro non
apareceu ata 1950.

Na súa obra apréciase unha síntese de
movementos vangardistas de dentro e fóra de
Galicia. Foi autor de Triscos (1950) e de
Sombra do aire na herba (1959, póstuma) en galego. En castelán
escribiu Barco sin luces (1960), obra tamén póstuma que recolle
poemas de 1927.

Na súa poesía obsérvanse influencias do modernismo, dos "ismos"
vangardistas, do simbolismo francés e do existencialismo de
posguerra. Canto á forma, destaca o verso libre, imaxes
vangardistas, os paralelismos e as anáforas.

Caracteriza a poética pimenteliana —afastada do esteticismo
deshumanizante imperante no momento— a recreación dun clima de
intimidade e recollemento a través da reflexión melancólica e, por
veces, angustiada.

Estilisticamente, sobresae nos seus versos a sinxeleza na
construción, a precisión expresiva e os valores eufónicos e
sensitivos. Prescinde Pimentel da estrutura estrófica e da rima —o
que confere ás composicións un ton de prosa poética plena de
sensibilidade e ecos musicais— e xustapón, por medio dunha
linguaxe coloquial e con fórmulas próximas ao impresionismo, unha
serie de imaxes aparentemente inconexas.

46


1991 – Álvaro CUNQUEIRO
(Mondoñedo, 1911— Vigo, 1981)

Foi un novelista, poeta, dramaturgo,
xornalista e gastrónomo considerado un dos
grandes autores galegos, tanto en galego
como en castelán.

Foi un escritor polifacético, e a súa extensa
obra literaria abarca os campos xornalístico,
poético, narrativo e teatral, así como traballos
de tradución. Dentro dunha liña vangardista
publicou os poemarios Mar ao norde (1932)
e Poemas do si e do non (1933). Cantiga
nova que se chama Riveira (1933) escribiuna baixo o influxo da
lírica galaico-portuguesa medieval.

Nas décadas de 1940 e 1950 comezou a centrarse principalmente na
narrativa, publicando tres novelas relevantes: Merlín e familia e
outras historias, As crónicas do sochantre e Se o vello Simbad
volvese ás illas. Así mesmo publicou algúns libros de relatos como
Xente de aquí e de acolá e acolá e Escola de menciñeiros.

Recibiu o Premio Nacional da Crítica en 1959 polas Crónicas do
sochantre, tradución da obra en galego. En 1961 ingresou na Real
Academia Galega.

O primeiro Cunqueiro foi fundamentalmente poeta, de maneira
vangardista, neotrovadoresca e culturalista, e despois da guerra
civil española dedicouse sobre todo á narrativa e ao xornalismo,
deixando innumerables artigos en xornais . Da súa obra teatral
sobresae O incerto señor don Hamlet, príncipe de Dinamarca
(1958).

47


1992 – Fermín BOUZA BREY
(Ponteareas, 1901— Santiago de Compostela, 1973)

Historiador, etnógrafo e escritor escribiu
principalmente en lingua galega.

En 1919 publicou o seu primeiro artigo, Teatro
de antaño en Santiago en castelán. Foi un dos
fundadores do Seminario de Estudos Galegos
en 1923; ao ano seguinte empezaría a escribir
por primeira vez en galego co artigo Os
estudantes ao arcebispo. Foi colaborador en
revistas como Cristal, Resol ou Nós.

A súa produción máis sobresaliente foi dentro do mundo científico. A
súa investigación céntrase principalmente na prehistoria e
arqueoloxía de Galicia, aínda que tamén atendeu campos como a
epigrafía, a numismática e a etnografía.

Ingresou en 1941 na Real Academia Galega, un ano máis tarde na
Real Academia da Historia, e continuou o seu labor historiográfico
desde o Instituto de Estudios Galegos Padre Sarmiento. Nas súas
colaboracións dos Cadernos de Estudios Galegos realizou unha
importante aportación á bibliografía rosaliana.

Nestes primeiros anos corenta compaxinou o seu traballo de
investigador e docente na facultade compostelá de Dereito co
cultivo da poesía, resultando premiado en diversos certames
literarios.

