1. Ñ¿¿ ñóäëàë
Ëåêö 1
Õ¿íèé áèåä ñ¿¿íèé à÷ õîëáîãäîë
Îëîí òºðëèéí õ¿íñíèé ç¿éëèéí äîòðîîñ ñ¿¿, öàãààí èäýý îíöãîé ÷óõàë ÷àíàðòàé èäýý
þì. Óëñ ¿íäýñòýí á¿ð òºðºë áîëãîíû õ¿íñ õýðýãëýäãýýñ çàðèì íü èäýøíèé íîãîî, æèìñ,
áóäàà òóòðàãà, çàðèì íü ìàõ, çàãàñ, äàëàéí àìüòàí, óðãàìàë õýðýãëýíý. Ãýâ÷ ÿìàð
Öàãààí èäýýíèé íàéðëàãàíä õ¿íèé áèå ìàõáîäèä ÷óõàë óóðàã, í¿¿ðñ óñ, òîñ, âèòàìèí,
ýðäýñ äàâñ ÷ òºðëèéí õ¿íñ õîîëòîé óëñ ¿íäýñòýí èõ áàãà õýìæýýãýýð öàãààí èäýýã ºäºð
òóòìûíõàà õ¿íñýíä îðóóëäàã áèç. Òýð òóñìàà ìàë àæ àõóé ýðõýëäýã õ¿í àðäûí ãîë íýãýí
õ¿íñ íü öàãààí èäýý áàéñààð ýðòíýýñ ýä¿ãýý õ¿ð÷ýý.
áàéäàã íü àìüäðàëûí á¿õèé ë õýðýãöýýã õàíãààä áàðàõã¿é õîîë òýæýýë
áîëîâñðóóëàõ ýðõòíèé àæèëëàãààíä ñàéíààð íºëººëºí áîëîâñîð÷ øèíãýõ íü õÿëáàð.
Ñ¿¿íèé óóðàãò ñîëèãäîøã¿é ø¿âòýí õ¿÷èë, òîñîíä ººõºí õ¿÷èë áàÿëàã îðøäîãîîð òºãñ
÷àíàðò õ¿íñíèé ç¿éë ìºí þì. Ñ¿¿ áîë áàñ õ¿÷èë ø¿ëò, õîðò áîäèñûã ñààðìàãæóóëäàã
áîëîõîîð õîðò íºõöºëä àæèëëàãñàä ºäºð á¿ð ñ¿¿ óóõûã ýðõýìëýâýë çîõèíî. Ýíý á¿õèé ë
÷àíàðààðàà ñ¿¿ íü þóãààð ÷ ñîëüøã¿é ÷óõàë õ¿íñ òýæýýë áîëîõîîñ ãàäíà ýì÷èëãýý
ñóâèëãààíû ÷èãëýëýýð õýðýãëýõýä çîõèñòîé áèëýý.
Îäîîãîîð äýëõèéä 400 ãàðóé òýðáóì ëèòð ñ¿¿ ¿éëäâýðëýí ãàðãàæ áàéãàà áºãººä
ñààëèéí àæ àõóé, ñ¿¿íèé ¿éëäâýðèéí õºãæèëò, ñ¿¿ õýðýãëýõ óëàìæëàë çýðãýýñ
øàëòãààëàí õºãæèëòýé îðíû õ¿í àì òóòàìä æèëä 300 – 600 ëèòð ñ¿¿ õýðýãëýæ áàéõàä
çàðèì îðíû õ¿íä àðâààäõàí ëèòð ñ¿¿ îíîãäîæ áàéíà.
Ìàíàé óëñûí òóõàéä ãýâýë õ¿í àìä æèëä 1 20-1 60- ààä ëèòð ñ¿¿ îíîãäîæ áàéãàà
òîîöîî áàéäàã. Õ ¿íõîíîãò 0,5 ëèòð ñ¿¿ õýðýãëýõ ¸ñòîé ãýñýí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé
áàðèìæààã ºâºë çóíû àëü ÷ óëèðàëä àëäàëã¿é áàéõûí òóë ñ¿¿, öàãààí èäýýíèé
¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãà áàéñààð áàéíà. Ýíý õýìæýýíèé ñ¿¿ã ºäºðò
õýðýãëýñíèé òóõàéä õ¿íèé áèå ìàõáîäü ººõ òîñíûõîî õýðýãöýýíèé 50% , óóðãèéí 30%
âèòàìèí, ÿçãóóð áîäèñûí õîíîãèéí õýðýãöýýã áàðàã õàíãàæ ÷àäíà ãýæ ¿çýõ áºë㺺. Ñ¿¿,
öàãààí èäýýã õ¿í òºðºëõòºí ìàø ýðòíýýñ õýðýãëýæ èðñýí ò¿¿õ óëàìæëàëòàé áºãººä óëñ
¿íäýñòýí á¿ð öàãààí èäýý áîëîâñðóóëàõ ºâºðìºö àðãàòàé áîëæýý. Ò ýð òóñìàà ýðò
óðüäààñ í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéã ýðõëýí èðñýí ìàíàé ìîíãîë÷óóä ìàëûí ñ¿¿ øèìèéã àøèãëàõ
öàãààí èäýý þóãàà áîëîâñðóóëàõ õÿìä òºñºð áºãººä ìàø ñîíèðõîëòîé àðãà áàðèëûã áèé
áîëãîæ ò¿¿íèéãýý ¿åýñ ¿åä óëàìæëóóëæ èðëýý. Ìîíãîë óëñ ¿õýð, ñàðëàã, õîíü , ÿìàà,
ã¿¿, èíãýíèé ñ¿¿ ñààëèéã àøèãëàäàã. Äýýâðèéã èäýý ÷èìíý, äýëõèéã íîãîî ÷èìíý
ãýäýã÷èëýí òºðºë á¿ðèéí öàãààí èäýý õèéæ áîëîâñðóóëàõ ÿâäàë ìàë÷èí àéë ºðõ á¿ð
æèëèéíõýý èäýýíèé íººö áàçààãààä çîãñîõã¿é ñàéõàí èäýý õèéíý ãýäýã íýð òºðèéí õýðýã
áàéñààð èðñýí. Ìîíãîë öàãààí èäýýã óóðàãò, òîñëîã, èñýã èäýý ãýæ åðºíõèéä íü àíãèëàõ
áºãººä ñ¿¿íèé óóðàã (êàçåèí, øàð ñ¿¿íèé óóðàã)-èéã òóíäàñæóóëàí òºâºëºð¿¿ëæ
óëàìæëàëò áîëîí ¿éëäâýðèéí àðãààð áîëîâñðóóëñàí óóðãèéí ºíäºð àãóóëàìæòàé ñ¿¿í
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã óóðàãò öàãààí èäýý ãýíý
• Áÿñëàã
 Õ àòóó òºðëèéí áÿñëàã (õàòóó, õàòóóâòàð, õºãöòýé)
 Ǻºëºí òºðëèéí áÿñëàã (øèíýõýí, øîðâîã, õºãöòýé)
 Õ àéëìàë
• Ýýçãèé
• Ààðö (òîñòîé, õàãàñ òîñòîé, òîñã¿é), ààðöàí á¿òýýãäýõ¿¿í
• Ààðóóë (ààðóóë, õóðóóä, ñ¿¿í õóðóóä, õîðõîé ààðóóë)
• Ýýäýì
Óóðàãò öàãààí èäýý. Ò åõíèêèéí åðºíõèé øààðäëàãà. MNS 4230:2005 ñòàíäàðò
òàâèãäàíà. Ò îñíû òºðëèéí èäýýíä øàð, öàãààí òîñ, öºöãèé, 纺õèé, àéðãèéí òîñ ãýõ ìýò íýð
3

2. Ñ¿¿ ñóäëàë
òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í îðäîã áîë èñýã èäýýíä áè÷èë áèåòíèé îðîëöîîòîéãîîð ñ¿¿ã èñãýæ
õèéñýí òàðàã, àéðàã, öýãýý, õîîðìîã ãýõ ìýò á¿òýýãäýõ¿¿í îðíî.
Ñ¿¿íèé îíöëîã: Ñ¿¿ã áóñàä õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íòýé õàðüöóóëæ ¿çâýë õýä õýäýí
îíöëîãòîé. ¯¿íä;
1.Òîäîðõîé íýãæ òýæýýëèéã çàðöóóëæ àâàõàä áóñàä á¿òýýãäýõ¿¿íèéã (¿ð òàðèà,
íîãîî çýðýã) áîäâîë ñ¿¿ õÿìä ãàðäàã áàéíà. 100 òýæýýëèéí íýãæèéã çàðöóóëæ àâñàí
ñ¿¿íèé øèìò áîäèñ ìºí òèéì õýìæýýíèé òýæýýë çàðöóóëààä ãàðãàí àâàõ, ãàõàéí ìàõíààñ
1.5, ºíäºãíººñ 2-2.5, ¿õýð õîíèíû ìàõíûõààñ 3-4 äàõèí òóñ òóñ èë¿¿ áàéíà.
2.Ñ¿¿ãýýð ñàéí ÷àíàðòàé îëîí á¿òýýãäýõ¿¿í õèéæ áîëíî.Òýãýõäýý ýíý íü ñ¿¿ ñààæ
àâàõ àæ àõóéí íºõöºëòýé íÿãò õîëáîîòîé.
3.Ñ¿¿íèé íàéðëàãàíä èõ õýìæýýíèé óñ àãóóëàãääàãààñ ò¿ðãýí õóãàöààíä ãàçàð
äýýð íü àíõàí øàòíû áîëîâñðóóëàëò (ø¿¿õ àðèóòãàõ, õºðãºõ) õèéõ øààðäëàãàòàé.
4.Ñ¿¿ãýýð á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîâñðóóëàõàä øèìò áîäèñîîð õàðüöàíãóé áàÿëàã
äàãàëäàõ ç¿éëñ øèíãýí ñ¿¿, øàð óñ áóþó øàð ñ¿¿, ïàõòà ÿëãàðíà.¯¿íèéã äàõèí
áîëîâñðóóëæ öàãààí èäýý õèéõ, ÷èõýð ÿëãàí àâàõ, óíäàà áýëòãýõ òºëèéí òýæýýëä
õýðýãëýõ çýðãýýð ÿìàð ÷ õàÿãäàëã¿é á¿ðýí àøèãëàõ áîëîëöîîòîé þì.
5. Ñ¿¿, öàãààí èäýý øèíãýö ñàéíòàé. Ò¿¿íèé íàéðëàãàíä áàéãàà óóðàãò áîäèñ
96%, òîñ 95%, í¿¿ðñ óñ 98%,-èéí òóñ òóñ øèíãýöòýé áàéíà.
6.Àæ àõóéí íýãæ, àìèíû àæ àõóéä æèëèéí àëü ÷ óëèðàëä, ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é
ºäºðò ìàëûã 1 - 2 óäàà ñààæ ñ¿¿ã àâ÷ áîëäîã. Ãýòýë ¿ð òàðèà, æèìñ, íîãîîã òîäîðõîé
õóãàöààíä òàðèàä õóðààæ àâäàã öàã óëèðëûí ÷àíàðòàéã áèä ìýäíý.
Ñ¿¿, öàãààí èäýý ò¿¿íèéã áîëîâñðóóëàõ, õàäãàëæ òýýâýðëýõ àðãà àæèëëàãààíû
¿åä ÿìàð íýã çàìààð áîõèðäâîë, áèå ìàõáîäèéã õîðäóóëàõààð áàðàõã¿é ºâ÷íèé ýõ ¿¿ñâýð
áîëîõ òàëòàé áàéäàã. Èéì ó÷ðààñ ñ¿¿ã ýëäýâ áîõèðäîëòîîñ õàìãààëàõ, àìò ÷àíàð ñàéíòàé
ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áîëîâñðóóëаõ øààðäëàãàòàé.
Òºðºë á¿ðèéí ìàëûí ñ¿¿ íü ìèêðîáûí ¿ðæèõ òîõèðîìæòîé îð÷èí, ñ¿¿íèé ÷èõýð,
íèìáýãíèé õ¿÷èë, ýðäýñ áîäèñóóä íü òýäãýýðèéí àìòëàã òýæýýë íü þì. Ñ¿¿íä ñ¿¿
õ¿÷ëèéí ñàâõàíöàð, êîêê, õºðºíãºíöºð, ¿íýð ¿¿ñãýã÷, äóëààíñàã ìèêðîáóóä áàéíãà îðøèíî.
¯¿íèé çýðýãöýý áóñàä ÿíç á¿ðèéí ìèêðîá ãàäíààñ îðâîë, ò¿¿íä ¿ðæèæ ÷àíàðûã ìóóòãàíà.
Ñ¿¿ õ¿÷ëèéí áàêòåðèóä íü áÿñëàã, òàðàã, õîîðìîã, ààðö çýðýã á¿òýýãäýõ¿¿íèé
òåõíîëîãèéí ïðîöåññò ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.
4