Como poeta destaca por ser o iniciador do neotrovadorismo
tendencia que tamén vai ser seguida por Álvaro Cunqueiro ou
Álvarez Blázquez. Neste campo é autor de Nao senlleira e Seitura.

48


1993 – Eduardo BLANCO AMOR
(Ourense, 1897— Vigo, 1979)

En 1915, empezou a traballar como secretario
de dirección no Diario de Ourense. Durante
esta época frecuentou os faladoiros de Vicente
Risco, figura que tivo unha importancia
decisiva na súa futura defensa e promoción da
cultura galega. En 1919 emigrou a Buenos
Aires (Arxentina), onde continuou en contacto
con intelectuais galegos da emigración,
tomando parte activa na Federación de
Sociedades Galegas, fundada en 1921.

En 1927 iniciou a súa carreira literaria, coa
novela Os Nonnatos, á que seguiu, ao ano seguinte, o libro de
poemas Romances Galegos.

Defendeu dende Arxentina a legalidade republicana cando se
produciu o estalido da guerra civil española. Durante os 20 anos
seguintes utilizou en exclusiva o castelán na súa obra literaria, con
obras como Los miedos (1936) ou La catedral y el niño (1948).

En 1956 regresou ao galego con Cancioneiro, e en 1959 publicou
unha novela de gran importancia para a renovación da narrativa
galega, A Esmorga.

Regresou a España en 1965, e publicou outra obra que tivo gran
repercusión, o libro de contos Os biosbardos (1962). A súa última
etapa foi moi fecunda, a pesar de ser postergado pola cultura oficial:
en 1970 deu a luz unha nova edición de A Esmorga, e en 1972
apareceu a extensa novela Xente ao lonxe.

Nos seus últimos anos prestou gran atención ao xénero teatral, con
obras como Farsas para Títeres (1973) e Teatro pra a xente
(1975).

49


1994 – LUIS SEOANE
(Arxentina, 1910— A Coruña, 1979)

A peripecia vital e intelectual de Luis
Seoane non supón tanto o esforzo de levar a
cabo unha obra ampla e coherente, coma a
vontade de devolverlle á plástica e ao
pensamento galego a dignidade perdida
polos anos de illamento e atraso: unha
creatividade apaixonadamente
comprometida co seu tempo.

A súa vida foi unha longa viaxe a través do século XX. Formado na
época da ditadura de Primo de Rivera, loitador nos anos da
República, fuxido en 1936, organizador e promotor da vida cultural
no exilio, viaxeiro polo mundo e atento aos múltiples discursos que
ía xerando a súa época, Seoane foi testemuña de excepción deste
século axitado e convulso. A súa obra, vasta e diversificada, o seu
pensamento aberto, as súas iniciativas, convérteno nun personaxe
destacado no panorama da cultura galega e española do
século XX, que axudou a construír co seu esforzo, o seu talento e o
seu compromiso.

En 1937 Publica o seu primeiro libro, Trece estampas da traizón
Dous anos máis tarde funda as coleccións "Hórreo" e "Dorna" en
EMECÉ Editores e a revista Correo Literario e a Editorial Nova
En 1945 é galardoado en Nova York xunto á Histoire Naturelle de
Buffon, ilustrada por Picasso

Entre 1963-1979 realiza exposicións en España, Alemaña, Italia,
Suíza, Brasil. Cofundador de Sargadelos e o Museo Carlos Maside.
Neste tempo tamén publica Fardel d'eisilado , Na brétema,
Sant-Yago , As cicatrices como obra poética Tres follas de
ruda e un allo verde (inédito).; A soldadeira (inédita) e varias
obras de ensaio.

50


1995 – Rafael DIESTE
(Rianxo 1899 — Santiago de Compostela, 1981)

Dieste pertenceu á chamada Xeración do 27 na
literatura española, e á do 25 ou 22 na galega.

Cos seus contos e pezas de teatro, entre as que
destacan A fiestra valdeira e Dous arquivos
do Trasno, intentou modernizar o sistema
literario galego afastándoo do ruralismo.

Estivo nas Misións Pedagóxicas durante a República Española, e foi
o director e creador do teatro de monicreque destas.