3. Ñ¿¿ ñóäëàë
Ëåêö 2
Ñ¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿íèé òóõàé åðºíõèé îéëãîëò,
óñ õóóðàé áîäèñ
Ñ¿¿ áîë õºõòºí àìüòíû äýëýíãèéí áóë÷èðõàéëàã ýäèéí ø¿¿ñ þì. ¯ð òºëºº òýæýýõèéí
òóëä ãàðãàäàã ýíý ç¿éë áîë þóãààð ÷ ñîëüøã¿é òºãñ ÷àíàðò òýæýýë áºãººä íàéðëàãàä
íü áèå ìàõáîäèéí õýðýãöýýò á¿õ áîäèñ õàìãèéí çîõèñòîé õàðüöààãààð àãóóëàãäàí îðøèíî.
Àìüòíûã ãýðø¿¿ëýí ìàëëàæ ñ¿¿í øèìèéã íü àøèãëàõ àæëûã ÷èãëýëòýé ÿâóóëñíû
¿ð ä¿íä ìàë òºëºº öàòãààä èë¿¿äýë ñ¿¿ ãàðãàäàã áîëæ òýð ñ¿¿ã íü õ¿ì¿¿ñ õýðýãëýæ
òºðºë á¿ðèéí öàãààí èäýý õèéäýã áîëæýý. Ñ¿¿ã áàñ ýìèéí , ÷èõýð áîîâíû, òàëõíû
¿éëäâýðò õýðýãëýæ áàéíà.
Ñ¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿íä îðäîã ç¿éëèéã åðºíõèéä íü óñ, õóóðàé áîäèñ ãýæ õóâààæ
áîëíî. Õ óóðàé áîäèñ ãýäýãò òîñ, óóðàã, ÷èõýð, ýðäýñ áîäèñ, âèòàìèí, ôåðìåíò áàãòàíà.
Ñ¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íèéã çºâõºí äýýð äóðäñàí õýäýí ç¿éëýýñ á¿ðääýã ãýæ ¿çâýë ó÷èð
äóòàãäàëòàé. Íàðèéí øèíæâýë 300 îð÷èì íàéðëàãûí áîäèñ áàéäãèéí äîòîð 20 ãàðóé ººõºí
õ¿÷èë, 20 – èîä ø¿âòýí õ¿÷èë, 23 íýð òºðëèéí âèòàìèí, õýäýí àðâàí ¿ëýìæ áà áè÷èë
ÿçãóóð áîäèñ, 4 òºðëèéí ÷èõýð, íýëýýä òîîíû ôåðìåíò, áóäàã÷ áîäèñ, ôîñôàòèä, ñòåðèí,
õ¿÷èë àãóóëàãäàíà. Ìàëûí àð÷èëãàà ìàëëàãàà, ñ¿¿ òýýâýðëýõ, õàäãàëàõ ãîðèìûã íàðèéí
íÿãò ñàõèàã¿é òîõèîëäîëä ñ¿¿íä ãàäíû ãàæ áîäèñóóä, ýìèéí ç¿éë, àíòèáèîòèê, õîðò
áîäèñ, ãåðáöèä, èíñåêòèöèä, òºìðèéí áàë ÿìàð íýã õýìæýýãýýð áàéæ áîëîõ òàëòàé. Íýã
ëèòð ¿õðèéí ñ¿¿íä 40 îð÷èì ã òîñ, 33 ã óóðàã, 47 ã ÷èõýð áàéäàã áºãººä ºäºðò õàãàñ
ëèòð ñ¿¿ õýðýãëýýä áàéâàë òîñ óóðãèéí õýðýãöýýíèéõýý 30- 50 % - èéã õàíãààä áàéõ
3
þì. Íýã ëèòð ñ¿¿íèé ýë÷ëýã ÷àíàð 2720 õ 1 0 êÄæ áóþó 650 îð÷èì êêàëîðèòîé òýíöýíý.
Ñ¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿íèé òîñ, óóðàã, ÷èõðèéí øèíãýõ ÷àíàð ìàø ñàéí, 95- 98% øèíãýöòýé
áàéõààñ ãàäíà õîäîîä ãýäýñíèé àæèëëàãààíä òýýð áàãàòàéãààð áàðàõã¿é ò¿¿íèéã
èäýâõæ¿¿ëäýã ÷àíàðòàé. Èéì ÷ ó÷ðààñ ñ¿¿ íü ñóâèëàëûí ÷àíàðòàé, ìºí ãàäíûí õîðò
íºëººíººñ áèå ìàõáîäèéã õàìãààëäàã ãýæ ¿çäýã áèëýý.Ýíý íü ñ¿¿íèé íàéðëàãàä îðäîã
óóðãèéí ìºí ÷àíàðòàé õîëáîîòîé þì. Ñ¿¿íèé óóðàã áîë õ¿÷èë, ø¿ëò, õ¿íä ìåòàëë, çàðèì
õîðò áîäèñûã ñààðìàãæóóëäàã ó÷èð õèìèéí áà ìåòàëë áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð, áóñàä
õîðò íºõöºëä àæèëëàãñäûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ çîðèëãîîð ñ¿¿íèé íîðìòîé áàéäãèéã
áèä á¿õýí ìýäíý.
Óñ: Àìüòíû áèåèéí á¿ðýëäõ¿¿íèé 65- 75% íü óñ áºãººä àìüäðàëûí á¿õ ¿éë
àæèëëàãàà óñòàé õîëáîîòîé áàéäàã ó÷èð òºëèéí àíõíû òýæýýë áîëîõ ñ¿¿ íü ò¿¿íèéã
óñààð õàíãàõ ó÷èðòàé. ͺ㺺òýéãýýð ñ¿¿íèé íàéðëàãûí áîäèñ ÿìàð íýã õýëáýðýýð óñàíä
àãóóëàãäàæ îðøèíî.
5

4. Ñ¿¿ ñóäëàë
Óñ íü ñ¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿íèé 76- 89% - èéã ýçýëæ ñóë, õîëáîîò õººìºë, òàëñò ãýñýí
õýâ øèíæòýé áàéíà. Ñóë õýëáýðýýð îðøèõ óñàíä ÷èõýð, ýðäýñ, çàðèì óóðàã óóññàí
áàéíà. Ýíýõ¿¿ ñóë óñ áîë íèéò óñíû 95- 97% - íîîãäîõ áºãººä ñ¿¿ã ¿éëäâýðèéí àðãààð
ä
áîëîâñðóóëàõàä õèìè, ôèçèê, ìèêðîáèîëîãèéí ÿâö ýíýõ¿¿ ñóë óñàíä òóëãóóðëàäàã áîëíî.
Óñàíä óóñàí îðøèã÷ áîäèñûí õýìæýý èîí ìîëåêóëûí òºäèé áóþó íàíîìåòðýýð õýìæèãäýíý.
Óóðàã ìºí ïîëèñàõàðèä, ôîñôàòèä íü óñûã áèåäýý òàòàí àäñîðá÷ëîæ óñàí á¿ðõ¿¿ë
¿¿ñãýíý. ¯¿íèéã õîëáîîò óñ ãýäýã. Èéì óñàí á¿ðõ¿¿ë òîñíû áºìáºëãèéí ãàäóóð áàñ
áàéäàã. Óóðãèéí ìèöåë õýìýýõ Ẻãíºðºë áîë óñàíä õººìºë áàéäëààð îðøèíî. Èéì õººìºë
¿¿ñãýã÷ óñûã êîëëîèä óñ ÷ ãýæ íýðëýäýã. Õ ººìºëèéí õýìæýý 1 00 õ¿ðòýë íàíîìåòð áàéæ
¿¿íèéã ýíãèéí ø¿¿ëò¿¿ðýýð ø¿¿í ÿëãàæ áîëîõã¿é, õýò íàðèéí ø¿¿ëò¿¿ð, öåíòðèôóãýýð
ÿëãàíà. Ñ¿¿íèé ÷èõðèéí íýã ìîëåêóë ìºí íýæãýýä ìîëåêóë óñòàé õîëáîãäîí òàëñò áèé
áîëãîäãèéã òàëñò óñ ãýíý.
Òîñ íü ìèêðîìåòð õýìæýýíèé áºìáºëºã áàéäëààð ñ¿¿íä öèéâýí ¿¿ñãýíý. Èéíõ¿¿
äèñïåðñèéí õýäýí õýëáýðýýð ñ¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿íèé ç¿éëñ óñàí îð÷èíä àãóóëàãäàíà. Èéì
îëîí õýëáýðýýð áàéõ óñàí îð÷èí íèëýýä áàòæèëòòàé áºãººä çºâõºí ñ¿¿ ãàøëàõ, ìóóäàõ
¿åä óñ íü ÿëãàðàí ñàëíà. Öàãààí èäýý áîëîâñðóóëàõ ÿâö áîë äýýðõ ÿìàð íýã õýëáýðýýð
îðøèõ óñòàé õîëáîîòîé. Ñ¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿íèé ç¿éëñèéã ýíý óñíààñ ñàëãàõ óó, áèîõèìèéí
¿éëäëèéã ÿâóëàõ óó, óñàí îð÷íû áàòæèëòûã õýâýýð áàéëãàõ óó ãýäýã áîë öàãààí èäýý
áîëîâñðóóëàõ îëîí òàëò àæèëáàðûí òóëãóóð àñóóäàë áîëäîã.
Õóóðàé áîäèñ: Õóóðàé áîäèñ ãýäýã îéëãîëòîíä óóðàã, òîñ, ¿ëýìæ áîëîí áè÷èë ÿçãóóð
áîäèñ, âèòàìèí, ôåðìåíò îðíî. Øèìò áîëîí èë÷èò ÷àíàð ñàéíòàé ýäãýýð íýãäë¿¿ä çîõèìæòîé
íýãýí õýëáýðýýð îðøèõ íü ñ¿¿íèé ¿íýò ÷àíàðûã òîäîðõîéëíî.
¯õðèéí ñ¿¿íä õóóðàé áîäèñûí õýìæýý 12,5 % áàéõ áà ñààëèéí õóãàöàà, òýæýýë
çýðãýýñ áîëæ õýëáýëçýëòýé, òýãýõäýý ãîë íü òîñ, óóðàã õî¸ð íèëýýä õýëáýëçýëíý.
Öàãààí èäýý ¿éëäâýðëýõýä íýãæ á¿òýýãäýõ¿¿íä çàðöóóëàõ ò¿¿õèé ýäèéã òîîöîõîä
õóóðàé áîäèñûí õýìæýýã õàðãàëçàíà. Èéìýýñ öàãààí èäýýíèé ¿éëäâýðèéí ºäºð òóòìûí
àæèëëàãààíä ñ¿¿íèé õóóðàé áîäèñ, òîñëîãã¿é õóóðàé áîäèñûã ìýäýõ øààðäëàãàòàé
áàéäàã. Òîñëîãã¿é õóóðàé áîäèñ ãýäýã îéëãîëòîíä íèéò õóóðàé áîäèñîîñ òîñëîãèéã õàñàæ
ãàðãàñàí õýìæèãäýõ¿¿íèéã õýëäýã. Ýíý íü õóóðàé áîäèñûã áîäâîë íèëýýä òîãòâîðòîé
áàéäãààðàà ÿëãààòàé, ¿õðèéí ñ¿¿íä 8,7 % áàéíà. 0
Õóóðàé áîäèñûã òîäîðõîéëîõäîî ñ¿¿íèé äýýæèéã 102- 105 Ñ-ò òîãòìîë æèíòýé áîëòîë
íü õàòààõ àðãà õýðýãëýäýã. Òîñ áà õóóðàé áîäèñûí õîîðîíä çîõèõ ø¿òýëöýý áàéäàã
áîëîõîîð òóñãàé òîìú¸îãîîð õóóðàé áîäèñûã òîîöîîëîí áîäîæ áîëíî.
4,9* T + A
Õ = ------------------ + 0.5
4
T A
TGXB = ------ + ------ + 0.76
5 4
Õ - õóóðàé áîäèñ ( %)
Ò - òîñ
À - ñ¿¿íèé íÿãò ( àðåîìåòðèéí ãðàäóñààð )
TGXB - òîñëîãã¿é õóóðàé áîäèñ (% )
6

5. Ñ¿¿ ñóäëàë
Ëåêö 3
Ñ¿¿íèé óóðàã
Óóðãèéã ïðîòåèí ãýäýã íü p ro tos- àíõäàã÷, ÷óõàë ãýñýí ñàíàà þì. Óóðãèéí
ìîëåêóëûí á¿ðýëäõ¿¿íä Ñ, Í, Î, N , S , Ð îðîõ áºãººä àçîò 1 6% áóþó 1 ã àçîò 6,25 ã óóðàãòàé
òýíöýíý. Ñ¿¿íä óóðãèéí áà óóðãèéí áóñ àçîòëîã áîäèñ áàéäàã. Óóðãèéí áóñ àçîòëîã áîäèñ
çºâõºí 5 õ¿ðòýë õóâü ýçëýæ, ¿¿íä øýýã, øýýñíèé õ¿÷èë, ø¿âòýð, êåðàòèí, êàðáàìèä,
ôîñôîëèïèä îðíî. Ñ¿¿í äýõü óóðãèéí õýìæýý 3,3% . Á¿ðýëäõ¿¿íä íü áàñ Ñà îðíî. Ñ¿¿íèé
óóðãèéí ìîëåêóë íàðèéí òîãòîöòîé. Ñ¿¿íèé óóðãèéí 20 îð÷èì àìèí õ¿÷ë¿¿ä íýã íü
íºãººòýéãýý ÑÎÎÍ, NH2 - îîð õîëáîãäîí ïåïòèä õîëáîî ãýã÷
husnegt 1
ãèíæèí ñ¿ëæýý ¿¿ñãýíý. Ýäãýýð ø¿âòýí õ¿÷ëèéí òîîíä ¿ë îðëîõ áóþó ñîëüøã¿é ãýæ
íýðëýãäýõ
husnegt 2
1. Ñ¿¿íèé óóðãèéí ø¿âòýí õ¿÷ëèéí á¿ðýëäõ¿¿í (%)
àçåèí Äàðõëààíû α- ëàêòî β- ëàêòî
ãëîáóëèí àëüáóìèí ãëîáóëèí
Àðãèíèí 4,1 8,4 1,2 2,9
Àñïàðàãèíû õ¿÷èë 7,1 - 18,7 11,4
Öèñòèí 0,3 6,2 6,4 2,3
Ãëèêîêîë 2,7 - 3,2 1,4
Ãëþòàìèíû õ¿÷èë 22,4 - 12,9 19,5
Ãèñòèäèí 3,1 4,0 2,9 1,6
Èçîëåéöèí 6,1 6,2 6,8 8,4
Ëåéöèí 9,2 19,5 11,5 15,6
Ëèçèí 8,2 13,5 11 11,4
Ìåòèîíèí 2,8 2,1 1,0 3,2
Ôåíèëàëàíèí 5,0 7,4 4,5 3,5
Ïðîëèí 11,3 - 1,5 4,1
Ñåðèí 6,3 - 4,8 5,0
Òðåîíèí 4,9 20,6 5,5 5,8
Òðèïòîôàí 1,2 5,1 7,0 1,9
Òèðîçèí 6,3 - 5,4 3,8
Âàëèí 7,2 19,8 4,7 5,8
Àëàíèí 3,0 - - -
òðèïòîôàí, ìåòèîíèí, ôåíèëàëàíèí, ëèçèí, âàëèí, òðåîíèí, àðãèíèí, öèñòèí, èçîëåéöèí, ëåéöèí
íü ñ¿¿íèé óóðàãò õàíãàëòòàé õýìæýýãýýð îðøäîã áàéíà.
Ñ¿¿íä êàçåèí, àëüáóìèí, ãëîáóëèí ãýæ ãóðâàí òºðºë óóðàã áàéäàã. Ýäãýýð íü óðãàìàë,
àìüòíû áèå ìàõáîäèä áàéäàãã¿é õîñã¿é ºâºðìºö óóðàã þì.
Êàçåèí. Õîíü, ÿìàà, ¿õýð, ñàðëàã, èíãýíèé ñ¿¿íèé ãîë óóðàã íü êàçåèí þì. àçåèíûã
öýâðýýð ãàðãàõäàà ñ¿¿ã ñóë õ¿÷ëýýð ýýä¿¿ëæ, ýýäìèéã ñïèðò, ýôèðýýð áîëîâñðóóëæ
àâäàã. àçåèí íü öàãààí ºíãºòýé, ¿ëáãýð, ¿íýð, àìòòàé, õóâèéí æèí 1,259, õèìèéí
7

6. Ñ¿¿ ñóäëàë
á¿ðýëäõ¿¿íèé õóâüä ôîñôîïðîòåèäûí á¿ëýãò áàãòäàã. Ñ¿¿íä êàçåèí- êàëüö- ôîñôîðûí
íýãäýë ìàÿãààð îðøäîã àìîðô áîäèñ þì. Ìîëåêóëûí á¿ðýëäõ¿¿íä í¿¿ðñòºðºã÷, óñòºðºã÷,
õ¿÷èëòºðºã÷, àçîò, õ¿õýð, ôîñôîð îðäîã. àçåèíû ìîëåêóëûí æèí 30000 îð÷èì ãýæ ¿çäýã.
Èéíõ¿¿ êàçåèíû ìîëåêóë íèëýýä òîì òóë ýëåêòðîí ìèêðîñêîïîîð õàðàãääàã áàéíà.
àçåèíû òîìú¸î : NH2R / COOH / 4
/ COO / 2 Ca
husnegt 3
àçåèíû ìîëåêóëä êàðáîêñèë á¿ëýã 144, àìèí á¿ëýã 83 áàéäàã áîëîõîîð õ¿÷èëëýã ÷àíàð íü
äàâàìãàéëíà. àçåèíèé α s, β, χ, γ ìýòèéí çàäðàã íü êàëüöèéí èîíä ìýäðýìòãèé áàéäàë,
ôîñôîð, õ¿õðèéí õýìæýý, õîäîîäíû ôåðìåíòèéí íºëºº, ìîëåêóëûí æèí, öàõèëãààí öýíýãýýðýý
ÿëãààòàé. Ýäãýýð çàäðàãóóäûí ìýäðýìòãèé ÷àíàðûã àâ÷ ¿çâýë :
Õîäîîäíû ôåðìåíò êàëüöèéí èîíä
αs + ++
γ + +++
χ +++ -
β + +
husnegt 4
àçåèí íü ñ¿¿íèé êàëüöèéí äàâñòàé íýãäìýë áàéõ áà õ¿÷ëèéí íºëººíä öýâýð êàçåèí áóþó
êàçåèíãåíèé õ¿÷èë, õàðèí õîäîîäûí ôåðìåíòýýð ýýä¿¿ëýõýä êàëüöèéí ïàðàêàçåèí ¿¿ñ÷
ýýäýì á¿ðýëäýí òîãòîíî. Õîäîîäíû ôåðìåíòèéí íºëººãººð ýýääýã ñ¿¿íèé óóðãèéí ÷óõàë ÷àíàðûã
ààðö, áÿñëàã ¿éëäâýðëýõýä ºðãºí õýðýãëýäýã. Õ¿õðèéí, äàâñíû, öóóíû áîëîí ñ¿¿í õ¿÷ëèéí
óóñìàë õýðýãëýí ðÍ - èéã 4,6 - 4,7 õ¿ðãýæ êàçåèíûã ñ¿¿íýýñ ÿëãàí àâ÷ áîëäîã. Õàðèí
õ¿÷òýé õ¿÷èë, ø¿ëò, ôåðìåíòèéí íºëººãººð êàçåèí ýíãèéí íýãäýë áîëîí çàäàðäàã. pÍ -èéã
òîãòîîñîí õýìæýýíýýñ õýòð¿¿ëýí ýýä¿¿ëáýë æèæèã øèðõýãòýé 纺ëºí ýýäýì ¿¿ñíý. Ìîíãîë
öàãààí èäýý áîëîâñðóóëàõàä ñ¿¿íèé õ¿÷èë õýðýãëýäýã íü áàò áýõ ýýäýì ¿¿ñ÷ òýð íü
ñ¿¿íèé õ¿÷èëä áóöàæ óóñäàãã¿é ÷àíàðààð òîõèðîìæòîé. Ýýä¿¿ëýõ ñ¿¿íèé õýì èõ áàéõ
òóòàì ò¿¿íä çàðöóóëàõ ýýä¿¿ëýã÷ ýõ õºðºí㺠áàãà îðíî. Òóõàéëáàë, áóöëàì õàëóóí ñ¿¿
0 0
ýýä¿¿ëýõýä 28Ò èñãýëýãòýé ýýä¿¿ëýã÷ îðäîã áîë 45°C á¿ëýýí ñ¿¿íä 60Ò èñãýëýíòýé ýõ
õºðºí㺠îðíî.
Equation 1
Òàð àã á¿ðý õ ÿâöàä áè÷èë áèåòíèé íº ëºº 㺺ð ñ¿¿íèé ÷èõýð çàäð àí ñ¿¿íèé õ¿÷èë ¿¿ñ÷ êàçåèíû á¿ðý ëäìý ã
áèé áîëíî. ¯ ¿íèéã äîð äóð üäñàí òîìú¸îëîëîîð ¿ç¿¿ëÊ áîëíî.
Equation 2
NH2R (COOH)4 + 2CH3 CH (OH) COOH =
(COO)2 Ca
= [CH3CH(OH) COO]2 Ca + NH2 R (COOH)6
C¿¿í õ¿÷èë êàëüöèéí äàâñ Öýâýð êàçåèí áóþó
êàçåèí ãåíèé õ¿÷èë
husnegt 1................................................................................................................................................7
husnegt 2...............................................................................................................................................7
husnegt 3..............................................................................................................................................8
husnegt 4..............................................................................................................................................8
àçåèí íü áàñ õîäîîäíû ôåðìåíò, õèìîçèí, ïåïñèí, ðåííèíèé ¿éë÷ëýëýýð ýýääýã. ¯¿íä
¿¿ñýõ ýýäìèéã ïàðàêàçåèí ãýõ áºãººä íÿãò çóíãààðìàãäóó , àìòëàã ÷àíàðòàé òýð ýýäýì
¿¿ñýõ ÿâöûã òîìú¸îëáîë :
8

7. Ñ¿¿ ñóäëàë
Equation 3Ñ¿¿ + ôåð ìåíò = ïàð àêàçåèí + óóñìàë óóð àã + øàð ñ¿¿
Ñàéí ÷àíàðûí çºâ á¿ðýëäìýã ¿¿ñýõ ãýäýã ìàø íàðèéí ÿâö áºãººä ñ¿¿í õ¿÷ëèéí áè÷èë
áèåòíèé ç¿éë, òºðºë îìîã,ñ¿¿íèé õýâ íàéðëàãààñ øàëòãààëàí á¿ðýëäìýã áóðóó ¿¿ññýí
íºõöºëä íÿãò áóñ áàéæ øàð ñ¿¿ íü ÿëãàðàí ñàãàíà.
Ëàêòîàëüáóìèí óóðàã áîë ñ¿¿íèé íàéðàëãàä áàãà øèã õýìæýýòýé îðøèíî. ¯õýð,
ñàðëàã, áîãèéí ñ¿¿íä 0,5 - 1,5% áóþó á¿õ óóðàãò áîäèñûí 18%- èéã ýçëýíý. Õàðèí ã¿¿íèé
ñ¿¿íä á¿õ óóðãèéí òàë õóâèéã ýçëýíý. Ìàë òºëëºñíèé äàðààõ óóðàã ñ¿¿íä 6- 14%-èéã
àëüáóìèí ýçýëíý. Ýíý íü óñàíä óóñàã÷, ìîëåêóëûí á¿ðýëäõ¿¿íä ôîñôîð àãóóëäàãã¿é,
õîäîîäíû ôåðìåíòèéí íºëººãººð ýýääýãã¿é çýðýã ÷àíàðààðàà êàçåèíààñ ÿëãààòàé. ̺í öóñíû
àëüáóìèíûã áîäâîë ëèçèí, òðèïòîôàí çýðýã ø¿âòýí õ¿÷èë èõòýé áàéäãààðàà ÿëãààòàé. 0
Àëüáóìèíû íýã ÷àíàð ãýâýë õàëààõàä ýýäíý. Ñ¿¿ã 65 - ò õàëààõàä 5,7% íü, 71 -ò
0
0
30% íü, 85 - ò á¿ðýí ýýäíý. Õ¿÷ëèéí íºëººãººð ýýäýõã¿é áîëîâ÷ ñ¿¿íä õ¿÷ëèéí ç¿éë íýìæ ðÍ-
èéã 4,5 - 4,6 õ¿ðãýñýí ¿åä ýýäýõ íü ò¿ðãýñíý. Öàãààí èäýý áîëîâñðóóëàõ ÿâöàä à÷
õîëáîãäîë áàãàòàé..
Ëàêòîãëîáóëèí ãýäýã íü æèðèéí ñ¿¿íä 0,1 % îð÷èì õýìæýýòýé îðøèíî. Õàðèí óóðàã
0
ñ¿¿íä íèëýýä èõ áàéäàã. Ýíý óóðàã óóñìàë áàéäàëòàé áàéæ ñ¿¿ã 72- 75 - ò õàëààõàä
ýýäíý. Æèðèéí õýìä áîë MgSO4- èéí óóñìàëààð ýýä¿¿ëæ áîëíî. Òºëèéí áèåèéã ºâ÷èí
ýìãýãýýñ õàìãààëàõ òºðºë á¿ðèéí ýñðýã áîäèñ ãëîáóëèíû ìîëåêóëä íààëäàæ îðøäîã ó÷èð
íÿëõ òºëèéí áèå ìàõáîäèä ìàø ÷óõàë ¿¿ðýãòýé.
Ñ¿¿íèé íàéðëàãàä äýýð äóðüäñàí 3 òºðºë óóðãààñ ãàäíà áóñàä óóðàã áîëîí
óóðãèéí áóñ àçîòëîã áîäèñ áàéäàã. ¯¿íä, òîñíû áºìáºëºãèéí õàëüñíû óóðàã íü ôîñôîðò
òîñëîã óóðãèéí íýãäýë áºãººä ëèïîïðîòåèä õýìýýí íýðëýíý. Ýíýõ¿¿ óóðãèéí íàéðëàãàä
ãëóòàìèíû õ¿÷èë, ëèçèí, àðãàíèí, òðåîíèí çýðýã ø¿âòýí õ¿÷ëýýñ ãàäíà íýëýýä õýìæýýãýýð
ëåöèòèí àãóóëàãäàíà. ̺í ñ¿¿íä áàéäàã ôåðìåíòóóä íü óóðãèéí ÷àíàðòàé ç¿éë þì.
9

8. Ñ¿¿ ñóäëàë
Ëåêö 4
Ñ¿¿íèé òîñ
Ñ¿¿íä õî¸ð ç¿éë òîñëîã íýãäýë áàéäàã. Ýíý íü ãëèöåðèä (ñ¿¿íèé òîñ), òîñîðõîã
íýãäýë, ¿¿íä ôîñôîëèïèä (ëåöèòèí, êåôàëèí) , ñòåðèí ( õîëåñòåðèí, ýðãîñòåðèí ), ìºí òîñîíä
óóñäàã âèòàìèí þì. Ñ¿¿íèé òîñ ãýäýã áîë ãëèöåðèä áîëîí îëîí ç¿éë ººõºí õ¿÷èëòýé
ýâöýëäýí ãóðâàí ýãíýý ýôèð ¿¿ñãýíý. ¯¿íä, ãëèöåðèíû íýã, õî¸ð, ãóðâàí ãèäðîêñèëü á¿ëýã
õ¿÷èëòýé ýâöýëäýæ áîëíî. Ò îñ¿¿ñýõ óðâàëûã äîð äóðüäñàíààð òîìú¸îëæ áîëíî.
CH2 OH + HO COR1 = CH2 OCOR1 + H2O
CH OH + HO COR2 = CH OCOR2 + H2O
CH2 OH + HO COR3 = CH OCOR3 + H2O
Ãëèöåðèí ººõºí õ¿÷èë òðèãëèöåðèä
/ òîñ /
R1
R2
R3
”
Çóðàã 1. Òîñíû áºìáºëãèéí çàãâàð
R1 R2 R3 – òºðºë á¿ðèéí ººõºí õ¿÷ëèéí ðàäèêàë
ªºõºí õ¿÷èë òóñ á¿ðèéí áàéõ õýìæýý, õàðüöàà ìàëûí òºðºë, ¿¿ëäýð, òýæýýë, ñààëèéí
õóãàöàà çýðãýýñ õàìààð÷ àäèëã¿é áàéæ áîëíî. Ñ¿¿íèé òîñ, óðãàìëûí ¿ðèéí òîñ, ìàëûí
ººõíººñ ÷àíàðûí õóâüä ýðñ ÿëãààòàé. Óðãàìëûí òîñ áà ìàëûí ººõºíä 5 - 8 íýð òºðëèéí ººõíèé
õ¿÷èë áàéõàä ñ¿¿íèé òîñîíä 20 ãàðóé áàéíà. Åð íü òîñíû ôèçèê õèìèéí ÷àíàð þóíû ºìíº
ò¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿íä îðäîã ººõºí õ¿÷ë¿¿äèéí õýìæýý õàðüöààíààñ íýëýýä øàëòãààëíà.
Ñ¿¿íèé òîñîíä îðøäîã ººõºí õ¿÷ëèéã õàíàñàí áà ¿ë õàíàñàí, óñàíä óóñäàã, óóñäàãã¿é,
óóðøèìòãàé áóþó äýãäýìõèé ãýæ ÿëãàäàã.
Òîñíû õ¿÷ëýýñ ýõëýýä ëàóðèíû õ¿÷èë õ¿ðòýëõ õ¿÷ëèéã öººí ìîëåêóëò äýãäýìõèé
õ¿÷èë ãýõ áºãººä òýäãýýðèéí íèéëáýð õýìæýý 8- 16% áàéæ ñ¿¿íèé òîñíû îíöëîã ÷àíàðûã
èëòãýíý.
Îëîí ìîëåêóëò õ¿÷ë¿¿ä íü öàãààí ºíãèéí òàëñò áàéäàëòàé, òýäãýýðèéí èõ, áàãà
áàéõààñ òîñíû õàòóó, 纺ëºí, õàéëìàã, öàðöìàã áàéõ, àìò ¿íýð øàëòãààëíà. Ìîëåêóëûí òîî
íýìýãäýõ òóòàì õàéëàõ õýì äýýøèëíý. Í¿¿ðñòºðºã÷èéí ñîíäãîé òîîòîé õ¿÷ëèéí áóöëàõ õýì
áàãàâòàð. Äýãäýìõèé áóñ õàíàñàí õ¿÷ëèéí äîòðîîñ ïàëüìèòèí, ìèðèñòèí, ñòåàðèíèé õ¿÷èë
äàâóó õýìæýýãýýð îðøèíî. Õàðèí õýò èõ áàéâàë öºöãèéí òîñ õàòóó, ¿éðìýã áîëîõ ÿâäàë
áèé.
¯ë õàíàñàí õ¿÷ëèéí äîòðîîñ îëåèí, ïàëüìèòîëåèí, ëèíîëü, ëèíîëåí, àðàõèäîíû õ¿÷èë
÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Äàâõàð õîëáîîòîé áàéäàã áîëîõîîð ò¿¿íäýý õ¿÷èëòºðºã÷,
ãàëîãåíèéã òàòàí àâ÷ èñýëäýí òîñûã ìóóòãàõ õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ áîëîâ÷ õ¿íèé áèå ìàõáîäèä
10