Foi un dos fundadores, xunto con Gil-Albert e Sánchez Barbudo da
revista Hora de España. Participou no Congreso Internacional de
escritores en defensa da cultura de Valencia. Exiliado, viviu en
Arxentina onde foi o director literario de varias editoriais. De
regreso a Europa, foi lector de español na Universidade de
Cambridge (1950-1952).

Regresou a España na década de 1960. En galego escribiu o seu
libro de narracións Dos arquivos do trasno (1926), e en castelán,
Las Historias e invenciones de Félix Muriel (1943).

Cultivou o teatro con obras como A fiestra (1927), Viaxe e fin de
don Frontán (1982), Viaxe, duelo e perdición (1945). O seu único
libro de poemas escrito en castelán titúlase Rojo farol amante
(1933).

Tamén escribiu numerosos ensaios sobre arte, matemáticas e
filosofía, tales como: Novo tratado do paralelismo (1955),
Pequena clave ortográfica (1956), Que é un axioma?, A vontade
de estilo na fala popular (1975), Testamento xeométrico (1975)
e El alma e o espello (1981), entre outros.

En 1970 ingresou na Real Academia Galega, lendo un discurso
titulado A vontade de estilo na fala popular.

51


1996–Xosé I. FERRO COUSELO
( Valga- Pontevedra, 1906 — Ourense, 1975)

Dende 1926 cursou Filosofía e Letras na sección
de Historia na Universidade compostelá.
Colaborou co Seminario de Estudos Galegos,
onde se relacionou con ilustres membros deste,
como Xaquín Lorenzo, e decidiu non continuar
coa carreira eclesiástica.

Foi un dos fundadores da revista Logos (de
ideoloxía galeguista e cristiá) e como delegado
por Vigo participou na fundación do Partido
Galeguista. Marchou en 1933 a Tui para ensinar no colexio Lábor e
fundou a revista Tude (1934). En abril do 1935 afiliouse aos grupos
galleguistas de Ultreya.

En Ourense, realizou un labor de defensa do patrimonio artístico e
histórico moi importante, á fronte do Museo Arqueolóxico
Provincial. Iniciou a publicación do Boletín do Museo Arqueolóxico
Provincial de Ourense (1943-1953) e do Boletín Auriense (1972-
1981).

En 1951 ingresou na Real Academia Galega, dende onde apoiou,
xunto con outros asinantes como Francisco del Riego, que o 17 de
maio se instituíse como o Día dás Letras Galegas. En 1952 publicou
a súa tese doutoral, dirixida por Armando Cotarelo Valedor, baixo o
título de Os petroglifos de termo e as insculturas rupestres de
Galicia.

En el año 1972 recibió la Encomienda de Alfonso X el Sabio, por
su labor científica.

Posúe unha extensa bibliografía. Entre os máis destacados podemos
encontrar: Xénesis e ás primeiras dispersións dous pobos (1931-
1932), Grandeza e fin dá case e torre de Marceo (1952), Deus
Bandua dá Veiga (1956).

52


1997–Ánxel FOLE
( Lugo, 1903 — Lugo, 1986)

Escritor galego que escribiu en galego e castelán
e cultivou todos os xéneros literarios, aínda que
debe a súa fama aos seus libros de contos.

Comezou a dedicarse ao xornalismo, que non
abandonaría nunca de todo. En 1931 inaugurou
no xornal lucense O Progreso a serie «Cartafolio
de Lugo», que se mantería ao longo dos anos. En
1932 funda e dirixe, tamén en Lugo, a revista
literaria vangardista Yunque, na que se
publicaron por primeira vez os poemas galegos de García Lorca.

Por mor da guerra non se chegou a publicar o seu primeiro libro de
relatos Auga Lizgaira. O texto perdeuse e actualmente coñécense
soamente dous dos seus relatos, que publicara na revista Nós, e un
que aparecera no Pobo Galego.
Ao termo da guerra, opta por non exiliarse, como outros escritores
como Dieste, pero viuse sometido a un total ostracismo interior. En
1941 publica os seus dous primeiros libros de contos, Á lus do
candil (1953) e Terra Brava (1955), e a peza teatral Pauto do
Demo (1958). Os seus outros dous libros de relatos son Contos dá
néboa (1972) e Historias que ninguén cre (1981).