9. Ñ¿¿ ñóäëàë
íèéëýãæäýãã¿é çààâàë õîîë õ¿íñýýð îðîõ ¸ñòîé ñîëüøã¿é ººõºí õ¿÷èë þì. Ëèíîëü, ëèíîëåí,
àðàõèäîíû õ¿÷ëèéã F âèòàìèí ãýæ íýðëýäýã. Öóñíû ñóäñûã óÿí õàòàí áîëãîí 纺ëð¿¿ëäýã,
áèåèéã çàëóóæóóëäàã ãýæ ¿çäýã. Ãýâ÷ ýäãýýð ¿ë õàíàñàí õ¿÷èë õèð õýìæýýíýýñ
õýòýðâýë öºöãèéí òîñ 纺ëºí íÿëöãàé áîëîõ òàë áèé.
Ìèðèñòèí, ëàóðèíèé õ¿÷èë ñàéõàí ¿íýð àìò áèé áîëãîäîã. Ñ¿¿íèé òîñíû ººõºí õ¿÷èë
íàðíû ãýðýë, õ¿÷èëòºðºã÷, ôåðìåíòèéí íºëººãººð çàäàðãààíààñ ãàäíà ýôèð, ñïèðò, àöåòîíä
óóñíà.
Ñ¿¿íèé òîñîí äàõü ººõºí õ¿÷èë
ªºõºí õ¿÷ëèéí íýð Çàíøñàí Ò îìú¸î Õ ýìæýý %
Æåíåâèéí àíãèëëààð íýðýýð
Õàíàìàë õ¿÷èë
Áóòàíû Òîñíû C3H7 COOH 2.5 - 5.0
n - Ãåêñàíû àïðîíû C5H11 Ñ OOH 2,5 - 3,5
n- Îêòàíû àïðèëûí C7H15 COOH 1,0 - 3,0
n- Äåêàíû àïðèíû C9H19 COOH 1,6 - 3,6
Óíäåêàíû Óíäåöèëûí C10 C21ÑÎÎÍ 0,2 - 0,4
n- Äîäåêàíû Ëàóðèíèé C11H23 COOH 2,3 - 7,0
Òðèäåêàíû Òðèäåöèëûí C12H25 COOH 0,02- 0,3
n- Òåòðàäåêàíû Ìèðèñòèíèé C13H27 COOH 5,0 - 30
12 - Ìåòèëòåòðàäåêàíû C14H24 COOH 0,43
Ïåíòàäåêàíû Ïåíòàäåöèëèéí C14H29 COOH 0,8 - 2,3
n- Ãåêñàíäåêàíû Ïàëüìèòèíèé C15H31 COOH 1 3 - 52
Ãåïòàäåêàíû Ìàðãàðèíèé C15H33 COOH 1,0 -1,2
n- Îêòàäåêàíû Ñòåàðèíèé C15H35 COOH 2,0 - 15
n - Ýéêîçàíû Àðàõèíèéí C19H39 COOH 0,4 - 1,3
Äîêîçàíû Áåãåíèé C21H43 COOH 0,07
Ãåêñàêîçàíû Öåðîòèíèé C25H51 COOH 0,06
¯ë õàíàñàí
9
∇ Äåöåíèé àïðîëåíèé C9H47 COOH 0,1
9
∇ Óíäåöåíèé - C10H19 COOH 0,2
9
∇ Äîäåöåíèé Ëàóðîëåèíèé C11H21 COOH 0,17 - 0,41
9
∇ Òåòðàäåöåíèé Ìèðèñòîëåèíèé C13H25 COOH 0,9 -1,6
9
∇ Ãåêñàäåöåíèé Ïàëüìèòîëåèíèé C15H29 COOH 2,8- 4,0
9
∇ Îêòàäåöåíèé Îëåèíèé C17H33 COOH 25- 45
11
∇ Îêòàäåöåíèé Âàêöåíèé C17H33 COOH 0,5- 0,7
9,12
∇ Îêòàäåêàòðèåíèé Ëèíîëèéí C17H31 COOH 2,0- 6,0
∇
9,12,15
Îêòàäåêàòðèåíèé Ëèíîëåíèé C17H29 COOH 0,01- 2,2
∇
5.8.11.14
Ýéêîçàòåòðààåíèé Àðàõèäîíû C19H31 COOH 0,3- 1,7
Òîñîíä âèòàìèí, ôåðìåíò óóñìàë áàéäàëòàé îðøäîã. Òºðºë á¿ðèéí ìàëûí ñ¿¿íèé òîñíû
ºí㺠ººð. Ñàðëàãèéí òîñ øàð, õîíü ÿìààíûõ öàéâàð, èíãýíèéõ äóí öàãààí áàéäàã. Ýíý íü
òîñîíä óóññàí êàðîòèíòýé õîëáîîòîé. àðîòèí íü èõ áàéõ òóòàì òîñíû ºí㺠õóðö øàð áîëíî.
¯õðèéí òîñíû õàéëàõ õýì 0 31- 36 Ñ, õîíèíûõ 27- 29 0Ñ, ÿìààíûõ 30 Ñ áºãººä öàðöàõ õýì
0 0 0
0
¿õðèéí ñ¿¿íèé òîñ 18- 23 Ñ, õîíèíûõ 12 Ñ,ÿìààíûõ 21 Ñ áàéíà. Èéíõ¿¿ òîñ áîëãîíû õàéëàõ
öàðöàõ õýì õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàë ò¿¿íèé ººõºí õ¿÷ëèéí õýìæýýòýé õîëáîîòîé õýðýã.
Øèíý ñààñàí ñ¿¿íèé òîñ ìàø æèæèã áºìáºëºã áàéäàëòàé áàéæ öèéâýí ¿¿ñãýíý.
Òîñíû áºìáºëãèéí ãàäàðãóóä áàéäàã óóðàã- ôîñôîëèïèä õàëüñûã ýëåêòðîí ìèêðîñêîïîîð 22
ò¿ì äàõèí òîìðóóëàí õàðæ áîëíî. Òîñíû áºìáºëãèéí õýìæýý ìàëûí òºðºë, ¿¿ëäýð, áîäãààëü
îíöëîãîîñ õàìààðíà. ¯õðèéí ñ¿¿íèé òîñíû áºìáºëãèéí õýìæýý 3- 4 ìêì, 1 ìë- ò 4 - 6 òýðáóì
áºìáºëºã áàéíà. Ñàðëàãèéí ñ¿¿íèéõ íèëýýä òîì 6- 7 ìêì õ¿ðíý. ßìààíû ñ¿¿íèéõ æèæèã
áàéäàã áîëîõîîð öèéâýí íü áàòæèë ñàéíòàé ìàøèíäàæ öºöãèé ãàðãàõàä òºâºãòýé. Åð íü
áºìáºëãèéí õýìæýý íýã ìèêðîìåòðýýñ áàãà áàéâàë ìàøèíäàõàä îãò ÿëãàðàõã¿é.
11

10. Ñ¿¿ ñóäëàë
Õ óäàëäààíä ãàðãàäàã óíäíû ñ¿¿ã ºðºìø¿¿ëýõã¿éí òóëä áºìáºëãèé íü çîðèóä ýâäýæ
æèæèãð¿¿ëäýã. Ñ¿¿íèé íàéðëàãûí ç¿éëèéí äîòðîîñ òîñëîã õàìãèéí èõ õóâèðàìòãàé ç¿éë
áºãººä ìàëûí òºðºë ç¿éë, ¿¿ëäýð óãñàà, òýæýýë àð÷èëãàà, ñààëèéí õóãàöàà, ñààõ àðãà
á¿õýí òîñëîãò íºëººëíº.
Ëåêö 5
Ñ¿¿íèé ÷èõýð áóñàä í¿¿ðñ óñ
Ñ¿¿íä ëàêòîçà ãýäýã äèñàõàðèä îðîëöäîãîîñ ÷èõýðëýã àìòòàé áàéäàã. Ñ¿¿íèé
ýíýõ¿¿ ÷èõýð íü ¿çìèéí ÷èõýð, ãàëàêòîçà ãýäýã äàí ÷èõðýýñ á¿òäýã.
ÑÍ2ÎÍ ÑÍ2ÎÍ
Í – Ñ – ÎÍ Í – Ñ – ÎÍ
Í – Ñ – ÎÍ ÍO–Ñ–Í
ÍÎ–Ñ –Í Í – Ñ – ÎÍ
Í – Ñ – ÎÍ Í – Ñ – ÎÍ
Ñ=Î Ñ=Î
Í Í
Ãëþêîçà Ãàëàêòîçà
Ýíý õî¸ð ÷èõýð íýãäýæ õîñ ÷èõýð ëàêòîçûã á¿ðä¿¿ëíý.
Ñ6Í12Î6 + Ñ12Í12Î11 = Ñ12Í22 Î11 + Í2Î
Ñ¿¿íèé ÷èõýð èñýëäýí ñ¿¿íèé õ¿÷èë ¿¿ñãýäãýýð èñýã öàãààí èäýý áîëîâñðóóëàõàä òóí
÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Ñ¿¿í õ¿÷ëèéí áè÷èë áèåòíèé íºëººãººð ñ¿¿íèé ÷èõýð óñûã áèåäýý
òàòàæ íýãòãýí õî¸ð ìîëåêóëò äàí ÷èõýð áîëîí çàäðààä öààøèä òýäãýýðýýñ ïèðî-óñàí
¿çìèéí õ¿÷èë ¿¿ñ÷ êîäåãèäðàçà ôåðìåíòèéí ¿éë÷ëýëýýð ñ¿¿íèé õ¿÷èë ¿¿ñíý. ¯¿íèéã
òîìú¸îëîí ¿ç¿¿ëáýë :
Ñ12Í22 Î11 + Í2 Î = 2Ñ6 Í12 Î6
Ñ¿¿íèé ÷èõýð Äàí ÷èõýð
2 Ñ6Í12 Î6 = 4Ñ3 Í6 Î3
Äàí ÷èõýð Ñ¿¿íèé õ¿÷èë
12

11. Ñ¿¿ ñóäëàë
Ñ¿¿í õ¿÷ëèéí èñýëò àãààðòàé áà àãààðã¿é îð÷èíä ÿâæ ñ¿¿í äýõü õººìºë óóðãèéã
á¿ðýëäìýã áîëãîí õóâèðãàäãèéã òàðàã á¿ðýõ ÿâöààñ àæèãëàæ áîëíî. Áàñ ïðîïèîí õ¿÷ëèéí
èñýëò ãýæ áàéäàã. Ïðîïèîí õ¿÷ëèéí áè÷èë áèåòíèé íºëººãººð ÿâàõ ýíý èñýëòèéí ä¿íä
ñ¿¿íèé ÷èõýð çàäðàí ïðîïèîí áà öóóíû õ¿÷èë, í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé, óñ áèé áîëíî. Ýíý íü Åâðîï
çàðèì áÿñëàã, ìîíãîë öàãààí òîñ, õóðààñàí ºðºìä òîõèîëäîõ èñýëò þì.
3 Ñ12Í22 Î11 + Í2 Î = 6 Ñ6Í12 Î6
Ëàêòîçà Äàí ÷èõýð
6Ñ6Í12Î6 → 8 Ñ3Í6 Î3 + 4 Ñ2Í4Î2 + 4ÑÎ2 + 4 Í2Î
Äàí ÷èõýð Ïðîëèîí õ¿÷èë Öóóíû õ¿÷èë
Ñïèðòèéí èñýëò íü õºðºíãºíöºðèéí ¿éë÷ëýëèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëíî. ÿ¿, èíãý, ¿õðèéí àéðàã,
öýãýý èñãýõýä ýíý èñýëò ÿâäàã áºãººä ñïèðòèéã íýðæ øèìèéí àðõè ãàðãàæ àâíà.
Ñ12 Í22Î11 + Í2Î = 2 Ñ6Í12Î6
Ëàêòîçà Äàí ÷èõýð
2Ñ6Í12Î6 =4Ñ2Í5ÎÍ + 4ÑÎ2
Ýòèë ñïèðò Í¿¿ðñõ¿ëèéí õèé
Òîñîí õ¿÷ëèéí èñýëò ãýäýã íü òîñîí õ¿÷ëèéí áè÷èë áèåòíèé íºëººãººð ÿâíà. Öàãààí èäýý
áîëîâñðóóëàõ ÿâöàä ýíý èñýëò áèé áîëáîë èäýýíèé àìò ÷àíàðûã ìóóòãàæ ýâã¿é ¿íýð àìò,
õîðò áîäèñûã ÷ áèé áîëãîäîã ó÷èð îíöãîé èõ àíõààðàõ õýðýãòýé. Ýíý èñýëò ¿¿ñãýã÷
áè÷èë áèåòýí ãàçðûí õºðñºíä áàéæ ¿ðýíöýð ¿¿ñãýí àãààðã¿é îð÷èíä àìüäðàõ îíöëîãòîé
áèëýý. Áÿñëàã, íººøëºæ ëààçàëñàí ñ¿¿ çýðýã á¿òýýãäýõ¿¿íä òîñîí õ¿÷ëèéí áè÷èë
áèåòýí ºñâºë óðâàëûí ä¿íä áèé áîëäîã óñòºðºã÷, í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé íü á¿òýýãäýõ¿¿íèéã
õººëãºæ áàìáàéëãàíà. Àðèóí öýâðèéí øààðäëàãà õàíãààã¿é íºõöºëä ýíý ¿çýãäýë áàéõ þì.
Ñ12Í22Î11 + Í2Î = 2Ñ6Í12Î6
Ëàêòîçà Äàí ÷èõýð
2Ñ6Í12Î6 = 2Ñ4Í8Î2 + 4ÑÎ2 + 4Í2
Òîñîí õ¿÷èë Í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé Óñòºðºã÷
Ñ¿¿íèé ÷èõýð öàãààí èäýý ¿éëäâýðëýõýä ÷óõëààñ ãàäíà òºëèéí áà õ¿íèé õîîë
òýæýýëèéí ãîë íýã ç¿éë. Áîäèñûí ñîëèëöîî, ç¿ðõ, Ẻð, ýëýã, òàðõè ìýäðýëèéí àæèëëàãàà
ººõ òîñ, óóðãèéí íèéëýãæèëòýíä îðîëöîíî. Ñ¿¿íèé ÷èõðèéã ýìèéí ñóóðü áîäèñîîð
õýðýãëýõýýñ ãàäíà õ¿íñíèé ºíãº, ¿íýð, àìòûã òîãâîðæóóëàõ, ñàéæðóóëàõ ÷àíàðòàé ó÷èð
ìàõ, õèàì, æèìñ íîãîî, òàëõ , ÷èõýð áîîâíû ¿éëäâýðò õýðýãëýíý.
Ñ¿¿íä ëàêòîçîîñ ãàäíà ¿çìèéí ÷èõýð, ïåíòîç, ôðóêòîç çýðýã ôîñôîðò ÷èõýð
îëèãî÷èõýð, ø¿âòýí ÷èõýð / àçîòòàé íýãäìýë ÷èõýð / çýðýã áóñàä òºðëèéí ÷èõðèéí ç¿éëñ
áàãà õýìæýýãýýð áàéäàã.
Ëåêö 6
Ñ¿¿íèé ýðäýñ áîäèñ
Òºëèéí áèå ìàõáîäèéí ºñºëò áîäèñ ñîëèëöîîíä øààðäàãäàõ õýðýãöýýò á¿õ òºðëèéí
ýðäýñ äàâñ òóõàéëáàë êàëüöè, ôîñôîð, ìàãíè, êàëèé, íàòðè, òºìºð çýðýã ÿçãóóð ìàõáîäü
ñ¿¿íä áàéäàã. Ñ¿¿í äýõ ýðäñèéí äàâñíû õýìæýýã òîäîðõîéëîõîä ñ¿¿ã øàòààæ ¿íñèéã íü
13

12. Ñ¿¿ ñóäëàë
øèíæèëäýã àðãûã îäîî ¿åä õýðýãëýñýýð áàéíà. Ñ¿¿ã øàòààõàä íèìáýãíèé, ôîñôàòûí áà
áóñàä çàðèì íýãýí õ¿÷èëòýé íýãäñýí ýðäñèéí äàâñ óóðøèæ ¿ã¿é áîëäîã òóë ýíý àðãà íü
ñ¿¿íèé ýðäñèéí áîäèñûã ¿íýí çºâ òîäîðõîéëæ ÷àäàõã¿é. Ñ¿¿íä ¿íñ 0,7 îð÷èì õóâü 0,8 -
1,0%õýëáýëçýëòýé áàéíà. Ýðäñèéí äàâñíû õýìæýý ìàëûí òýæýýëèéí á¿ðýëäõ¿¿í, ñààëèéí
õóãàöàà, îðøèí áàéõ íóòãèéí õºðñºí äýõ ýðäýñ çýðãýýñ øàëòãààëíà.
Ýðäýñ äàâñíû çàðèì íü õººìºë, çàðèì íü óóñìàë áàéäëààð îðøèíî. Ýðäýñ áîäèñûã
¿ëýìæ áà áè÷èë ÿçãóóð áîäèñ ãýæ ÿëãàäàã. ¯ëýìæ ÿçãóóð áîäèñò êàëüöè, êàëè, íàòðè,
ìàãíè, òºìºð, ôîñôîð, õ¿õýð, õëîðûã îðóóëíà. Èõýíõ õóâèéã êàëüöè, ôîñôîð ýçëýõ áºãººä 1 :
2- ûí õàðüöààòàé áàéíà .
1. Ñ¿¿íèé ¿íñýíä áàéäàã çàðèì äàâñíû õýìæýý ( %)
Äàâñ %
Õëîðò íàòðè 10,62
Õëîðò êàëè 9,16
Õîñìàãíèéí ôîñôàò 3,71
Íèìáýã õ¿÷ëèéí êàëè 5,47
Íèìáýã õ¿÷ëèéí ìàãíè 4,05
Íèìáýã õ¿÷ëèéí êàëüöè 23,55
Õîñêàëüöèò ôîñôàò 7,42
Ãóðâàí êàëüöèò ôîñôàò 8,90
Êàçåèíòýé õîëáîãäñîí êàëüöè 5,13
Óóðàã ñ¿¿íä êàëüöè, ôîñôîð, ìàãíè, õëîð, íàòðèéí õýìæýý æèðèéí ñ¿¿íèéõýýñ äàâóó
õýìæýýòýé áàéíà. ̺í ìàë øèðãýõèéí ºìíº êàëüöè, ôîñôîð, õëîð íýìýãäýíý. Äýëýíãèéí
ºðºâñëèéí ¿åä õëîðò íàòðè íýìýãäýæ êàëè áàãàñíà.
Áè÷èë ÿçãóóð áîäèñò çýñ, ìàíãàí, êîáàëüò, èîä, öàéð, ðóáèäè, áàðè, ãåëè, ìºíãº,
âàíàäè, òèòàí, öàãààí áà õàð òóãàëãà, õºíãºí öàãààí, õðîì, íèêåëü, ëèòè çýðýã îðäîã.
Áè÷èë áîäèñûí õýìæýý õºðñ, óðãàìàë, ìàëûí òýæýýë çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ
øàëòãààëàí õýëáýëçýë èõòýé áàéäàã. Ñ¿¿, ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿íèé õ¿íñ òýæýýëèéí øèìò
÷àíàð íü ò¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿í äýõ ýðäýñ äàâñíààñ íèëýýä øàëòãààëíà.
2. Ñ¿¿íä áàéäàã áè÷èë áîäèñ
Áè÷èë ÿçãóóð áîäèñ Ìã/ êã
Çýñ 0,06
Ìàíãàí 0,06
Ìîëèáäåí 0,10
Êîáàëüò 0,25
Öàéð 0,40
Òºìºð 0,50
Íèêåëü 0,01
Õàðòóãàëãà 0,02
Öàãààí òóãàëãà 0,07
̺í㺠0,01
Õºíãºí öàãààí 0,20
Öàõèóð 1,70
Èîä 0,05
Ýðäýñ áîäèñ áîë ýñèéí äîòîð îñìîñûí äàðàëò, íýõäýñèéí øèíãýíèé êîëëîèä áàéäàë, öóñíû
õ¿÷èë- ø¿ëòèéí òýíöâýðò íºëººëíº. Ò¿¿íýýñ ãàäíà áèå ìàõáîäèéí äîòîð âèòàìèí, ãîðìîí,
ôåðìåíòèéí áèîñèíòåçýä îðîëöîæ áîäèñ ñîëèëöîîã õýâèéí áàéäàëä áàéëãàõàä ÷óõàë
¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Çàðèì ýðäýñ áîäèñ ººð õîîðîíäîî àíòàãîíèñò õàíäëàãàòàé áàéõ
¿çýãäýë áèé. Æèøýý íü: çýñ, ìîëèáäèí õî¸ð, êàëüöè öàéð õî¸ð, ìîëèáäåí, õ¿õýð, òºìºð, çýñ
äºðºâ, çýñ, áàðè õî¸ð, ìàíãàí, ìàãíèé, ñåëåí ãóðàâ, ìàíãàí, öàéð õî¸ð, ìºí ìàíãàí, êîáàëüò
õî¸ð, ìàíãàí õ¿õýð õî¸ð ãýõ ìýò. Ýäãýýð àíòàãîíèñò ýëåìåíòèéí àëü íýãíèé èë¿¿äýë íü íºãºº
ýëåìåíòèéã áèå ìàõáîäèîñ ò¿ðýí ãàðãàõ ¿çýãäýë áàéäàã.
Ýðäýñ áîäèñûã õ¿í, ìàëûí áèå ìàõáîäèä ÷óõàë òàëààñ íü àâ÷ ¿çýõèéí çýðýãöýý
öàãààí èäýý áîëîâñðóóëàõ ÿâöàä ã¿éöýòãýõ òåõíîëîãèéí ¿¿ðãèéã õàðãàëçàõ ¸ñòîé.
Òóõàéëáàë, ýýäýì ¿¿ñýõ ÿâäàë êàëüöèòàé õîëáîîòîé. Í¿¿ðñíèé, ôîñôîðûí, íèìáýãíèé
õ¿÷ëèéí äàâñ, Ê, Na ñ¿¿íèé áóôåðò ÷àíàðûã áèé áîëãîõîä îðîëöäîã. Ñ¿¿íèé íººø
14

13. Ñ¿¿ ñóäëàë
¿éëäâýðëýõýä ñ¿¿íä áàéõ ôîñôîð õ¿÷ëèéí äàâñ, íàòðè, êàëèéã õàðãàëçàõ
øààðäëàãàòàé áàéäàã. Ñ¿¿íä õëîðûí õýìæýý èõýñâýë ñ¿¿íèé òåõíîëîãèéí ÷àíàð
ñóëàðäàã çýðýã æèøýýã íýðëýæ áîëîõ áàéíà.
Êàëüöè. Ñ¿¿íä áàéäàã êàëüöèéí ãóðàâíû õî¸ð õóâü íü êàçåèíèé ìèöåëèòýé
õîëáîãäîí îðøèíî. Ñ¿¿ ãàøëàõ ¿åä êàçåèíààñ ñàëæ øàð ñ¿¿íä óóñíà. Áÿñëàã, ýýçãèé
õèéõ çîðèëãîîð ñ¿¿ ýýä¿¿ëýõýä ¿¿ñýõ ýýäìèéí ãàðö, õýìæýý êàëüöèòàé õîëáîîòîé.
Ôîñôîð. Áèå ìàõáîäèéí á¿õ ýðäñèéí íàéðëàãàä îðäîã. Ñ¿¿íä áàéõ ôîñôîðûí 1/3 íü
êàçåèí òîñíû áºìáºëãèéí õàëüñíû íàéðëàãàä îðæ îðãàíèê õýëáýðýýð îðøèõ áà áóñàä íü
îðãàíèê áóñ íýãäýë þì. Òýð íü ñ¿¿í õ¿÷ëèéí áàêòåðè ºñºõºä à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Ñ¿¿
õàëààõ, õººð¿¿ëýõýä óóñìàë ôîñôîð íü õóñàìä òóíàäàã.
Òºìºð. Ëèòð ñ¿¿íä 0,5 îð÷èì ìã òºìºð áàéõ áºãººä ãëîáóëèí, òîñíû á¿ðýëäõ¿¿íä
îðäîã. Óóðàã ñ¿¿íä áàéõ òºìðèéí õýìæýý 12 ìã/ë õ¿ðòýë íýìýãäýíý. Çýñ, êîáàëüò, Â12
âèòàìèíòàé õàâñðàí öóñ òºëæ¿¿ëíý.
Êîáàëüò. Àìüäðàëûí ¸óõàë ÿçãóóð áîäèñ ãýæ ¿çäýã. Ñ¿¿íä 1 ìã/ë õ¿ðòýë áàéõ áà
òýæýýëä êîáàëüò èõ áàéâàë ñ¿¿íä áàéõ õýìæýý íü íýìýãäýíý. Óóðàã ñ¿¿íä 100 ìã/ ë
îð÷èì õýìæýýòýé àãóóëàãääàã.
Çýñ. Æèðèéí ñ¿¿íä 0,1 ìã/ ë, óóðàã ñ¿¿íä 0,24- 0,67ìã/ë áàéíà. Çýñ ñàâàíä ñ¿¿,
ñ¿¿í ¿éëäýõ¿¿íèéã õàäãàëàõä ñ¿¿íä çýñ îðæ ñ¿¿íèé àìò, õàäãàëàõ ÷àíàðò íºëººëíº.
Ìàëûí òýæýýëä çýñ èõ áàéõ ÿâäàë øèíý ñààñàí ñ¿¿íä áàéõ çýñèéí õýìæýýíä íºëººëºõã¿é.
Õºíãºí öàãààí. Ñ¿¿íä 0,5 ìã/ ë õýìæýýòýé áàéõ áà òýæýýëä áàéõ õºíãºí öàãààíû
õýìæýýíýýñ áîëæ íýìýãäýõ õàíäëàãà áàéæ áîëîõîîñ ãàäíà õºíãºí öàãààí ñàâàíä ñ¿¿ã óäààí
õóãàöààãààð õàäãàëàõä ñ¿¿íèé ¿íñíèé õºíãºí öàãààí íýìýãäñýí áàéäàã.
Ñåëåí. Íýã ëèòð ñ¿¿íä 5- 67 ìã ñåëåí áàéíà. Ñåëåí äóòàãäâàë òºë áóë÷èí öàéõ
ºâ÷íººð ºâ÷èëäºã áºãººä ìàëä íýìýãäýë ñåëåí ºãºõºä ñ¿¿íèé ñåëåí íýìýãäýíý.
Ìîëèáäåí. Ëèòð ñ¿¿íä 100 ìã îð÷èì, óóðàã ñ¿¿íä ò¿¿íýýñ èë¿¿ èõ õýìæýýòýé
ìîëèáäåí áàéíà. Õºðñ, óðãàìàë ìîëèáäåíýýð áàÿëàã áàéâàë ñ¿¿ áàñ ìîëèáäåíýýð áàéëàã
áàéíà. Ñ¿¿íä áàéõ çýñ ìîëèáäåí õî¸ð òîäîðõîé õàðüöààòàé.
Ìàíãàí . Ëèòð ñ¿¿íä 90 ìã îð÷èì, óóðàã ñ¿¿íä 130- 160 ìã áàéäàã áºãººä Ñ, Â1, Ä
âèòàìèí íèéëýãæèõ ÿâäàëä îðîëöäîã.
Ôòîð, áðîì, õëîð. Ñ¿¿íä 0,1 îð÷èì ìã ôòîð, 0,06- 2 õ¿ðòýë ìã áðîì áàéíà. Òýæýýë,
õºðñºí äýõ ôòîð, áðîìûí õýìæýýíýýñ øàëòãààëàí ñ¿¿íèé ýäãýýð áîäèñóóä èõ, áàãà
õýëáýëçýëòýé áàéæ áîëíî. Äýëýíãèéí ¿ðýâñýëò ìýòèéí ºâ÷òýé ìàëûí ñ¿¿íä õëîðûí õýìæýý
èõýññýí áàéíà. 0,15 %- èàñ õëîðûí õýìæýý èë¿¿ áàéâàë òèéì ñ¿¿ã ºâ÷òýé ìàëûí ñ¿¿ ãýæ
¿çýõ ¸ñòîé.
Èîä. Ëèòð ñ¿¿íä áàéõ èîäûí õýìæýý ìàø ºðãºí õýëáýëçýëòýé ( 5- 300 ìã). Óóðàã
ñ¿¿íä æèðèéí ñ¿¿íýýñ 3 äàõèí èõ áàéäàã. Èîä ìàëûí áàìáàé áóë÷èðõàéí ¿éë
àæèëëàãààíä íºëººëäºã ó÷èð òýæýýëä èîäûí äàâñ õèéæ ºã÷ ñ¿¿íä áàéõ èîäûã
íýìýãä¿¿ëæ áîëíî.
Òºðºë á¿ðèéí ìàëûí ñ¿¿íèé ýðäñèéí õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà
Ñ¿¿íèé òºðº ë Na (ã/ë) K (ã/ë) Ca (ã/ë) Mg (ã/ë) Cu (ìêã/ë) Zn (ìã/ë)
¯ õýð * 1.013 0.946 0.618 0.111 84.58 2.666
ßìàà* 0.705 1.159 0.763 0.123 132.68 3.132
Õîíü** 0.351 1.803 1.922 - 146.2 1.892
Èíãý *** 0.887 1.509 1.350 0.125 80.0 8.0
15

14. Ñ¿¿ ñóäëàë
¯ õýð 1 0.534 1.424 1.653 0.114 76.00 4.409
ßìàà1 0.514 1.585 1.533 0.156 173.0 3.310
Õ¿íèé ñ¿¿1 0.163 0.602 0.313 0.040 329.0 2.096
* - Áèäíèé ñóäàëãààãààð
** - Ñ.Öýíäñ¿ðýí, 1 989
*** - Ö.Áàòñ¿õ, 2005
1
– Rodriguez Rodriguez at all, 2001
Ëåêö 7
Ñ¿¿íèé àìèíäýì
Àìèíäýì íü ìàëûí áèå ìàõáîäèéí àæèëëàãààíä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë ìºí,
ò¿¿íã¿éãýýð áèå ìàõáîäèéí àìüäðàëûí àæèëëàãàà õýâèéí ÿâæ ÷àäàõã¿é. Õ ýðýâ áèåíä
àìèíäýì äóòàãäàõ þì áîë áîäèñûí ñîëèëöîî áóðóó ÿâæ, õ¿í, ìàë ºâ÷ëºíº. Àìèíäýìèéã ºâñ
òýæýýëýýñ ìàë àâ÷ õýðýãëýäýã áà çàðèì íýã íü ìàëûí òýæýýë áîëîâñðóóëàõ ýðõòýíä ìèêðî
áèå ìàõáîäèéí ¿éë àæèëëàãààíû ä¿íä áèé áîëäîã áèëýý. Ò ºëèéí ºñºõ òîðíèõîä õýðýãöýýò
ãîë àìèíäýì ñ¿¿íä áàéíà. Á¿õ òºðëèéí àìèíäýìèéã óñàíä óóñäàã ( Â1, Â2, Â3 , Â6, Â12, ÐÐ,
Ñ) , òîñîíä óóñäàã ( À, Ä, Å, ) ãýæ õóâààäàã.
1.Óñàíä óóñàã÷ àìèíäýì.
 1 (àíåâðèí áóþó òèàìèí) äóòàãäàõàä áåðèáåðè ãýäýã ºâ÷èí òóñàõ áà ìýäðýë
ºâ÷èëäºã. Ýíý âèòàìèí ìàëûí ñ¿¿íèé òîñëîã áèé áîëãîõîä òîäîðõîé õîëáîîòîé. Îþóí óõààíû
õºäºëìºð õèéäýã õ¿ì¿¿ñèéí àæëûí ÷àäâàðûã ñàéæðóóëäàã ÷àíàðòàé. Ýíý àìèíäýìèéã
çàðèì áàêòåð ãàðãàäàã. Ñ¿¿íä Â1 –èéí áàéõ õýìæýý òýæýýëèéí áàéäëààñ
16