Ingresou na Real Academia Galega o 5 de outubro de 1963. En 1997
emitiuse un selo de correos na súa honra cunha caricatura de Siro
López.Na súa narrativa,presenta a xeografía dos lugares de
montaña nos que viviu, así como os traballos, costumes, diversións,
etc. dos seus habitantes a mediados do século XX. A lingua dos seus
relatos recolle a fala popular e inclúe abundantes vulgarismos,
hipergaleguismos e dialectalismos, peculiares das zonas onde sitúa
os feitos que conta. Os seus escritos achegan unha información
etnográfica e antropolóxica fundamental do medio rural galego
antes da chegada da mecanización.

53


1998–Xoán de Cangas - Martín Codax
-Mendinho
Xoán de Cangas, Martin Codax e Mendinho representan a
extraordinaria eclosión de creatividade que, na nosa lingua,
estourou en Galicia no período medieval.

Xoán de Cangas: foi un xograr galego do século XIV,
probablemente procedente da zona do Morrazo. Consérvanse tres
cantigas de amigo, sobre o Santuario de San Mamede.

Martín Codax: xograr galego, posiblemente de Vigo, polas
continuas referencias á devandita cidade nos seus poemas, de entre
mediados do século XIII e comezos do século XIV. Apenas existen
datos sobre a identidade do personaxe.

O corpus literario a el atribuído
limítase a 7 cantigas de amigo que
figuran nos cancioneros de lírica
galaicoportuguesa e no Pergamiño
Vindel, no que figura o seu nome
como autor das composicións. O
descubrimento deste pergamiño foi
froito do azar: en 1914 o bibliógrafo
Pedro Vindel atopouno na súa
biblioteca, servindo de garda interior a
un exemplar do De officiis de
Cicerón.
Mendinho: xograr galegoportugués activo durante a segunda
metade do século XIII (1240-1280). A súa produción está
considerada unha das máis importantes da lírica galaicoportuguesa.
A única composición da súa autoría, pertencente ao xénero da
cantiga de amigo, aparece recollida en dous dos manuscritos
conservados: no Cancionero da Biblioteca Vaticana e no antes
chamado Cancionero Colocci-Brancuti e hoxe coñecido como
Cancionero da Biblioteca Nacional de Lisboa.

54


1999–Roberto BLANCO TORRES
(Cuntis, 1891 — Entrimo, 1936)

Deu os primeiros pasos na poesía da man das
vangardas artísticas. A súa obra poética é
cualificada polos críticos como dunha gran
beleza e intensidade expresiva.

Outra das facetas de Roberto Branco foi a de
xornalista. O seu traballo nos medios impresos
foi moi extenso e variado. Ademais de ser
colaborador asiduo da prensa galega dirixiu
varios xornais. As súas columnas desprenden o
talante combativo que caracteriza toda a súa obra.

A emigración condicionou a súa personalidade. Comprometido
politicamente, evolucionou desde o agrarismo ata o galeguismo.

O semanario Follas Novas da Habana foi a primeira publicación que
aceptou os seus artigos en setembro de 1907. A finais de 1916
regresou a Galicia, establecéndose na Coruña. Participa nas
Irmandades da Fala e a comezos de abril de 1917 publica o seu
primeiro artigo na Nosa Terra.

En decembro de 1918 participa na I Asemblea Nacionalista
celebrada en Lugo. En 1920 faise cargo da dirección del Correo
Gallego de Ferrol. En 1929 publica Orballo dá media noite nos
que mostra o coñecemento dos recursos da poesía vangardista e
futurista, e en 1930 sale das prensas De esto y de lo otro.

A sublevación militar do 18 de xullo de 1936 sorprende a Blanco
Torres na aldea de Amido. Detido en setembro, foi levado á prisión
de Ourense, e o 3 de outubro de 1936 foi "paseado" polos
falanxistas, que o fusilan en Entrimo. Por orde xudicial, foi
enterrado nunha fosa común.