15. Ñ¿¿ ñóäëàë
øàëòãààëàõààñ ãàäíà ìàëûí òýæýýë áîëîâñðóóëàõ ýðõòíèé áè÷èë áèåòíýýñ íºëººëíº.
Ñ¿¿íä 0,03- 0,07 ìã / % áàéíà.
Â2 âèòàìèí (ðèáîôëàâèí) äóòàãäâàë áèå ìàõáîäèéí ºñºëò, ìýäðýëèéí àæèëëàãààíä
ìóóãààð íºëººëíº. Ýíý âèòàìèí óðãàìàëä áàéõààñ ãàäíà ñ¿¿í õ¿÷ëèéí áàêòåðè, õºðºíãºíöºð,
ãýäýñíèé ñàâõàíöàð çýðýã îëîíõè ìèêðî áèåñ ò¿¿íèéã áèé áîëãîäîã ó÷èð ñ¿¿íä áàéõ ýíý
âèòàìèíû õýìæýý ìàëûí òýæýýëèéí âèòàìèíýýñ õàìààðíà ãýæ õýëýõýä ó÷èð äóòàãäàëòàé.
Ñ¿¿íä äóíäæààð 1- 2 ìã/ë áàéíà. Íèëýýä õýìæýýíèé Â2 âèòàìèí øàð ñ¿¿íä áàéäàã.
Â3 -èéã àíõ õºðºíãºíöðººñ ÿëãàæ àâ÷ýý. ¯¿íèéã ïàíòîòåíèé õ¿÷èë ãýõ áºãººä β
àëàíèíààñ ãàðàëòàé, 1 êã ñ¿¿íä 2,7 ìã, ìàøèíäñàí øèíãýí ñ¿¿íä 3,6 ìã, ïàõòàä 4,6 ìã, øàð
ñ¿¿íä 4,4 ìã áàéíà. À - ãèéí êîôåðìåíòèéí á¿ðýëäõ¿¿íä îðæ ººõºí õ¿÷èë, ñòåðîë, íèìáýãíèé
õ¿÷ëèéí íèéëýãæèëä îðîëöîíî.
Â6 (ïèðèäîêñèí) äóòàãäàõàä õ¿íèé ìýäðýë õÿìàð÷ íîéð àëäàõ, áèå ñóëðàõ ÿâäàë
ãàðäàã áèëýý. Ñ¿¿íä 2- 3 ìã/ êã îð÷èì áàéíà.
Â12 -ûã öóñ áàãàñàõ ºâ÷èí ýì÷ëýõýä õýðýãëýíý. Ýíý âèòàìèíû íàéðëàãàò êîáàëüò,
ôîñôîð, àçîò, õ¿÷èëòºðºã÷, í¿¿ðñòºðºã÷, óñòºðºã÷ îðíî. Ñ¿¿íä 0,1- 0,3 ìã/ë áàéíà.
Õîëèí. Òîñíû áºìáºëãèéí õàëüñàíä áàéäàã. 1 êã ñ¿¿íä 60- 480 ìã, áÿñëàãò 500 ìã
áàéõ áà óóðàã ñ¿¿, òàðàãò æèðèéí ñ¿¿íèéõýýñ 2 äàõèí èõ áàéäàã.
Í- áèîòèí æèðèéí ñ¿¿íä 0,047 ìã/ êã áàéæ õºðºíãºíèé áè÷èë áèåòíèé ºñºëòºíä
íºëººëäºã, ñ¿¿ õººð¿¿ëýõýä çàäàðäàãã¿é àìèíäýì þì.
ïîëèåãèéí õ¿÷èë ñ¿¿íä 0,5 ìã/ êã îð÷èì áàéäàã. Èñýã èäýýíä õºðºíãºíèé áè÷èë
áèåòíèé íºëººãººð íýìýãäýíý.
ÐÐ (íèêîòèíèé õ¿÷èë ) ïåëëàãðà ºâ÷íººñ õàìãààëàõ áºãººä ýíý ºâ÷íººð õ¿í, ìàë
ºâ÷èëæ áîëäîã. ÐÐ âèòàìèí í¿¿ðñ óñ, óóðàã, ýðäñèéí ñîëèëöîëä îðîëöäîã áèëýý. Òºðºë
á¿ðèéí ìàëûí ñ¿¿íä áàéõ õýìæýý íü õàðèëöàí àäèëã¿é , ¿õðèéí ñ¿¿íä 1,5 ìã/ë îð÷èì
áàéíà.
Ñ (àñêîðáèíèé õ¿÷èë ) äóòàãäàõàä ÷èéã áàì ºâ÷èí õ¿ðäýã. ¯¿íä, ýöýæ ÿäðàõ,
ºâ÷èíä òýñâýð ìóóòàé áîëîõ, áîäèñûí ñîëèëöîë õÿìðàõ ÿâäàë ¿çýãäýíý. Ýíý âèòàìèí íîãîîí
óðãàìàëä ýëáýã áàéäãààñ ãàäíà õèâýã÷ ìàëûí ãýäñýíä áèé áîëíî. Õÿëáàðõàí èñýëäýæ
çàäàðäàã. Æèøýý íü íàðíû ãýðýë, õ¿íä ìåòàëëûí äàâñ, ôåðìåíò, àãààðûí õ¿÷èëòºðºã÷,
0
õ¿÷èëò îð÷èíä 100 õàëààõàä çàäàðäàã áàéíà. Öàãààí èäýý áîëîâñðóóëàõ ÿâö äóíä
áàãàñàõ áîëîâ÷ ñ¿¿í õ¿÷ëèéí çàðèì ñàâõàíöðûí íºëººãººð áèé áîëîõ ÷ áèé. Ñ¿¿í äýõ
õýìæýý æèëèéí óëèðëàà𠺺ð÷ëºãäºæ 5- 85 ìã/ ë áàéõ àâ÷ òýæýýëèéí áàéäëààñ
õàìààðàõ íü áàãà áîëîëòîé. Òºëëºëòèéí äàðààõ óóðàã ñ¿¿íä èõ áàéäàã.
1. Òîñîíä óóñäàã àìèíäýì.
À (ðåòèíîë) äóòàãäàõàä áèåèéí ýñýðã¿¿öýë áóóð÷ õàëäâàðò ºâ÷íººð õÿëáàðõàí
ºâ÷ëºõ áà í¿äíèé ýâýðëýã á¿ðõ¿¿ë ¿ðýâñýæ êñåðîôòàëüìè ãýäýã ºâ÷èí òóñäàã. Ýíý
àìèíäýì òºëèéí ºñºëòºíä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé_ Óðãàìàëä êàðîòèí ãýäýã óõàà ÿãààí ºíãèéí
ïèãìåíò áàéäàã. Òýð íü À áîëæ õóâèðäàã áèëýý. Ñ¿¿íä À, êàðîòèíèé àëü àëü íü áàéõ
áºãººä À àìèíäýì êàðîòèíààñ 3 äàõèí èõ õýìæýýòýé áàéíà. Ñ¿¿íèé À, êàðîòèíû õýìæýý
ìàëûí òýæýýëýýñ øàëòãààëäàã ó÷èð ñ¿¿ã ýíý àìèíäýìýýð áàÿæóóëàõûí òóë ìàëûí òýæýýë
êàðîòèíààð áàÿëàã áàéõ ¸ñòîé. À âèòàìèí õàëààõàä íèëýýä òýñâýðòýé áîëîâ÷ àãààðò
õÿëáàðõàí èñýëääýã. Òîñîíä óóñäàã ó÷èð çàãàñíû òîñ, ºíäºãíèé øàð, öºöãèéí òîñ, ÿëàíãóÿà
ñàðëàãèéí òîñîíä èõ, óóðàã ñ¿¿íä æèðèéí ñ¿¿íýýñ 5- 10 äàõèí èõ áàéíà. ̺í ã¿¿íèé ñ¿¿
ýíý âèòàìèíààð áàÿëàã. Ëèòð ñ¿¿íä äóíäæààð 1,06 ìã àãóóëàãääàã.
D ( êàëüöèôåðîë) äóòàãäàõàä õ¿¿õýä áà òºë ìàë ðàõèò ºâ÷íººð ºâ÷èëäºã. ¯¿íä,
ÿñíû ýäèéí ÿñæèëò óäààøèð÷ 纺ëðºõ áºãººä ÷àöíû ÿñ ìóðóéõ ¿çýãäýë àæèãëàãäàíà. Ä
âèòàìèí áèå ìàõáîäèä ýðäñèéí äàâñ, òóõàéëáàë, êàëüöè, ôîñôîðûí ñîëèëöîëòîé õîëáîîòîé
17

16. Ñ¿¿ ñóäëàë
òóë êàëüöèôåðîë ãýæ íýðëýäýã. Íàðíû õýò ÿãààí öàöðàãèéí äîð áèå ìàõáîäèä ñòåðèíààñ
¿¿ñäýã þì áàéíà. ×óõàì ÿìàð ñòåðèíààñ ¿¿ññýíòýé õîëáîãäóóëàí Ä 2, Ä3, Ä4, Ä5 ãýæ
ÿëãàäàã. ¯¿íýýñ ñ¿¿íä ãîë ñóóðü ýçýëäýã íü Ä3 àìèíäýì áèëýý. Ñ¿¿íä áàéõ õýìæýý íü
òýæýýëä èõ, áàãà áàéãààòàé õîëáîîòîé, áýë÷ýýðèéí ìàëëàãààíä áàéäàã ìàëûí ñ¿¿ ýíý
àìèíäýìýýð áàÿëàã áàéäàã. Ìàëûã íàðíû ãýðýë õàðóóëàõã¿é áàéëãàõàä ñ¿¿í äýõ Ä ýðñ
áàãàñäãèéã ãàäààäûí çàðèì ýðäýìòíèé òóðøëàãà õàðóóëæýý. Óóðàã ñ¿¿ Ä àìèíäýìýýð
áàÿëàã. Íýã ëèòð åðèéí ñ¿¿íä 0,875 ìêã (ìêã- ìèêðîãðàìì- ãðàììûí ñàÿíû íýã) áàéõàä ãàë
óóðàãò 2,125 ìêã áàéíà. Ìàëûí òýæýýë , àð÷èëãàà, ìàëëàãààíû áàéäàë, ¿¿ëäýð óãñàà,
ñààëèéí õóãàöàà çýðãýýñ øàëòãààëæ Ä àìèíäýì ñ¿¿íä áàéõ õýìæýý ÿíç á¿ð áàéõ áºãººä
äóíäæààð 0,5 ìêã / ë áàéõ áîëîâ÷ çóíû ñ¿¿íä ºâëèéíõýýñ 3- 8 äàõèí èõ áàéíà. Ýíý àìèíäýì
õàëààõàä çàäàðäàãã¿é ó÷èð õàëààæ àðèóòãàñàí ñ¿¿, öàãààí èäýýíä çààâàë áàéíà.
Öàãààí èäýý áîëîâñðóóëàõ àæèëëàãààíû ä¿íä áàãàñäàãã¿é, õàðèí ìàøèíäñàí, øèíãýí
ñ¿¿ãýýð õèéñýí èäýýíä ìàø áàãà áàéäàã.
Å àìèíäýì (òîêîôåðîë) . ¯¿íèéã ¿ðæëèéí àìèí äýì ãýæ íýðëýäýã. Ýíý àìèíäýì
äóòàãäñàíààñ ìàë ¿ðã¿é áîëîõ þìóó ñóâàéðäàã. Áýëãèéí ýðõòíèé àæèëëàãààíààñ ãàäíà
í¿¿ðñ óñíû ñîëèëöîëä íºëººëäºã. Àãààðûí õ¿÷èëòºðºã÷, ãýðëèéí íºëººãººð õÿëáàðõàí
çàäðàõ áîëîâ÷ 170 -ò õ¿ðòýë ÷ õàëààõûã òýñâýðëýæ ÷àääàã. Ñ¿¿íä 2- 3 ìêã/ ë áàéíà.
0
Òîñîíä óóñäàã ó÷èð öºöãèéí òîñîíä íèëýýä áàéäàã.
F àìèí äýì . Ýíý íü îëîí õîëáîîò ¿ë õàíàñàí òîñîí õ¿÷èë áîëîõ ëèíîëü, ëèíîëåí,
àðàõèäîíû õ¿÷èë þì. Ñ¿¿íä 1,6- 2ã/êã îð÷èì áàéäàã. Ýíý íü áèå ìàõáîäèéí óñíû áîëîí ººõ
òîñíû ñîëèëöîîã õýâèéí áàéëãàæ, àðüñ, ýëýãíèé ¿éë àæèëëàãààã õàíãàæ Ñ àìèíäýì,
êàðîòèíèé ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëäàã.
Ëåêö 8
Ôåðìåíò, äààâàð á¿ðýëäýõ¿¿íèé áóñàä ç¿éë
Ôåðìåíò ãýäýã íü òîäîðõîé íºõöºëä áèå ìàõáîäèéí äîòîðõè áèîëîãèéí ÿâö ò¿ðãýäýã
óóðãèéí áîäèñ þì. Õèìèéí êàòàëèçàðîðòîé àäèë ¿¿ðýãòýé áàéäàã ó÷èð áèîêàòàëèçàòîð
ãýæ íýðëýæ áîëíî. Çààâàë òîäîðõîé òåìïåðàòóð áà îð÷íû óðâàë øààðääàã. Æèøýý íü,
õîäîîäíû ôåðìåíò 35- 45 Ñ, ðh 6,2 áàéõàä èäýâõòýé áàéõ æèøýýòýé. Çàðèì ôåðìåíò ìàëûí
0
äýëýíä íèéëýãæäýã áàéõàä çàðèìûã íü ñ¿¿íä ºñ÷ ¿ðæäýã áè÷èë áèåòýí íèéëýãæ¿¿ëíý.
18

17. Ñ¿¿ ñóäëàë
Îëîí óëñûí áèîõèìèéí õîëáîîíîîñ ôåðìåíò íü õèìèéí ÿìàð ÷èãëýëèéí óðâàëûã ò¿ðãýñãýäãèéã
õàðãàëçàí 6 á¿ëýã áîëãîñîí áèëýý.
Îêñèðåäóêòàçà ãýäýã íü áèîëîãèéí èñýëäýõ óðâàëûã ò¿ðãýñãýäýã, òðàíñôåðàçà
áîë àòîìûã 纺õ ÿâäëûã, ãèäðîëàçà ãèäðîëèç çàäàðãààã, ëèïàçà íü äàâõàð õîëáîî ¿¿ñãýí
ãèäðîëèç áóñ àðãààð á¿ëýã àòîìûã ñàëãàäàã, èçîìåðàçà áîë èçîìåð õýëáýðèéã áèé áîëãîí
ººð÷èëäºã, ëèïàçà ÀÒ Ô- èéí ïèðîôîñôàò õîëáîîã çàäëàõàä ¿¿ñýõ õîñ ìîëåêóëûã íèéë¿¿ëýõ
ÿâöûã òóñ òóñ ò¿ðãýñãýäýã áàéíà.
Ñ¿¿ ñóäëàëûí õ¿ðýýíä ôåðìåíòèéã õèìèéí á¿òýö, ¿éë÷ëýëèéã íü õàðãàëçàí ãóðâàí
á¿ëýã áîëãîäîã. ¯¿íä:
1 . Ãèäðîëàç áà ôîñôîðèëàçà
2. Çàäëàã÷ ôåðìåíò
3. Èñýëäýõ- àíãèæðàõ ôåðìåíò
Ñ¿¿íèé ¿éëäâýðò òåõíîëîãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé íü ãèäðîëàçà áà èñýëäýõ àíãèæðàõ
ôåðìåíò¿¿ä þì. ͺ㺺 çàäëàã÷ ôåðìåíò íü ñ¿¿íèé ãîë íàéðëàãûí ç¿éë íèéëýãæèõ , áè÷èë
áèåòíèé áîäèñ ñîëèëöîîíä îðîëöäîã þì. Åð íü ôåðìåíò íü òºðºë á¿ðèéí öàãààí èäýý, áÿñëàã,
èñýã èäýý áîëîâñðóóëàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Çàðèì íü ñ¿¿íèé àðèóí öýâýð, ìàëûí
ýð¿¿ë ìýíäèéí øàëãóóð áîëäîã. Öàãààí èäýýíèé ìýðãýæèëòíèé àíõààðàëä äîð äóðüäñàí
õýäýí ôåðìåíòèéã òîëèëóóëàõ áàéíà.
Ëèïàçà ôåðìåíò áèå ìàõáîäèéí äîòîð íèéëýãæèí ñ¿¿íä îðäãîîñ ãàäíà çàðèì õºãö,
ìèêðîêîêê, ñàðöèíà ýíý ôåðìåíòèéã íèéëýãæ¿¿ëäýã. Ñ¿¿íèé êàçåèíòýé õîëáîãäîí îðøèõîîñ
ãàäíà òîñíû áºìáºëãèéí ãàäàðãóóä àäñîðá÷ëîí áàéæ òîñûã õóðøóóëäàã áàéíà. ªíäºð õýìä
çàäàðäàã áîëîõîîð öºöãèéí òîñ ¿éëäâýðëýõýä öºöãèéã õàëààæ ýíý ôåðìåíòèéã çàäàëäàã
¸ñòîé. Øèðãýõ äºõñºí ìàëûí ñ¿¿íä, ìºí ìàëûã õ¿÷èò òýæýýëýýð ò¿ëõ¿¿ òýæýýõ ¿åä ýíý
ôåðìåíò íýìýãääýã. àìàìáåð, áðè, ðîêôîð çýðýã çàðèì áÿñëàã ñîéæ áîëîâñðîõ ¿åä ýíý
ôåðìåíò ¿éë÷ëýí ºâºðìºö àìò ¿íýð áèé áîëãîäîã.
Ôîñôàòàçà ôåðìåíò ëèïîïðîòåèäèéí íàéðëàãàä îðäîã áºãººä ñ¿¿íä õ¿÷èëëýã áà
ø¿ëòëýã ôîñôàòàçà áàéäàã. Õ¿÷èëëýã íü ñ¿¿íèé àëüáóìèíòàé õîëáîîòîé ó÷èð ñ¿¿
õàëààõ, õººð¿¿ëýõýä çàäàðäàã. Ñ¿¿ ìàøèíäàõàä øèíãýí ñ¿¿íä øèëæèíý. Ø¿ëòëýã
ôîñôàòàç òîñíû áºìáºëãèéí õàëüñàíä áàéäàã. Áè÷èë áèåòíèé íèéëýãæ¿¿ëäýã ôîñôàòàçûã
çàðèì õºãö, ÿëçðóóëàã÷ áàêòåð ãàðãàäàã, õàëààõàä çàäàðäàã. Ôîñôàòàç ôåðìåíò ñ¿¿
õàëààõàä çàäàðäàã áîëîõîîð áóöàëñàí, ò¿¿õèé ñ¿¿ã ¿¿ãýýð ìýäýæ áîëíî.
Ïðîòåàçà ôåðìåíò óóðãèéã ïåïòîí, ïîëèïåïòèä ø¿âòýí õ¿÷èë áîëòîë çàäàëäàã. Äýëýíä
íèéëýãæèõýýñ ãàäíà ñ¿¿í õ¿÷ëèéí áè÷èë áèåòýí ò¿¿íèéã íèéëýãæ¿¿ëäýã íü èñýã èäýý
¿éëäâýðëýõýä õýðýãòýé. Áÿñëàã ààðö õèéõ çîðèëãîîð ñ¿¿ ýýä¿¿ëýõýä àìüòíû õîäîîäíû
ôåðìåíò õýðýãëýäýã.
Êàòàëàçà ôåðìåíò ñ¿¿ áîëîí áóñàä á¿õ áèîëîãèéí øèíãýíä çààâàë áàéõ áºãººä
öóñíû öîãöîñíû çàðèì ç¿éëñ ò¿¿í÷ëýí ÿëçðóóëàã÷ áà òîñíû õ¿÷ëèéí áàêòåð ÿëãàðóóëæ
ãàðäàã. Óñòºðºã÷èéí õýò èñëèéã äîð äóðüäñíààð çàäàëäàã.
2Í2Î2 2Í2Î + Î2
0
37 -ò õàìãèéí èäýâõòýé áàéäàã. Öóñíû öàãààí Ẻ캺ñ ÿëãàðàí ãàðäàã ó÷èð äýëýíãèéí
¿ðýâñýëòýé ìàëûí ñ¿¿íä èõ áàéíà. Ñ¿¿íä óñòºðºã÷èéí õýò èñýë õèéæ ôåðìåíòèéã
òîäîðõîéëîí ò¿¿ãýýð ìàëûí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëûã ìýäýæ áîëíî.
Ïåðîêñèäàçà Ò ºðºë á¿ðèéí ìàëûí ñ¿¿íä èñýëä¿¿ëýã÷ ôåðìåíò áàéäàã áºãººä
öåëüñèéí 25 -ò , ýñâýë îð÷íû óðâàë ph 6,8-7,0 áàéõàä õàìãèéí èäýâõòýé ¿éë÷èëíý. ªíäºð
0
òåìïåðàòóðò çàäàðäàã ó÷èð õàëààæ àðèóòãàñàí, áîëñîí ñ¿¿íä áàéäàãã¿é. Óñòºðºã÷èéí
õýò èñëèéã óñ áîëîí èäýâõèò õ¿÷èëòºðºã÷ áîëãîí çàäàëäàã.
Ïåðîêñèäàçà
À Í2 + Í2Î2 2Í2Î + À
19

18. Ñ¿¿ ñóäëàë
Èñýëäýõ áîäèñ
Ýíý ÷àíàðûã àøèãëàí áîëñîí áà ò¿¿õèé ñ¿¿ã õÿëáàðõàí òàíèæ áîëíî. ¯¿íèé òóëä
óñòºðºã÷èéí õýò èñýë, èîäàò êàëèé, öàðäóóë õèéõýä ïåðîêñèäàçà ôåðìåíòòýé ò¿¿õèé
ñ¿¿ öýíõýð ºíãºòýé áîëîõ áà áîëñîí ñ¿¿íèé ºí㺠õóâèðàõã¿é.
Ðåäóêòàçà áîë áè÷èë áèåòíèé ãàðãàäàã ôåðìåíò þì. Äýëýíãèéí êîêê, òîñîí õ¿÷ëèéí áà
ÿëçðóóëàã÷ áàêòåð ðåäóêòàçûã áóñàä áè÷èë áèåòíýýñ èë¿¿ èõ ÿëãàðóóëäàã. Ñ¿¿íä
áè÷èë áèåòýí ºñ÷ îëøðîõ òóòàì ôåðìåíòèéí õýìæýý íýìýãäýõ òóë ò¿¿ãýýð ñ¿¿íèé
áîõèðäîëòûã ìýäýæ áîëíî. Ýíý ôåðìåíò íü ìåòèë õºõ ìýòèéí çàðèì íýã áóäãèéí ºíãº
õóâèðãàäàã. Ñ¿¿íä ìåòèë õºõ õèéõýä ðåäóêòàçà ôåðìåíò èõ áàéõ òóòàì ñ¿¿íèé ºíãº
òºäèé ÷èíýýí ò¿ðãýí àíãèæèð÷ öàéíà . Ñ¿¿í äýõ íèéò áè÷èë áèåòíèé òîîã òîäîðõîéëäîã
ðåäóêòàçûí ñîðèëûí àðãà íü ¿¿íä ¿íäýñëýñýí áèëýý.
Äààâàð: Ñ¿¿ íèéëýãæèõ, èâëýõ, øèðãýõ áîëîí åð íü áèå ìàõáîäûí ¿éë àæèëëàãààòàé
õîëáîîòîé îëîí òºðºë äààâàð áàéäàã. Òóõàéëáàë, ïðîëàêòèí, òèðîêñèí, ëþòåîñòåðîí,
ôîëëèêóëèí, îêñèòîöèí, àäðåíàëèí, èíñóëèí çýðãèéã íýðëýæ áîëíî.
ªíäãºâ÷íèé øàð áèåèéí ëþòåîñòåðîí íü ìàë õýýëòýé ¿åä ãàð÷ ñ¿¿ ÿëãàðàõûã
ñààòóóëíà. Ôîëëèêóëèí ºíäãºâ÷èíä áèé áîëæ äýëýíãèéí õºãæëèéã èäýâõæ¿¿ëýõ áà
áàìáàé áóë÷èðõàéí òèðîêñèí äààâàð áèå ìàõáîäûí óóðàã, í¿¿ðñ óñ, ººõíèé ñîëèëöîëûã
çîõèöóóëíà. ªí÷èí òàðõèíààñ ãàðäàã ïðîëàêòèí, ìºí êîðòèíîñòåðîèä äààâðóóä ñ¿¿ã äýëýíä
íèéëýãæ¿¿ëäýã ¿¿ðýãòýé. Îêñèòîöèí íü ñ¿¿ èâýëãýõ ¿¿ðýãòýé.
Ñ¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿íèé áóñàä áîäèñóóä
Äàðõëààíû áèåì. Ñ¿¿íä àíòèòîêñèí, àããëþòèíèí, îïñîíèí, ïðåöèïèòèí çýðýã ýñðýã áèåì
áàéäàã. Ñ¿¿íèé áàêòåðèöèä ÷àíàð ÿìàð íýã òàëààð ýäãýýð äàðõëààíû ç¿éëòýé õîëáîîòîé.
Óóðàã ñ¿¿íä íèëýýä õýìæýýòýé áàéäàã íü òºëèéã ºâ÷èí ýìãýãýýñ õàìãààëàõ òºðºëõèéí
çîõèëäëîãî þì.
Ïèãìåíò . Ñ¿¿íèé òîñ, ñ¿¿íèé ºíãèéã êàðîòèíîèä ìàÿãèéí áóäàã÷ áîäèñ á¿ðä¿¿ëäýã.
Òýäãýýð íü ìàëûí òýæýýë, æèëèéí óëèðàë, ìàëûí òºð뺺ñ õàìààðíà. Øàð ñ¿¿íèé ºíãèéã
ëàêòîôëàâèí (Â2 àìèí äýì ) áèé áîëãîäîã.
Õèé. Ñ¿¿íèé ýçýëõ¿¿íèé 7 îð÷èì õóâü, ò¿¿íèé äîòîð 55- 70 %- èéã ÑÎ 2, 20- 30 %- èéã
Í2, 5-10%-èéã Î2 ýçýëäýã áàéíà. Ýäãýýð íü ìàë ñààõ, ñ¿¿ã õóâèí ñàâàíä þ¿ëýõ ¿åä ñ¿¿íä
îðäîã.
Íèìáýãèéí õ¿÷èë. Ñ¿¿íä 0,2- 0,3% áàéíà. Ýíý íü êàëèé, êàëüöèéòàé íýãäìýë áàéæ
öàãààí èäýýíä ºâºðìºö ¿íýð, àìò áèé áîëãîäîã. Ñ¿¿í õ¿÷ëèéí çàðèì áè÷èë áèåòíèé íºëººãººð
íèìáýãíèé õ¿÷èë, ò¿¿íèé äàâñ äèàöåòèë áèé áîëíî.
Ëåêö 9
Ñ¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿í ÷àíàðò
20