55


2000–MANUEL MURGUÍA
(Arteixo, 1833 — A Coruña. 1923)

Dende ben pequeño Murguía tivo moi claras as
súas preferencias, e así, o interese pola
literatura e a historia fixérono abandonar a
carreira para dedicarse plenamente ao seu
labor de escritor e investigador. Nestes anos, a
vida cultural de Santiago xiraba entorno ao
"Liceo da Xuventude", onde se daban cita
estudantes e intelectuais como Eduardo
Pondal, Aurelio Aguirre e Rosalía de Castro. Aos dezasete anos
publicou a súa primeira novela, «Dende o ceo».

O 1 de xuño de 1854 Murguía publicou o seu primeiro texto en
galego, no álbum de Elena Avendaño, unhas seguidillas tituladas
«Nena dás Soidades». Murguía tamén colaboraba en xornais e
revistas da época como La Iberia e Las Novedades, nas que
conseguiu moito éxito -o que lle permitiu publicar folletíns con obras
como «Dende o Ceo», «Mentres Duerme», «A miña nai Antonia»,
«o Anxo da Morte» e «Os Lirios Brancos», que o fixeron
aparecer, como unha das promesas literarias do momento.
Murguía relacionouse en Madrid, con escritores como os irmáns
Valeriano e Gustavo Adolfo Bécquer, e tamén con Rosalía de Castro.
Realizou unha crítica de «A Flor», o primeiro poemario de Rosalía
de Castro. Co motivo do nacemento da súa primeira filla publicou «A
Primeira Luz», un libro de lecturas escolares estruturado en vinte
temas de historia e xeografía, que o Ministerio de Fomento
recomendou para o ensino nas escolas de Galicia. En 1862 Murguía
rematou o seu «Dicionario de escritores galegos» e en 1865
marchou a vivir a Lugo, onde editou a «Historia de Galicia». Con
72 anos xorde en Murguía a idea de crear unha Academia
Galega da Lingua, idea, que comunicou a outros escritores que se
daban cita nunha libraría Da coruña coñecida co nome da Cova
Céltica. Tamén en Murguía xurdiu o interese por crear un dicionario
da lingua galega, porque se sentía falto de vocabulario; talvez a
inexistencia deste dicionario foi determinante para que a súa obra
en galego fose tan escasa.

56


2001–Eladio RODRÍGUEZ
(Leiro, 1864 — A Coruña. 1949)

Foi un dos corenta membros numerarios
fundadores da Real Academia Galega a cal
presidiu entre 1926 e 1934. Tamén foi o autor
dun dicionario, o «Dicionario enciclopédico
galego-castelán», ao que lle dedicou toda a
súa vida, moi valorado polo seu contido
etnográfico que foi editado póstumamente.

As súas primeiras composicións poéticas
coñecidas datan de 1886, A noite de San
Xoán e o poema longo O pucho do Lago.
Publicou composicións e artigos no xornal O Tío Marcos d’a Portela,
participou nos faladoiros da Cova Céltica e na constitución da liga
Galega.

A súa gran obra o Diccionario Enciclopédico Gallego-Castellano
que pacientemente foi construíndo mediante a recollida de palabras
e a súa clasificación en numerosísimas cuartillas ó longo da s úa
vida. O texto do Diccionario, tal e como o coñecemos hoxe, non é
exactamente o recollido por Eladio, pois sufriu unha reducción tanto
no número de entradas coma no seu contido, dado o volume do
manuscrito actualmente depositado na Fundación Penzol de Vigo,
onde ocupa varias caixas de cartón cheas de cuartillas, quince mil,
según publicou Ramón Piñeiro na revista Insula en 1959. As
entradas publicadas no Diccionario son 45.673.

Foi un gran coñecedor da lingua como se pón de manifesto no
Diccionario e na súa poesía de gran riqueza léxica. Da paixón polas
palabras da conta Otero Pedrayo
no seu prólogo ó Diccionario: escribe que don Eladio "hasta
durmindo recollía verbas" e que "comenzou de neno e rematou co
devandeiro alento".

57


2002 – FRAY MARTIN SARMIENTO
(Vilafranca do Bierzo, 1695 – Madrid, 1772)

Foi un relixioso que destacou pola súa
constante defensa da nosa lingua desde
unha perspectiva ilustrada. A el debemos
a primeira noticia documentada da
literatura galega medieval e as primeiras
pesquisas sobre o nacemento do galego.

En 1725 Sarmiento estableceuse en
Madrid; residencia só interrompida entre
febreiro de 1726 e maio de 1727 para se
trasladar a Toledo e mais polas
frecuentes visitas a Galicia.

Desde 1723 coidou a súa amizade con Frei Benito Xerónimo Feijoo e
Montenegro, o Padre Feixoo, co que mantivo correspondencia
frutífera ata a súa morte. Desta etapa é Demostración Crítico-
Apologética del Theatro Crítico Universal (1732), a única obra que
publicou en vida. Ademais, realizou numerosas composicións por
encomenda de diferentes persoas e institucións. É o caso das
Memorias para la historia de la poesía y poetas españoles, que
viu a luz de xeito póstumo en 1775. Desde a súa viaxe de sete
meses a Galicia en 1745 a nosa cultura e lingua convertéronse no
principal centro de interese do ilustrado. Así, Sarmiento foi unha
das primeiras voces en reivindicar a capacidade do galego para
expresarse en todos os ámbitos -ensino, traballo ou liturxia- sendo
considerado precursor da moderna filoloxía románica. Entre 1745 e
1754 realizou varias viaxes a Galicia que eran verdadeiras
expedicións científicas pensadas para describir a nosa riqueza
patrimonial.
No ano 1748 foi elixido abade do seu Mosteiro de San Martín, de
Madrid. A partir de entón, centrou o seu interese na etimoloxía
galega. Proba deste labor é o seu Onomástico etymológico de la
lengua gallega. En 1994 fundouse o Instituto Padre Sarmiento
de Estudios Gallegos, que organiza exposicións, publicacións e
investigación en Humanidades e Ciencias Sociais.

58


2003 – A. AVILÉS de TARAMANCOS.
(Taramancos –Noia-, 1935 – A Coruña, 1992)
Obtén o título de Bacharelato no instituto
Arcebispo Xelmírez de Santiago de
Compostela no 1950 e no ano seguinte
aparece a primeira composición poética de
Avilés, Saloucos d´un emigrante, publicada
na revista Tapal colaborando ata 1955 coa
publicación dun poema todos os anos.
Durante a súa estadía na Coruña, entra en
contacto coa Peña Amanecer, dirixida por Pepe Guillén. Tamén
participa nos faladoiros da Casa Enrique, nos que tamén estaban
Urbano Lugrís (que deixará unha fonda pegada na formación e
personalidade do poeta noiés), Álvarez Torneiro, González Garcés e
outros intelectuais da vida cultural coruñesa. Desta etapa é un breve
poemario titulado As moradías do vento.
De 1959 é A frauta y-o garamelo (magnífico exemplo da
musicalidade da poesía avilesiana que coloca a Avilés de
Taramancos entre os máis destacados poetas de posguerra) e
Pequeno canto para un peito xoven. libro de poemas de amor que o
autor dedicou a Fina Barrios, a súa primeira moza, e que sería
recollido no volume O tempo no espello (1982), co título "Poemas
a Fina Barrios. Pequeno canto."
Emigra a Colombia en 1961. Nestes anos escribe "Os poemas da
ausencia", composicións escritas entre 1963 e 1969 nos que a
morriña e a saudade da terra e dos seres que aquí deixou se amosan
na voz lírica do poeta, e que se recollerán no volume O tempo no
espello. En 1982 aparece Tempo no espello, seguido do
poemario, Cantos Caucanos, En 1989 edítase As torres no ar, que
supón o punto máximo dunha escrita que liga o sentimento de
morriña da terra ao amor e ao erotismo interiorizados como actos
fundamentais da vida. O poeta fixo unha incursión na narrativa cun
libro de relatos titulado Nova crónica das Indias, unha homenaxe
á terra que o acolleu nos anos da emigración.

59


2004 – Xaquín LORENZO, XOCAS
(Ourense, 1907 – Lobería, 1989)

Estudou o Bacharelato na cidade de Ourense;
máis tarde cursaría a carreira de Filosofía e
Letras nas Universidades de Santiago de
Compostela e Zaragoza.