19. Ñ¿¿ ñóäëàë
íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éë
Àìüä áèå ìàõáîäü ãàäíà îð÷èíòîéãîî íÿãò õîëáîîòîé áàéäàã åðºíõèé õóóëü òîãòîëä ñààëèéí ìàë ìºí
çàõèðàãääàã áèëýý. Èéìýýñ ñààì áîëîí ñ¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿í ÷àíàðò çºâõºí ìàëûí áèåèéí ôèçèîëîãèéí îíöëîã
áàéäàë íºëººëººä çîãñîõ áèø, ãàäíû íºõöºë áàéäàë íºëººëäºã áàéíà. Ýíý á¿õ íºõöºë áàéäëûã äîð äóðüäñàíààð
òîäîðõîéëæ áîëíî.
- Ìàëûí òºðºë, ¿¿ëäýð, õóâüñ ÷àíàð
- Ìàëûí íàñ, ñààëèéí õóãàöàà, ñààõ àðãà, ýð¿¿ë ìýíä, ôèçèîëîãèéí áóñàä íºõöºë
- Òýæýýëëýã, òýæýýëèéí ÷àíàð, õýìæýý, òýæýýõ àðãà
- Ãàçàð íóòãèéí îíöëîã, õºðñ öàã óóð, æèëèéí óëèðàë, ìàëûí àð÷èëãàà, ìàëëàãàà
Ìàëûí òºðºë
Á¿õ òàâàí òºðëèéí ìàëûí ñ¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿í, ñààëèéí õóãàöàà, ñààìûí õýìæýý, ñ¿¿íèé òåõíîëîãè
÷àíàð õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. Òºðºë á¿ðèéí ìàëûí ñ¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿íä íýð òºðëèéí õóâüä õàðèëöàí
àäèë ç¿éë îðäîã áîëîâ÷ õýìæýý, õàðüöàà íü àäèëã¿é áàéíà. Ýíý íü ñ¿¿íèé ÷àíàðò íºëººëæ á¿õ òàâàí
òºðëèéí ìàëûí ñ¿¿íèé ÷àíà𠺺𠺺ð áàéäàã ( Õ¿ñíýãò 1 ).
¯¿ëäýð
Íýã òºðëèéí ìàëûí äîòîð ¿¿ëäýð òóñ á¿ðèéí ñ¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿í, ÷àíàð, ÿëàíãóÿà òîñëîãèéí õýìæýý
ÿëãààòàé. Ýíý íü ¿¿ëäýð òóñ á¿ðèéã ¿ðæ¿¿ëäýã ãàçàð íóòãèéí îíöëîãîîñ ãàäíà óäààí õóãàöààíû ¿ðæëèéí
àæëûí ¿ð ä¿í ìºí. Ñààëèéí ÷èãëýëèéí ¿õðýýñ 3000- 4000 ëèòð ñ¿¿ ãàð÷ áàéõàä õîñîëñîí àøèã øèìòýé,
íóòãèéí ¿õýð äýýä òàë íü 1500 ëèòð ñ¿¿ ñààëãàäàã áàéíà.
1. Òºðºë á¿ðèéí ìàëûí ñ¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿í ( %)
Ìàëûí Õóóðàé Íèéò Òîñ ×èõýð Ýðäñèéí
òºðºë áîäèñ óóðàã äàâñ
¯õýð 12,4 3,3 3,8 4,7 0,7
Ñàðëàã 18,0 5,0 7,0 5,2 0,8
Õîíü 18,0 6,2 6,7 4,3 0,8
ßìàà 13,0 4,5 3,4 4,3 0,8
ÿ¿ 10,3 2,1 1,2 6,5 0,5
Èíãý 13,6 3,5 4,5 4,9 0,7
Öàà 36,5 10,3 22,3 2,5 1,4
Òºðºë á¿ðèéí ¿¿ëäðèéí ñ¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿íèéã 2 äóãààð õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ.
2. Òºðºë á¿ðèéí ¿¿ëäðèéí ¿õðèéí ñ¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿í (%)
Ìàëûí Õóóðàé òîñëîã Íèéò ×èõýð Ñóäëàà÷èä
òºðºë áîäèñ óóðàã
Ìîíãîë 13,61 4,60 4,35 4,75 Ð.Èíäðà
Ñèììåíòàë 12,85 3,79 3,42 4,94 Ë.Â. óãåíåâ
Õàð òàðëàí 12,40 3,39 3,33 4,98 -Ò-
Àëàòàó 12,45 3,82 3,26 4,65 Ì.Â.Ìàðêîâà
Òàëûí óëààí 12,1 3,5 3,3 4,8 Ð.Á.Äàâûäîâ
¯¿íýýñ ¿çýõýä òºðºë á¿ðèéí ¿¿ëäðèéí ìàëûí óäàìøèë ñ¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿íä ã¿íçãèé íºëºº ¿ç¿¿ëäýã
áàéíà. Ñààëèéí ÷èãëýëèéí ¿íýý ñ¿¿ èõòýé áîëîâ÷ åðºíõèé人 õóóðàé áîäèñûí õýìæýý, ÿëàíãóÿà òîñëîã
áàãàòàé, õàðèí íóòãèéí õîñîëìîë àøèã øèìòýé ìàëûí ñ¿¿ ºòãºí áàéäàã áîëíî.
Ãýâ÷ òýæýýë, àð÷èëãààíû íýã íºõöºëä áàéãàà òºðºë á¿ðèéí ¿¿ëäðèéí ìàëûí ñ¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿í,
÷àíàð àäèëã¿é áàéõààñ ãàäíà õàðèëöàí àäèëã¿é íºõöºëä ¿ðæ¿¿ëæ áàéãàà íýã ¿¿ëäðèéí ìàëûí ñ¿¿ ººð
á¿ðýëäõ¿¿íòýé áàéæ áîëîõ þì. Æèøýý íü, õî¸ð ººð íºõöºëä ìàëëàæ áàéãàà Äîí õàâèéí ¿¿ëäðèéí ÿìààíû ñ¿¿
øèìèéã àâ÷ ¿çâýë, Âîëãà, Äîí ìºðíèé ñàâ ãàçàð ¿ðæ¿¿ëäýã ýíý ¿¿ëäðèéí ÿìààíû ñ¿¿í øèì 160 ë, òîñëîã íü
4,6% áàéõàä ìàíàé îðíû ãîâèéí íºõöºëä äîí õàâèéí ¿¿ëäðèéí ÿìàà 60 îð÷èì ëèòð ñ¿¿òýé òîñëîã íü 5,7 % áàéíà.
¯¿íýýñ ¿çýõýä ãîâèéí íºõöºëä ÿìààíû ñ¿¿íèé ãàðö íýëýýä áàãàñ÷ õàðèí òîñëîã íü íýìýãäñýí áàéíà.
ßìàð íýã ¿¿ëäðèéí ìàëûã íóòãààñ íü ººð ãàçàð àâàà÷èõàä òýæýýë, àð÷èëãàà ººð÷ëºãäºæ ñ¿¿íèé
íàéðëàãàä íºëººëæ áîëíî. Íóòãèéí ìàëûí ñ¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿í àðàé òîãòìîë áàéäàã.
Ñ¿¿íèé ¿éëäâýðèéí ñàëáàðóóäàä ñ¿¿ õ¿ëýýí àâàõäàà õèìèéí á¿ðýëäõ¿¿íýýñ ãàäíà òåõíîëîãèéí
÷àíàðûã íü àíõààð÷ ¿çäýã òàë áèé. Æèøýýëáýë, öºöãèéí òîñíû ¿éëäâýðò òîñíû áºìáºëãèéí õýìæýý òîì,
ñ¿¿íèé òîñëîã èõ áàéõ øààðäëàãàòàé. Áÿñëàã èõ õèéäýã Ãîëëàíä ìýòèéí îðíû ¿õðèéí ñ¿¿ óóðãèéí ç¿éëýýð
áàÿëàã. Ýíý á¿õ òåõíîëîãèéí ÷àíàð ìºí ë ìàëûí ¿¿ëäýðòýé õîëáîîòîé ç¿éë.
Ìàëûí áîäãàëü ÷àíàð
Áîäãàëü ÷àíàðààñ áîëæ ñ¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿í õàðèëöàí àäèëã¿é áàéõ ÿâäàë ¿¿ëäðèéí ÿëãààíààñ ÷
èë¿¿ èõ òîõèîëääîã. ¯¿íèéã øèíý ¿¿ëäýð ãàðãàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ àíõààðàõ ¸ñòîé. Ìàë òóñ á¿ðèéí îíöëîã
21

20. Ñ¿¿ ñóäëàë
ñàéí ÷àíàðûã èëð¿¿ëýí ãàðãàñàí ¿íäñýí äýýð á¿õýë á¿òýí ¿¿ëäðèéí ìàëûí ñ¿¿íèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëæ
áîëíî. Íýã ¿¿ëäýð, íýã ñ¿ðãèéí äîòîð çàðèì ìàë ñ¿¿ èõòýé, çàðèì íü ñ¿¿ áàãàòàé, çàðèì íü ºòãºí ñ¿¿òýé,
çàðèì íü øèíãýí ñ¿¿òýé áàéíà.
Íàñ
Ìàëûí íàñíû áàéäàë ñààì áîëîí ñ¿¿íèé òîñëîãò íºëººëæ áîëíî. Ñààëèéí ¿õðèéí ñ¿¿í øèì 6 äàõü òºëëºëò
õ¿ðòýë íýìýãäýõ áà öààøèä áóóð÷ ýõýëäýã. Äýëýíãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûã àâ÷ ¿çýõýä öóëöàíãèéí òîî ýíý
¿åèéã õ¿ðòýë íýìýãäýõ áà ò¿¿íòýé õîëáîãäîí ñààì èõýñäýã áºãººä íàñ õºãøðºõèéí õàìò öóëöàíãèéí òîî
ààæìààð öººðäºã áàéíà. ªíäºð àøèã øèìòýé ñààëèéí ìàëûí íàñûã óðòàñãàæ àëü áîëîõ óäààí õóãàöààãààð
ñ¿¿í øèìèéã íü àøèãëàõûã ýðìýëçýõ õýðýãòýé þì.
Ñààëèéí õóãàöàà
Ìàë òºëëºõººñ øèðãýõ õ¿ðòýëõ ¿åèéã ëàêòàöèéí ¿å ãýíý. Ìàë ñààæ ýõëýýä ñààæ äóóñàõ ¿åèéã
ñààëèéí õóãàöàà ãýíý. Ñààëèéí õóãàöàà íü áàéðàí ìàëëàãààíû ¿õýð ñ¿ðãèéí õóâüä ëàêòàöèéí
õóãàöààòàé òîõèð÷ 240- 300 õîíîã ¿ðãýëæëýõ áà áýë÷ýýðèéí ìàëëàãààíû íºõöºëä ëàêòàöèéí õóãàöààíààñ
áîãèíî áàéíà. Õîíèíû ëàêòàöèéí õóãàöàà 5- 6 ñàð, ÿìààíûõ 7- 8 ñàð, ã¿¿íèéõ 8- 10 ñàð, èíãýíèéõ 16- 18 ñàð
òóñ òóñ ¿ðãýëæèëíý. Áýë÷ýýð òýæýýëèéí îíöëîãîîñ áîëæ ñ¿¿ ñààëèéí àæèë ìàíàé îðîíä çóí, íàìðûí ºâñ
áýë÷ýýðèéí ñºë øèìòýé ¿åä ÿâäàã ó÷èð ëàêòàöèéí õóãàöààíààñ ñààëèéí õóãàöàà àëü ÷ òºðëèéí ìàëä
áîãèíî áàéäàã îíöëîãòîé. Ìàëûí àð÷èëãàà òýæýýëèéã ñàéæðóóëñíààð ñààëèéí õóãàöààã óðòàñãàæ áîëíî.
Ëàêòàöèéí ýõýí ¿åä ñ¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿í , ÷àíàð æèðèéí ñ¿¿íýýñ ýðñ ÿëãààòàé áàéäàã. Ìàë òºë뺺ä
ýõíèé 3- 5 õîíîãò ãàðäàã óóðàã ñ¿¿ áîë øàðàâòàð ºíãºòýé, ºòãºâòºð, ºâºðìºö ¿íýðòýé, øîðâîã àìòòàé
áàéäàã. Óóðàã ñ¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿íèéã 4-ð õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ.
Õóóðàé áîäèñîîð æèðèéí ñ¿¿íýýñ õî¸ð äàõèí èë¿¿ áàéäãèéí ãîë íü àëüáóìèí, ãëîáóëèí, ýðäñèéí äàâñ
þì. Èéì ÷ ó÷ðààñ óóðàã ñ¿¿ õàëààõàä õÿëáàðõàí ýýääýã. Íèéò óóðãèéí ç¿éë åðèéí ñ¿¿íèéõýýñ 4- 5 äàõèí,
àëüáóìèí, ãëîáóëèí 20- 25 äàõèí,ýðäñèéí äàâñ 1,5 äàõèí èõ áàéíà. Óóðàã ñ¿¿íä òºë ìàëûã ºâ÷íººñ õàìãààëàõ
òóñãàé ýñðýã áîäèñ áàéäãààñ ãàäíà òºëèéí ãýäñèéã çóíãàãààñ àðèëãàõ ìàãíèéí äàâñ áàéíà. Òîñëîãèéí
ç¿éë åðèéí ñ¿¿íýýñ èë¿¿ áàéõ áºãººä íàéðëàãûí õóâüä ýíýõ¿¿ òîñ àðàé ººð áàéäàëòàé, êàðîòèíààð áàÿëàã
ó÷èð õóðö øàð ºíãºòýé. Óóðàã ñ¿¿ åð íü À áà Ä âèòàìèíààð õàðüöàíãóé áàÿëàã. Íàéðëàãà á¿ðýëäõ¿¿íèé
ýíý á¿õ îíöëîã ÷àíàðààñ ¿çýõýä óóðàã áîë íÿëõ òºëèéí ãàäíà îð÷èíòîé çîõèöîõ, ºñ÷ òîðíèõ, òºëèéí áèåèéã
ãàäíû íºëººíººñ õàìãààëàõàä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ìàø ÷óõàë òýæýýë áîëîõ íü èëò áàéíà.
Óóðàã ñ¿¿ õÿëáàðõàí ýýääýã, ºâºðìºö ¿íýð àìòòàé áàéäàã ó÷èð ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿í õèéõýä
õýðýãëýäýãã¿é. Öàãààí èäýýíèé ¿éëäâýð¿¿ä ìàë òºë뺺ä 15 õîíîñíû äàðààõ ñ¿¿ã õ¿ëýýæ àâàõ ¸ñòîé.
3. ¯õðèéí óóðàã ñ¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿í
Íÿãòøèë
Õóóðàé áîäèñ
Òîñ
Íèéò óóðàã
×èõýð
¯íñ
àçåèí
Àëüáóìèí + ãëîáóëèí
Òºëëºñíû äàðààõ
õóãàöàà
Ãàë 1,067 26,99 5,10 17,57 5,08 11,34 2,19 1,01
óóðàã
12 öàã 1,036 14,53 3,8 6,05 3,0 2,96 3,71 0,89
0
24 öàã 1,034 12,77 3,4 4,52 2,76 1,48 3,9 0,86
0 8
3 õîíîã 1,033 11,86 3,10 3,86 2,70 0,97 4,3 0,8
7 4
5 õîíîã 1,033 12,67 2,80 3,86 2,86 0,87 4,76 0,8
3
7 õîíîã 1,032 12,13 3,45 3,3 2,42 0,69 4,9 0,8
6 4
Óóðãèéí á¿ðýëäõ¿¿í ºäðººñ ºäºðò ººð÷ëºãäñººð àðâààä õîíîã äýýð åðèéí ñ¿¿íä îéðòîæ èðäýã. Óóðãèéí
¿åèéí äàðààãààð ìàëûí ñ¿¿ ñààìûí õýìæýý ààæìààð íýìýãäñýýð ëàêòàöèéí 2 äàõü ñàðä äýýä õýìæýýíäýý
õ¿ð÷ íýã õýñýãòýý ýíý õýìæýýíäýý áàéãààä äàðàà íü ààæìààð áóóðíà. Ñ¿¿íèé õèìèéí á¿ðýëäõ¿¿íä
ëàêòàöèéí ñàðóóäàä ìºí ººð÷ëºëò ãàðíà. Ñààëèéí äóíä ¿åýñ ýõëýí òîñëîã, óóðãèéí õýìæýý ààæìààð íýìýãäýí
øèðãýõ ¿åä íýëýýä èõ áîëíî.
4. Ëàêòàöèéí õóãàöààíû òóðøèä ¿õðèéí ñ¿¿íèé
á¿ðýëäõ¿¿íèé ººð÷ëºëò
Ëàêòàöèéí ñàð Òîñëîã, % Òîñã¿é õóóðàé
áîäèñ, %
1 3,78 8,95
2 3,40 8,72
3 3,35 8,74
4 3,38 8,84
5 2,56 8,81
22