Entre 1926 e 1936 foi membro do Seminario
de Estudos Galegos e dirixiu o Museo
Etnográfico de Santiago; ingresou nas filas do
Partido Galeguista. Tamén foi membro da Real Academia Galega.
Após a guerra, foi nomeado mestre interino do curso de Xeografía e
Historia do Instituto de Ourense. Mentres exerce a docencia (que
compaxinaría desde ese momento coa arqueoloxía) incorpórase ao
Grupo Nós con Risco, Cuevillas e Otero Pedrayo.

Principiou en 1950 un estudo de campo titulado Etnografía.
Cultura material (1962) que constituíu o segundo volume da
Historia de Galiza, edición dirixida por Otero Pedrayo.
Realizou un importante traballo de catalogación e escavación de
restos castrexos: castros de Cameixa, Cabanca, de Terra de Lobeira
e de Castromao.

E ditou máis dun cento de artigos sobre etnografía, arqueoloxía e
historia en diversas publicacións: Revista Nós, Boletín da Real
Academia Galega, Cadernos de Estudios Galegos, Boletín Auriense e
outras de fóra de Galiza; alén disto, deu á luz varias monografías:
Cantigueiro popular da Limia Baixa (1973), A casa (1982), O
Mar e os Ríos (1982), A Nosa Señora do Viso (1983), Os
oficios (1983) e Refraneiro Galego (1983).

Xoaquín Lorenzo, representa sobre todo dúas cousas: O máximo custodio da nosa memoria na Etnografía
da Galiza tradicional e, sobre todo, na súa cultura material, esa realidade obxectiva que el estudou aínda
viva ou en proceso de decadencia, pero que hoxe, a moitas décadas da súa recolleita, é xa un labor case
arqueológico.

60


2005 – Manuel LORENZO VARELA
(A Habana, 1916 – Madrid, 1978)
Unha vida no exilio e un retorno silencioso. A
figura de Xesús Manuel Lorenzo Varela pasou
case desapercibida para a cultura galega até
que a Real Academia Galega decidiu, por
maioría dedicarlle o Día das Letras Galegas
Intelectual galeguista, poeta e sempre
vinculado ao xornalismo, Varela pertence a esa
xeración de intelectuais do 36 cunha dilatada
traxectoria persoal e profesional marcada pola
Guerra Civil e polos sucesivos exilios a unha e outra beira do
Atlántico.
No ano 1936 iniciou a súa colaboración con El Sol, a sección "Los
libros", que acolleu varias críticas literarias e algún ensaio da súa
autoría. Lorenzo Varela comezou a súa defensa da legalidade
republicana e da liberdade do pobo; posicións políticas que poría
tamén de manifesto en artigos en El mono azul, Hora de España ou
Ahora.
Despois do seu paso por un campo de concentración francés en
1938 sae cara a México, onde comezou a colaborar coas revistas
Romance e Taller. No ano 1942 publicou o libro de poemas Torres
de amo, que recolle gran parte da súa poesía publicada en anos
anteriores.
En 1943 viu a luz Charles Baudelaire, unha escolma de textos
recollida polo autor. Nese mesmo ano participou, con Luís Seoane e
Arturo Cuadrado, na revista Correo literario. Asemade, colaborou
coa revista Sur, de Vitoria Ocampo. Publicou, no ano 1944 El
Renacimiento e, en Ediciones Resol, Catro poemas para catro
grabados, destinado ao álbum de Luís Seoane María Pita e tres
retratos medioevales. Tres anos despois, publicouse a segunda
edición de El Renacimiento. Este mesmo 1951 edítase Catro
poemas galegos, pezas para un conxunto reducido de
instrumentos.

61


2006 – Manuel LUGRÍS FREIRE
(Sada, 1863 - A Coruña, 1940)
Escritor e xornalista galego comprometido á
dignificación de Galicia.
Da súa época de emigrado en Cuba (1883-
1895) son: o seu ingreso na Xunta Directiva
do Centro Galego; colaborador no xornal
Eco de Galicia; publicación do seu primeiro
poema Nostalxia, tamén A costureira
d'aldea e O penedo do crime; a fundación
da primeira publicación periódica literaria
escrita integramente en galego: A gaita gallega. Repinica muiñeiras,
fandangos y alboradas, unha vez ao mes; o poemario Soidades, e a
publicación en Eco de Galicia da obra De Galicia a Lavapiés (unha
defensa da ridiculización do pobo galego exposta nunha zarzuela da
época).
Xa en Galicia con 33 anos, en 1896, volve ó xornalismo de signo
progresista e galeguista. En 1901 publica o poemario Noitebras e
durante os anos 1902 e 1903 adícase á actividade teatral. En 1905,
Lugrís Freire participa na fundación da Academia Galega;
institución da que chegou a ser o seu Presidente. En 1907 seguía
traballando por unha conciencia crítica común que defenda a lingua
e a dignidade dos galegos e a súa participación política para
combater o caciquismo existente. De entre 1907 e 1908 data a súa
brillante produción de artigos xornalísticos para A Nosa Terra. Este
é un tempo de compromiso e traballo político moi activo coa
creación da primeira Irmandade da Fala na Coruña para as que
redactou o que foi o seu primeiro himno. No ano 1922 publica a súa
Gramática do idioma galego que foi a primeira escrita en lingua
galega.
No ano seguinte, ingresa no Seminario de Estudos Galegos. Dende o
Partido Galeguista, participa en 1932 na redacción do anteproxecto
definitivo do Estatuto de Galicia.
Pero o seu mellor libro poético foi Ardencias (1927), que está
dedicado á mocidade galega.

62


2007 – María MARIÑO
(Noia, 1907 – Seoane do Courel, 1967)

Foi unha das escritoras galegas máis
importantes do século XX.
Compaxinou a súa actividade intelectual
cunha vida discreta e moi apartada dos
cenáculos literarios.
A mediados dos anos cincuenta, María
Mariño comezou a escribir poemas,
primeiro en castelán e logo en galego.
Despois, no contorno do Courel,
coñeceu o poeta Uxío Novoneyra que
promoveu a publicación destes versos.
Palabra no tempo editouse no ano 1963 na colección Tesos cumes
da editorial Celta.
Sen apenas relación no mundo literario, o illamento e a
marxinalidade que caracterizou en moitas ocasións o labor creativo
das mulleres condicionou a recepción da súa obra, mesmo chegou a
suscitar nalgún momento dúbidas sobre a súa existencia e a autoría
dos poemas. 37 anos despois, en 1990, e 33 logo do falecemento de
María Mariño, os poetas Uxío Novoneyra e Antón Avilés de
Taramancos promoveron unha edición dos seus últimos poemas. O
volume, titulado Verba que comeza, foi publicado polo concello de
Noia e rematado pola poeta en marzo de 1967, dous meses antes de
morrer.
A súa poética é radicalmente intimista, cunha linguaxe rupturista;
sendo a dor existencial e a paisaxe dúas constantes na súa creación.
Respecto da paisaxe é este un tema coincidente co poeta do Courel
propiciado pola serra e o seu cosmos, a ansia de ver o seu 'ser'
transcendido no ámbito da Natureza. Pero se en Novoneyra nunca
adiviñaremos se quen fala son os ecos silentes da terra ou o poeta,
na nosa poetisa sempre se escoita a voz do eu empírico na súa máis
intrínseca esencia do existir.

63

Guía de lectura Paz Andrade e 50 anos de letras galegas.biblioteca da deputación da coruña

Guía de lectura Paz Andrade e 50 anos de letras galegas.biblioteca da deputación da coruña

Empfohlen

Empfohlen

Weitere ähnliche Inhalte

Ähnlich wie Guía de lectura Paz Andrade e 50 anos de letras galegas.biblioteca da deputación da coruña

Ähnlich wie Guía de lectura Paz Andrade e 50 anos de letras galegas.biblioteca da deputación da coruña (20)

Mehr von Bibliotecadicoruna

Mehr von Bibliotecadicoruna (20)

Guía de lectura Paz Andrade e 50 anos de letras galegas.biblioteca da deputación da coruña